Σύμπαν και ηθική στον Στωϊκισμό
12 Ιουνίου 2021Κατά τον Στωικισμό η πρώτη εκδήλωση στο νεογέννητο άνθρωπο, η «πρωταρχική παρόρμησή» του εκκινεί την ηθική επειδή ο μηχανισμός της βρίσκεται μέσα στο τέλειο όν τον θεό (φύση ή πνεύμα ή αιτία ή λόγος ή ειμαρμένη) στο οποίο συμμετέχει. Η ηθική μορφή του στωικού ανθρώπου είναι ανάλογη με την σχέση του με τον θεό και από αυτή εξαρτάται ο τρόπος ύπαρξής του. Αν το όν ζει κατά θεό (κατά φύση) τότε η θέση του στον κόσμο είναι θετική, αν όχι τότε υφίσταται αρνητικά. Το ολιστικό Στωικό σύμπαν θεωρείται καθ’ εαυτό «κλειστά» τέλειο διότι έχει σαν τέλος του την τελειοποίηση των μερών του.
Στη λειτουργία του σύμπαντος παρατηρούνται και γεγονότα τα οποία είναι θεωρητικά αντίθετα ως προς την φυσική δράση του. Αυτές οι εντυπώσεις στην ουσία είναι είδωλα του νου τα οποία δημιουργεί το πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης, διότι ο προορισμός του κόσμου είναι να εναρμονίζει την κάθε αντινομία και όχι να την δημιουργεί. Αλλά και τις ατέλειες του κόσμου πρέπει τις αποδεχθούμε διότι είναι έργο της ευπραγίας του Δία για να συμβάλλουν ουσιαστικά στην υγεία και την ευδαιμονία του κόσμου. Οι φυσικοί νόμοι όταν προσληφθούν από τον άνθρωπο σαν κανόνες της ζωής γίνονται ηθικοί νόμοι .Στην οικονομία του θεού (καθολική φύση), το σχέδιο, δηλαδή, για τη σωτηρία της φύσης, έχει οριστεί ένας κανόνας για κάθε είδος, ο οποίος δημιουργεί τη ποικιλία των ειδών και τη διαφορετικότητα των ιδιωμάτων τους. Ο ειδικός κανόνας για το ανθρώπινο είδος αποτελεί για τον άνθρωπο το γενικό κριτήριο όλων των αποφάσεων και το γνώμονα της γνώσης του καλού και του κακού. (Long, 2012: 284-286, 288, 294 ).
Ανθρωπολογικά η ηθική γεννάται στο ηγεμονικό μέρος της ψυχής, διότι, εκεί εδρεύει το λογικό το οποίο το διαμορφώνει κατάλληλα για να χειραφετήσει την τάση για αυτοτέλεια των φυσικών παρορμήσεων. Το λογικό λέει ο Χρύσιππος «επεμβαίνει ως τεχνίτης της παρόρμησης», μεταβάλλοντας τη φορά της . Η ηθική η οποία είναι πλέγμα θεολογικών γεγονότων εγείρεται όταν το όν κατορθώσει να υπερβεί την απλή εκπλήρωση (χρήση) των επιθυμιών και να εισχωρήσει στην κατανόηση τους. Επειδή η κατανοητική αντίληψη προϋποθέτει λογικό συνεπάγεται ότι η ηθική γεννιέται και εφαρμόζεται μόνο στον ενσυνείδητο άνθρωπο. Η ιδιότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τα γεγονότα δεν είναι επίκτητη αλλά δωρεά της θείας χάρης. Η διανοητική ιεράρχηση των όντων είναι έργο του Θεού ο οποίος όρισε ότι τα άλογα και τα λογικά όντα θα κάνουν μεν χρήση των επιθυμιών τους. Αλλά μόνο ό άνθρωπος θα είναι ικανός να προβεί στη κατανόηση τους επειδή τον καθιέρωσε σαν παρατηρητή και εξηγητή των έργων του. (Long, 2012: 277 ).
Η βάση του ηθικού βίου για τους στωικούς είναι η προσαρμογή του ανθρώπου στη φύση. Αυτή την προσαρμογή ο Ζήνωνας την όρισε ως το «ομολογουμένως ζην» («να ζούμε με ακολουθία»). Ο Κλεάνθης προχώρησε περισσότερο αυτή την αρχή τονίζοντας είναι αναγκαία η προσαρμογή στη κοινή φύση διότι εντός της περιλαμβάνεται και η ανθρώπινη φύση. Η προσαρμογή του ανθρώπινου βίου στο κόσμο πραγματοποιείται μέσω της κατάλληλης αρετής η οποία ταιριάζει στο καθένα σε σχέση με το σύμπαν. Πιο συγκεκριμένα ο ανθρώπινος βίος είναι ηθικός όταν κατανοεί την συμπαντική οντότητα, πείθεται σε αυτή και την αποδέχεται εκούσια και πρόθυμα. Η ηθική επιτυχία απαιτεί απάθεια, απαλλαγή, δηλαδή, από την εξουσία των παθών και υπακοή στις επιταγές της λογικής του φύσης. Αυτή η στάση προς τη κοσμική τάξη οδηγεί κατά τους Στωικούς τον άνθρωπο στην ελευθερία του (Γεωργούλης, 2008: 391-393). Οι συνειδητές ανθρώπινες πράξεις οι οποίες έχουν ηθικό κίνητρο είναι «κατόρθωμα». Οι πράξεις οι οποίες δεν είναι μεν αντίθετες προς τα ηθικά δεδομένα, αλλά εκτελούνται χωρίς βαθιά ηθική επίγνωση είναι τα «καθήκοντα» (πρέποντα), πράξεις δηλαδή οι οποίες «καθήκει» (πρέπει) να εκτελεσθούν.(Γεωργούλης, 2008: 394-396 ). Το καθήκον δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη εκτέλεση σωστής πράξης, διότι η ενέργεια του υπακούει στους νόμους της υποκειμενικής λογικής. Η ανθρώπινη λογική όμως δεν είναι τέλεια αλλά διαθέτει αντιθετικές ιδιότητες, του τύπου σωστό ή λάθος Αυτή η ασαφής κατάσταση του λογικού δεν το οδηγεί πάντα σε σωστές αποφάσεις. Long,2012:301-302, 320).
Το καθήκον είναι αξιακά διαβαθμισμένο, σαν πρώτο καθήκον θεωρείται η διατήρηση της φυσικής κατάστασης του όντος και σαν δεύτερο η επιλογή όσων πραγμάτων αρμόζουν στη φύση του. Το δεύτερο καθήκον καθιερώνει τη αρχή της επιλογής. (Long, 2012: 296). Τα κατορθώματα εκτελούνται «κατά τον ορθό λόγο» ενώ τα καθήκοντα απλά «κατά λόγο». Τα κατορθώματα θεωρούνται ενεργήματα διότι μόνο αυτά διαθέτουν ηθική αξία και μόνο οι αγαθοί είναι ικανοί τα τελέσουν (ενεργήσουν). Η αρετή και η κακία είναι τα όρια εντός των οποίων κινούνται οι πράξεις. Οι ενδιάμεσες καταστάσεις είναι τα «αδιάφορα», διότι είναι άνευ αξίας, επειδή δεν θεωρούνται ούτε αγαθά ούτε κακά. (Γεωργούλης, 2008: 394-396)
