Αρχ. Γεώργιος Γρηγοριάτης: Μοναχισμὸς καὶ Θέα τοῦ Ἀκτίστου Φωτός

Αρχ. Γεώργιος Γρηγοριάτης (Καψάνης), Ηγούμενος Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου, Αγίου Όρους (1935-2014).

(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)

Κατὰ τὸν μέγα Φωστῆρα τῆς Ἐκκλησίας, ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, ὑπάρχουν τριῶν εἰδῶν θεολογίες:
α) Ἡ ἀσφαλὴς καὶ μυστικὴ τῶν θεοπτῶν θεολόγων, οἱ ὁποῖοι ὁμιλοῦν ἐκ προσωπικῆς ἐμπειρίας καὶ κοινωνίας μὲ τὸν Ζῶντα Θεό.

β) Ἡ φιλόσοφος θεολογία τῶν μὴ ἐχόντων προσωπικὴ ἐμπειρία θεοπτίας, ἀλλὰ ἐν ταπεινώσει δεχομένων τὶς ἐμπειρίες καὶ θεοπτίες τῶν Ἁγίων καὶ θεολογούντων συμφώνως πρὸς αὐτές. Ἡ θεολογία αὐτὴ χρησιμοποιεῖ τὴν ἀποδεικτικὴ μέθοδο, αὐτὴν δηλαδὴ ποὺ ἀποδεικνύει τὶς θεολογικὲς θέσεις μὲ συλλογισμοὺς βάσει τῆς Ἀποκαλύψεως καὶ τῶν καταγεγραμμένων ἐμπειριῶν τῶν Ἁγίων, καὶ

γ) Ἡ καινὴ θεολογία τῶν θρασέων θεολόγων, οἱ ὁποῖοι ἀπορρίπτουν τὶς ἐμπειρίες τῶν Ἁγίων καὶ θεολογοῦν διαλεκτικῶς κατὰ τὶς δικές τους φιλοσοφικὲς ἀρχές. Ἐκπρόσωπος τῆς διαλεκτικῆς θεολογίας ἦταν στοὺς χρόνους τοῦ Ἁγίου Παλαμᾶ ὁ δυτικὸς μοναχὸς Βαρλαάμ.

Τὴν ἀποδεικτικὴ μέθοδο ἠκολούθησαν καὶ οἱ Ἁγιορεῖται Πατέρες οἱ συντάξαντες τὸν Ἁγιορειτικὸ Τόμο τὸ ἔτος 1340, οἱ ὁποῖοι καταλήγουν: «Ταῦτα ὑπὸ τῶν Γραφῶν ἐδιδάχθημεν, ταῦτα παρὰ τῶν ἡμετέρων Πατέρων παρελάβομεν· ταῦτα διὰ τῆς μικρᾶς ἔγνωμεν πείρας»1.

Εἶναι χαρακτηριστικὸς καὶ ὁ τρόπος ποὺ ὑπέγραφε ὁ ἐπίσκοπος Ἱερισσοῦ καὶ Ἁγίου Ὄρους, Ἰάκωβος: «Ὁ ταπεινὸς Ἐπίσκοπος Ἱερισσοῦ καὶ Ἁγίου Ὄρους Ἰάκωβος, ταῖς ἁγιορειτικαῖς καὶ πατρικαῖς ἀνατεθραμμένος παραδόσεσι, καὶ μαρτυρῶν, ὅτι διὰ τῶν ἐνταῦθα ὑπογραφάντων λογάδων, ἅπαν τὸ Ἅγιον Ὄρος συμφωνοῦντες ὑπέγραψαν, καὶ αὐτὸς συμφωνῶν καὶ ἐπισφραγίζων, ὑπέγραψα. Καὶ τοῦτο μετὰ πάντων προσγράφων· ὅτι τὸν μὴ συμφωνοῦντα τοῖς ἁγίοις καθὼς καὶ ἡμεῖς καὶ οἱ μικρὸ πρὸ ἡμῶν Πατέρες ἡμῶν, ἡμεῖς τὴν αὐτοῦ κοινωνίαν οὗ παραδεξόμεθα»2.

Στὴν ταπεινή μου εἰσήγησι θὰ ἀκολουθήσω τὴν ἀποδεικτικὴ μέθοδο.

Α. Τὸ Ἄκτιστον Φῶς, Φῶς τῆς Θεότητος

Ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

Στοὺς ἁγίους μοναχοὺς ὀφείλεται ὁ πλοῦτος τῆς ἐμπειρίας καὶ τῆς θεολογίας τοῦ Ἀκτίστου Φωτός. Γι᾿ αὐτὸ καὶ θὰ δώσω τὸν λόγο σὲ ἁγίους μοναχούς, παλαιοὺς καὶ νέους, οἱ ὁποῖοι θὰ διαπραγματευτοῦν τὴν περὶ Ἀκτίστου Φωτὸς πίστι τῆς Ἐκκλησίας. Ἔτσι θὰ διαπιστωθῆ ὅτι στὸν χῶρο τοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ ἐβιώθη ἡ ἐμπειρία τοῦ Ἀκτίστου Φωτὸς καὶ διετυπώθη ἡ περὶ αὐτοῦ θεολογία.

Ὁ Θεὸς εἶναι Φῶς, κατὰ τὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Θεολόγο: «Καὶ αὕτή ἐστιν ἡ ἐπαγγελία ἣν ἀκηκόαμεν ἀπ᾿ αὐτοῦ καὶ ἀναγγέλλομεν ὑμῖν, ὅτι ὁ Θεὸς φῶς ἐστι καὶ σκοτία ἐν αὐτῷ οὐκ ἔστιν οὐδεμία» (Α´ Ἰω. α´ 5).

Ἑρμηνεύων ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τὸ ἐν λόγῳ χωρίον γράφει: «Φῶς λοιπὸν εἶναι ὁ Θεὸς καὶ φῶς ἀληθινόν, μὲ τὴν λαμπρότητα τοῦ ὁποίου συγκρινόμενος ὁ ἥλιος καὶ ὅλα τὰ κτιστὰ φῶτα, εὑρίσκονται φῶτα ψευδῆ. Φῶς εἶναι ὁ Θεός, κατὰ τὸν Ἀρεοπαγίτην Διονύσιον, διότι γεμίζει ἀπὸ κάθε νοητὸν φῶς κάθε ὑπερουράνιον νοῦν, καὶ διότι διώκει κάθε ἀγνωσίαν καὶ πλάνην ἀπὸ τὰς ψυχὰς ἐκείνας, εἰς τὰς ὁποίας λάμπει τὰς ἀκτῖνας του καὶ μεταδίδει εἰς αὐτὰς φῶς ἱερὸν (κεφ. δ´ Περὶ θείων ὀνομάτων). Φῶς εἶναι ὁ Θεὸς νοερόν, κατὰ τὸν Θεοφύλακτον καὶ Οἰκουμένιον, διατὶ κινεῖ τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς ψυχῆς εἰς τὸ νὰ θεωρήσουν, καὶ διατὶ ἀποστρέφει τὰ ὀμμάτια τοῦ νοὸς ἀπὸ ταῦτα ὅλα τὰ ὑλικὰ καὶ τραβίζει τὴν ὄρεξιν καὶ ἐπιθυμίαν τοῦ ἄνθρωπου, εἰς τὸ νὰ ἀγαπᾷ μόνον τὸν Θεὸν μὲ ἕνα ἐρωτικὸν πάθος»3.

Στὸ σύμβολο τῆς Πίστεως ὁμολογοῦμε ὅτι ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι «Φῶς ἐκ Φωτός». Σὲ πολλὰ ἄλλα σημεῖα τῆς θείας Λατρείας χαρακτηρίζουμε τὸν Τριαδικὸ Θεὸ ὡς Φῶς.

Ἄραγε στὶς περιπτώσεις αὐτὲς τὸ φῶς νοεῖται ἐν ἠθικῇ ἐννοίᾳ ἡ ἐν ὀντολογικῇ; Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς ἀπαντᾷ ὅτι «κατ᾿ οὐσίαν ἀληθῶς φῶς ὑπάρχων ὁ Θεός» καὶ «φύσει φῶς ὁ Θεός» καὶ «οὐκ ἄλλο καὶ ἄλλο φῶς ὑπάρχων ἀλλὰ κατ᾿ οὐσίαν ἓν καὶ τὸ αὐτό, κατὰ τὸν τῆς ὑπάρξεως τρόπον τρισσοφαές»4.

Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς.

Ὁ «ὑπερφαὴς καὶ ἀρχίφωτος Θεός»5, κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριo τὸν Παλαμᾶ, ἔπλασε τὶς λoγικὲς φύσεις, ἀγγέλους καὶ ἀνθρώπους, δεκτικές του θείου φωτὸς καὶ ἱκανὲς νὰ βλέπουν τὸ θεῖον φῶς, ἀφοῦ «φῶς εἶναι τὴν τοῦ Θεοῦ τελειωτάτην θέαν»6.

Οἱ θεῖοι ἄγγελοι, ὅσο δὲν ἐξέπεσαν, ἔχουν πλέον συνεχῆ τὴν κοινωνία μὲ τὸ Τρισήλιο Φῶς, ποὺ εἶναι καὶ «ἡ τῶν πνευμάτων τροφή, τῶν τὲ ἀγγέλων καὶ τῶν δικαίων»7.

Ὁ Ἀδὰμ πρὸ τῆς παρακοῆς μετεῖχε τῆς θείας ἐλλάμψεως καὶ λαμπρότητος. Αὐτὴν φοροῦσε «ὡς στολὴν δόξης». Ἔτσι δὲν ἦταν γυμνὸς «οὐδ᾿ ἀσχήμων ὑπῆρχεν ὅτι γυμνός», ἀλλ᾿ ἀντιθέτως ἦταν πολὺ λαμπρότερος αὐτῶν ποὺ φοροῦν τὰ στολισμένα μὲ πολὺ χρυσὸ καὶ πολύτιμους λίθους διαδήματα8.

Ἀκολουθεῖ ὅμως ἡ παράβασις καὶ ὁ χωρισμὸς ἀπὸ τὸν Θεό, ποὺ εἶναι ὁ χωρισμὸς ἀπὸ τὴν Ζωὴ καὶ τὸ Φῶς τοῦ Θεοῦ. Τώρα ἡ ἀνθρωπίνη φύσις εἶναι γυμνὴ καὶ ἄσχημη. Κάλυμμα σκότους ἔχει ἐπιβληθεῖ στὴν ψυχή. Οἱ πρωτόπλαστοι αἰσθάνονται τὴν γύμνωσί τους καὶ ἐντρέπονται.

Τὴν ἔλλαμψι τοῦ θείου Φωτὸς «προϋπέγραφε» ὁ Θεὸς στὰ χρόνια της Παλαιᾶς Διαθήκης καὶ μάλιστα κατὰ τὴν τεσσαρακονταετῆ πορεία τοῦ Ἰσραὴλ στὴν ἔρημο10.

Ἀναφέρονται συχνὰ οἱ Πατέρες στὸν Μωϋσῆ, ὁ ὁποῖος, ὅταν συνωμίλησε μὲ τὸν Θεὸ τεσσαράκοντα ἡμέρες καὶ νύκτες καὶ ἐδέχθη τὶς δεύτερες πλάκες τοῦ Δεκαλόγου, «τόσην πολλὴν δόξαν ἔλαβε ἐκ τῆς θείας συνομιλίας τὸ πρόσωπον αὐτοῦ, ὥστε δὲν ἐδύναντο οἱ Υἱοὶ Ἰσραὴλ νὰ ἰδοῦσιν αὐτό· ὅθεν ἠναγκάσθη νὰ βάλλῃ κάλυμμα εἰς τὸ πρόσωπόν του, καὶ νὰ ἐγκλείσῃ τρόπον τινὰ τὴν πολλὴν λαμπρότητα καὶ δόξαν τὴν ἔξω χυνομένην, καὶ οὕτως ἐδυνήθησαν καὶ εἶδον αὐτὸν οἱ Ἰσραηλίται. «Καὶ εἶδον, φησίν, οἱ Υἱοὶ Ἰσραὴλ τὸ πρόσωπον Μωϋσέως ὅτι δεδόξασται· καὶ περιέθηκε Μωϋσῆς κάλυμμα ἐπὶ τὸ πρόσωπο αὐτοῦ» (Ἐξ. λδ´ 35)»11.

Κατὰ τοὺς ἁγίους Πατέρας, ἡ δόξα καὶ λαμπρότης τοῦ Μωϋσέως ἐν σχέσει πρὸς τὴν δόξαν τοῦ μεταμορφωθέντος Χριστοῦ δὲν εἶναι ἁπλῶς ὀλιγωτέρα ἀλλὰ πέρα πάσης συγκρίσεως.

Κατὰ τὸν ἅγιο Ἐφραὶμ τὸν Σύρο: «Ἔδειξεν ὁ Χριστὸς ὅτι ἐξ ὅλου τοῦ σώματος ἔβρυεν ἡ δόξα τῆς Θεότητος αὐτοῦ, καὶ ἐξ ὅλων τῶν μελῶν ἔλαμπε τὸ φῶς αὐτοῦ· οὗ γὰρ ὡς Μωσῆς ἔξωθεν ἡ σὰρξ αὐτοῦ ἔλαμψεν ἐν εὐπρεπείᾳ, ἀλλ᾿ ἐξ αὐτοῦ ἔβρυεν ἡ δόξα τῆς Θεότητος αὐτοῦ»12.

Ὁ δὲ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς λέγει: «ὁρᾶτε ὅτι καὶ Μωϋσῆς μετεμορφώθη ἀναβὰς εἰς τὸ Ὄρος, καὶ οὕτως εἶδε τὴν δόξαν Κυρίου; ἀλλ᾿ ἔπαθε τὴν μεταμόρφωσιν, οὐκ ἐνήργησε, κατὰ τὸν λέγοντα (ἤτοι τὸν Θεολόγον Γρηγόριον)· εἰς τοῦτό με φέρει τὸ μέτριον ἐνταῦθα φέγγος τῆς ἀληθείας, λαμπρότητα Θεοῦ ἰδεῖν καὶ παθεῖν· ὁ δὲ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς οἴκοθεν εἶχε τὴν λαμπρότητα ἐκείνην»13.

Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης.

Ἐπιλέγει δὲ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης: «Λέγων δὲ ὁ ἅγιος ὅτι ὁ Μωϋσῆς ἔπαθε τὴν μεταμόρφωσιν καὶ οὐκ ἐνήργησε, δηλοῖ ὅτι ἔξωθεν ἐκ τοῦ φωτὸς τοῦ προσώπου Κυρίου μετεμορφώθη: ἤτοι ἐνηλλάγη κατὰ ψυχὴν καὶ σῶμα· καὶ ὁ μὲν Μωϋσῆς διὰ τοῦ γνόφον ἐφωτίσθη, ὁ δὲ Χριστὸς καὶ αὐτὸν τὸν γνόφον φωτίζει, ἐπειδὴ καὶ φωτεινὴν ἔδειξεν ἐν τῷ Ὄρει Θαβὼρ τὴν γνοφώδη νεφέλην· καὶ ὁ συνομιλῶν μὲ τὸν Θεόν, ἀπὸ ἐκεῖ ἔλαβε τὸ φῶς· ὁ δὲ Χριστὸς μίαν μικρὰν φλέβα ἀνοίξας τῆς κατὰ φύσιν πηγαίας φωτοχυσίας του, τὸ Θαβώριον ὅλον ἐφαίδρυνε, καὶ τοὺς δυὸ Προφήτας καὶ τοὺς τρεῖς Ἀποστόλους ἐλάμπρυνε»14.

Τὴν γυμνὴ ἀπὸ τὸ θεῖο Φῶς ἀνθρωπίνη φύσι ἐλέησε ὁ Χριστὸς προσλαβὼν αὐτὴν καὶ ἑνώσας μὲ τὴν θεία του φύσι στὴν ὑπόσταση τοῦ Θεοῦ Λόγου.

Κατὰ τὴν θεία Μεταμόρφωσι στὸ Θαβὼρ ἀπεκαλύφθη ὅτι ὁ Κύριος ἐνέδυσε πάλι τὴν ἀνθρωπίνη φύσι μὲ τὸ ἔνδυμα τοῦ θείου Φωτὸς καὶ τῆς θείας δόξης καὶ τὴν ἐθέωσε.

Ἑρμηνεύων ὁ ἅγιος Νικόδημος τροπάριον τοῦ α´ Κανόνος (τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ Μαϊουμᾶ) τῆς ἑορτῆς τῆς Μεταμορφώσεως γράφει: «Ἀστράψας λοιπὸν ὁ Χριστὸς ἐπάνω εἰς τὸ Θαβώριον Ὄρος μὲ δόξαν ἀπρόσιτον τῆς Θεότητος, ἐλάμπρυνε μὲν τὴν Κτίσιν, μόνους δὲ τοὺς ἀνθρώπους ἐθέωσε γὰρ ἡ φύσις δεκτική ἐστι τῆς Θεώσεως. Ὅθεν οἱ ἄνθρωποι διὰ μέσου τοῦ θεωθέντος προσλήμματος τοῦ Κυρίου ἐθεώθησαν κατὰ χάριν, κατὰ τὸ «Ἐγὼ εἶπα· θεοί ἐστε καὶ υἱοὶ ὑψίστου πάντες» (Ψαλμ. πα´ 6)»15.

Εἷς ἄλλο σημεῖο διευκρινίζει: «Σημείωσαι δέ, ὅτι οἱ Μαθηταὶ εἶδον εἰς τὸ Ὄρος τὸ ἄκτιστον φῶς τῆς τοῦ Κυρίου Θεότητος ὄχι μόνον μὲ τὸν νοῦν, ὅστις εἶναι ὀφθαλμὸς τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ καὶ μὲ τοὺς αἰσθητοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ σώματος. Ἀλλὰ πῶς εἶδον αὐτό; μένοντες ἐν τῇ φυσικῇ δυνάμει αὐτῶν; ὄχι, ἀλλὰ ἀλλοιωθέντες εἰς τὸ κρεῖττον καὶ θειότερον, καὶ δυναμωθέντες ὑπὸ τῆς δυνάμεως τοῦ φωτὸς ἐκείνου· ἐπειδὴ κτιστοὶ καὶ αἰσθητοὶ ὀφθαλμοὶ τὸ ἄκτιστον καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν καὶ νοῦν φῶς χωρῆσαι οὐ δύναται. Ὑπὸ τοῦ φωτὸς ἐκείνου λοιπὸν ἐνισχυθέντες καὶ δυναμωθέντες οἱ τῶν Ἀποστόλων αἰσθητοὶ ὀφθαλμοί, καὶ ὑπὲρ τοὺς ὅρους τῆς ἑαυτῶν φύσεως γεγονότες, εἶδον τὸ ὑπερφυὲς ἐκεῖνο καὶ ἄκτιστον καὶ τῆς θείας οὐσίας ἀχώριστον φῶς, κατὰ τὴν κοινὴν δόξαν τῶν Ἱερῶν Θεολόγων»16.

Εἶναι γνωστὸ ὅτι τόσο ἡ ἱερὰ ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅσο καὶ οἱ ἅγιοι Πατέρες, τονίζουν ὅτι τὸ λάμψαν εἰς τὸ Θαβὼρ Φῶς δὲν εἶναι ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, οὔτε κτιστὸν φῶς, οὔτε φάντασμα φωτός, ἀλλὰ τὸ ἄκτιστον Φῶς τοῦ Θεοῦ, ἄκτιστος καὶ θεία καὶ θεοποιὸς ἐνέργεια17.

Τὸ ἄκτιστον τῆς θείας Χάριτος, ἐνεργείας, θείου φωτός, εἶναι προϋπόθεσις τῆς δυνατότητος τῆς θεώσεώς μας.

Ὁ δυτικὸς Βαρλαὰμ ἐπολέμησε λυσσωδῶς τὴν περὶ θέας τοῦ Ἀκτίστου Φωτὸς ἐμπειρία τῶν Ἁγιορειτῶν, διότι δὲν ἐδέχετο τὴν διάκρισι οὐσίας καὶ ἐνεργείας στὸν Θεό.

Ἀλλὰ ὁ Ἁγιορείτης ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀνέλαβε σθεναρὸν ἀγώνα, διότι, ἐὰν ἐπικρατοῦσε ἡ ὀρθολογιστικὴ ἄποψις τοῦ Βαρλαάμ, ὁ ἄνθρωπος δὲν θὰ ἡμποροῦσε νὰ θεωθῇ διὰ κτιστῆς Χάριτος.

Τὸ Ἅγιον Ὄρος μὲ τὸν Ἁγιορειτικὸ Τόμο τοῦ 1340, τὸν ὁποῖο ὑπέγραφαν οἱ λογιώτεροι Ἁγιορεῖται, υἱοθέτησε τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Παλαμᾶ. Ὁμοίως καὶ ἡ Ἐκκλησία, διὰ τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδων τῶν ἐτῶν 1341, 1347 καὶ 1351, ἀνεκήρυξε τὸν ἅγιο Γρηγόριο ὡς ἀπλανῆ διδάσκαλο τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν διδασκαλία του ὡς διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἀνεθεματίσθησαν μάλιστα οἱ μὴ δεχόμενοι τὴν διδασκαλία αὐτὴ καὶ τὸ ἄκτιστον τῆς θείας Χάριτος, ὅπως ἀναφέρεται καὶ στὸ «Συνοδικὸν τῆς Οpθoδoξίας».

Στὶς Συνόδους αὐτὲς συμμετεῖχαν καὶ πρωταγωνίσθησαν καὶ διακεκριμένοι μοναχοί. Εἰρήσθω παρεμπιπτόντως ὅτι μέχρι σήμερα ὁ δυτικὸς Χριστιανισμὸς (Παπικοὶ καὶ Προτεστάνται) δὲν δέχονται τὸ ἄκτιστον τῆς θείας Χάριτος, θεωροῦντες μᾶλλον τὴν Χάριν κτίσμα. Ἀλλ᾿ ὅταν ἡ Χάρις εἶναι κτίσμα, δὲν ἡμπορεῖ νὰ θεώσῃ τὸν ἄνθρωπο. Γι᾿ αὐτὸ οἱ δυτικοὶ δὲν ὁμιλοῦν περὶ θεώσεως ἀλλὰ μόνον περὶ ἠθικῆς καλλιτερεύσεως τοῦ ἀνθρώπου.

Φρονοῦμεν ὅτι ἡ σοβαρὰ αὐτὴ διαφορὰ θὰ πρέπει νὰ προστεθῇ στὶς θεμελιώδεις διαφορὲς μεταξὺ Ὀρθοδοξίας ἀφ᾿ ἑνὸς καὶ Ρωμαιοκαθολικῶν καὶ Προτεσταντῶν ἀφ᾿ ἑτέρου.

Παραπομπές

1. Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ἁγιορειτικὸς Τόμος, Φιλοκαλία, ἔκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 1957-1963, τόμ. Δ´, σελ. 192. Βλ. καὶ Ἀρχιμ. Γεωργίου, Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς διδάσκαλος τῆς θεώσεως, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου 2000, σελ. 54.

2. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 193.

3. Ἁγ. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ Καθολικᾶς Ἐπιστολᾶς, ἔκδ. Ὀρθ. Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 457.

4. Κατὰ τὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, «ὁ θεοφόρος Μάξιμος ἐρωτηθεὶς περὶ τούτου τοῦ ρητοῦ, ἤγουν διατὶ ὁ θεολόγος Ἰωάννης ἀνωτέρω μὲν εἶπεν ὅτι ὁ Θεὸς φῶς ἐστίν, ἐδῶ δὲ λέγει ὅτι αὐτὸς (ἤτοι ὁ Θεός) ἐν τῷ φωτὶ ἐστίν; Περὶ τούτου λέγω ἐρωτηθεὶς ἀποκρίνεται «Κατ᾿ οὐσίαν φῶς ὑπάρχων ὁ Θεός, ἐν τοῖς ἐν αὐτῷ διὰ τῶν ἀρετῶν περιπατοῦσιν ἐστίν, ἀληθῶς φῶς γενομένοις. Ὥσπερ οὖν τὸ κατὰ μέθεξιν φῶς ὡς οἱ ἅγιοι πάντες, διὰ φιλοθεΐαν ἐν τῷ κατ᾿ οὐσίαν γίνονται φωτί, (ἤτοι ἐν τῷ Θεῷ) οὕτω τὸ κατ᾿ οὐσίαν, ἐν τῷ κατὰ μέθεξιν φωτί, διὰ φιλανθρωπίαν γίνεται φῶς. Ἐὰν οὖν ἐσμὲν κατὰ τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν γνῶσιν ὡς ἐν φωτὶ τῷ Θεῷ, καὶ αὐτὸς ὁ Θεὸς ὡς φῶς ἐν φωτὶ ἐστὶν ἐν ἡμῖν. Ὁ γὰρ φύσει φῶς Θεός, ἐν τῇ μιμήσει γίνεται φωτί, ὡς ἐν εἰκόνι ἀρχέτυπον ἢ μᾶλλον, φῶς ἐστὶν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ἐν φωτί, δηλαδὴ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι. Οὐκ ἄλλο καὶ ἄλλο φῶς ὑπάρχων ἀλλὰ κατ᾿ οὐσίαν ἐν καὶ τὸ αὐτό, κατὰ τὸν τῆς ὑπάρξεως τρόπον τρισσοφαές» (ἐν τῇ ὀγδόῃ λύσει τῶν ἀπόρων)» (Ἑρμηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ Καθολικὰς Ἐπιστολάς, ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 461, ὑποσημ. 10)

5. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 3, ἐν Γρηγορίου Παλαμᾶ ἔργα, Ε.Π.Ε., Θεσσαλονίκη 1982, τ. 2, σελ. 154, στίχ. 7.

6. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 204, στίχ. 26.

7. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 210, στίχ. 23.

8. Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ὁμιλίαι 41, ἔκδ. Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, ἐν Ἱεροσολύμοις 1857, σελ. 95.

9. Ὑπὲρ τῶν Ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 3, ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 174, στίχ. 12.

10. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 202, στίχ. 25.

11. Ἁγ. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόμιον, ἔκδ. Ὀρθ. Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 1987, τόμος Γ´, σ. 267.

12. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 269.

13. Ἔνθ᾿ ἀνωτ.

14. Ἔνθ᾿ ἀνωτ.

15. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 265.

16. Ἔνθ᾿ ἀνωτ. σελ. 252.

17. «Τὸ φῶς ὅπου εἶδον οἱ Ἀπόστολοι εἰς τὸ Θαβώριον Ὄρος, ἂν καὶ ἦτον ἄκτιστον καὶ ἄναρχον κατὰ χρόνον, δὲν ἦτον ὅμως καὶ οὐσία καὶ φύσις Θεοῦ κατὰ τοὺς Ἱεροὺς Θεολόγους. Δία τοῦτο εἶπεν ὁ Θεοφόρος Μάξιμος ἐν ταὶς εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν θεωρίαις του «Τὸ φῶς τοῦ προσώπου Κυρίου, τὸ νικῆσαν τῆς ἀνθρωπίνης αἰσθήσεως τὴν ἐνέργειαν, τὸν τρόπον διετύπου τοῖς μακαρίοις Ἀποστόλοις τῆς κατὰ ἀπόφασιν μυστικῆς Θεολογίας, καθ᾿ ἣν ἡ μακαρία Θεότης κατ᾿ οὐσίαν ἐστὶν ὑπεράρρητος καὶ ὑπεράγνωστος, καὶ πάσης ἀπειρίας ἀπειράκις ἑξηρημένη, οὐδ᾿ ἴχνος ὅλως καταλήψεως κἂν ψιλὸν τοῖς μετ᾿ αὐτὴν καταλείψασα». Καὶ ὁ θεολόγος δὲ Γρηγόριος λέγει· «Θεότης καθ᾿ ἑαυτὴν ἀόρατος» (Ἐπιστολὴ α´ πρὸς Κληδόνιον). Θεότης δὲ ἐνταῦθα ἡ θεία οὐσία νοεῖται, ἐξ ἧς ἐνέργεια οὐσιώδης καὶ ἄκτιστος ὑπῆρχε τὸ ὁρατὸν φῶς τῆς τοῦ Κυρίου Μεταμορφώσεως. Πλήν, ἂν καὶ τὸ φῶς ἐκεῖνο δὲν ἦτον οὐσία τοῦ Θεοῦ, ὅμως ἦτον πάντοτε ἀχώριστόν της οὐσίας τοῦ Θεοῦ, κατὰ τοὺς Ἱεροὺς Θεολόγους οὺ γὰρ ἦν καιρὸς ὅτε οὐκ ἦν μετ᾿ αὐτῆς, συνάναρχον ὃν αὐτῇ κατὰ χρόνον καὶ συναΐδιον» (Ἁγ. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόμιον, Ἔνθ᾿ ἀνωτ., τόμ. Γ´ σελ. 250-251).

Απόσπασμα ἀπό την εἰσήγησι εἰς τὸ Παμμοναστικὸν Συνέδριον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος εἰς τὰ Ἅγια Μετέωρα (12-14 Σεπτεμβρίου 2000), ὠργανωθὲν εἰς τὰ πλαίσια τῶν ἑορτασμῶν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος διὰ τὰ 2000 χρόνια ἀπὸ τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου. (Ολόκληρο το κείμενο της εισηγήσεως δημοσιεύεται στην ετήσια περιοδική έκδοση της Ιερά Μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους τεύχος 25, του έτους 2000).