Ο μαρτυρικός πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄

Ο Γρηγόριος ο Ε΄[1] υπήρξε ένας από τους πιο διαπρεπείς Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από την πτώση της αυτοκρατορίας και μετά[2]. Η εποχή κατά την οποία ανέβηκε στον Πατριαρχικό θρόνο ήταν δύσκολη και έκρυθμη. Το τέλος του 18^ου αιώνα σηματοδοτούσε την απαρχή μιας νέας εποχής που κύριο χαρακτηριστικό είχε την προετοιμασία των επαναστατικών κινήσεων σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο, από τις παραδουνάβιες περιοχές μέχρι την Πελοπόννησο[3].

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ελληνισμός άκμαζε οικονομικά εντός και εκτός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γεγονός που συντελούσε στην ανάπτυξη της παιδείας και της αφύπνισης των υπόδουλων Ελλήνων. Επιπρόσθετα, η διέλευση του Γρηγορίου από το Πατριαρχείο αποτελούσε παράλληλα τον επαναπροσδιορισμό της θρησκευτικής και πολιτικής σημασίας που είχε ο Πατριάρχης για το υπόδουλο γένος. Η προσωπικότητα του συγκεκριμένου εκκλησιαστικού άντρα σήμαινε αρκετά για την πορεία της δράσης του Πατριαρχείου. Ο Γρηγόριος ο Ε΄ δεν ξεχνούσε το διττό χαρακτήρα της θέσης του. Ο ρόλος του ως Πατριάρχης είχε και πολιτικό χαρακτήρα. Για τον λόγο αυτό, η Υψηλή Πύλη αποφάσισε τον παραδειγματικό απαγχονισμό του, προκειμένου να λάβουν υπόψη οι υπεύθυνοι για την κήρυξη της επανάστασης την ενέργεια αυτή και να σταματήσουν κάθε περεταίρω ενέργεια. Ο Γρηγόριος πολύ εύστοχα από την ημέρα της ανάληψης των καθηκόντων του εργάστηκε με σκοπό τη δημιουργική ανόρθωση της ελληνικής κοινωνίας και του εθνικού φρονήματος.

Κατά την περίοδο της δεύτερης Πατριαρχίας του, ο Γρηγόριος εργάστηκε αρκετά για την ελληνική παιδεία[4], γεγονός που παρατήρησε ο Αδαμάντιος Κοραής και μάλιστα επαίνεσε τον Πατριάρχη[5]. Επίσης, στοχεύοντας στην αφύπνιση των συμπατριωτών του ενήργησε για τη λειτουργία ελληνικού τυπογραφείου, διαφυλάσσοντας την ελληνική κληρονομιά[6]. Παράλληλα, αφουγκραζόμενος τις πολιτικές εξελίξεις απέτρεψε αρκετές φορές σημαντικούς κινδύνους που επισκίαζαν τον ελληνισμό[7]. Το αναγεννητικό έργο του Γρηγορίου ταυτόχρονα ήταν και η πολιτική του δράση. Θεωρούσε απαραίτητο να συνειδητοποιήσει ο υπόδουλος ελληνισμός ποιας παράδοσης είναι συνεχιστής και κατόπιν να στραφεί στην προετοιμασία για την απελευθέρωσή του[8].

Τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους και στοιχειοθετούν την πολιτική δράση του Γρηγορίου[9]. Η έκδοση πολυάριθμων εγκυκλίων[10], η σύνταξη σιγιλίων για τη ρύθμιση των εκκλησιαστικών και κοινωνικών ζητημάτων των Ελλήνων[11], αλλά κυρίως η συμμετοχή του σε κρατικές πολιτικές υποθέσεις, η στάση του έναντι του Διαφωτισμού[12], η αντιμετώπιση εν γένει του ζητήματος της Επανάστασης αποδεικνύουν ότι ο Γρηγόριος επέδειξε σημαντική μέριμνα για τον απελευθερωτικό αγώνα του ελληνισμού[13]. Δεν παρέμενε παθητικός δέκτης της πολιτικής της Υψηλής Πύλης. Αντίθετα, προσπαθούσε να ανατρέψει αποφάσεις της και να τονώσει το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων[14].

Ο Πατριάρχης συγκέντρωσε σημαντικό αριθμό φυλλαδίων που στρέφονταν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως έπραξε με τα φυλλάδια του Ρήγα Φεραίου που τελούσε υπό την επίδραση της γαλλικής επεκτατικής πρακτικής και πολιτικής[15]. Το πνεύμα αυτό ήταν καταφανές στα έργα του Ρήγα Φεραίου, τόσο στην “Επαναστατική Προκήρυξη”, όσο και στον “Θούριο”[16].

Η στάση του Γρηγορίου έναντι της επανάστασης δεν ήταν συντηρητική ή αρνητική. Ο ίδιος απλά θεωρούσε πως το θέμα πρέπει να διευθετηθεί προσεκτικά και συστηματικά. Παρόλα αυτά όμως και πολύ σύντομα, θεωρήθηκε από την Υψηλή Πύλη ύποπτος και οι εκρήξεις της Επανάστασης τόσο στη Μολδοβλαχία όσο και στην Πελοπόννησο οδήγησαν τον Σουλτάνο να πιέσει τον Γρηγόριο να αναθεματίσει τις κινήσεις αυτές

Η δράση του, εν κατακλείδι, στόχευε, αφενός στην αφύπνιση του Έθνους και αφετέρου τόνιζε την αναγκαιότητα της στήριξης του απελευθερωτικού αγώνα στις δυνάμεις των Ελλήνων και όχι των ξένων κρατών. Παράλληλα, ενεργούσε -όσο ήταν εφικτό- κατασταλτικά στις αποφάσεις των Τούρκων που θα δυσχέραιναν κατά πολύ τη ζωή των υπόδουλων Ελλήνων[17].

Υπάρχει έκθεση του ολλανδού Τέστα Γκάσπαρντ προς το Υπουργείο Εσωτερικών η οποία συντάχθηκε μετά το θάνατο του ιεράρχη. Την επιστολή αυτή τη βρήκε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Ζώρας και τη δημοσίευσε στο Περιοδικό Παρνασσός: «Ο αρχηγός ούτος της Εκκλησίας, ονόματι Γρηγόριος, είχεν εξελεγχθή ως συνένοχος και κύριος υποκινητής της συνωμοσίας των Ελλήνων. Γεννηθείς εν Πελοποννήσω και επιθυμών κατά τον καλύτερον τρόπον να αποκρύψη το παιγνιδι του από τους οφθαλμούς της κυβερνήσεως, είχε καταστή -λέγουν- εγγυητής υπέρ του μητροπολίτου Πατρών, υποκινητού της επαναστάσεως της Πελοποννήσου. Πιστοποιηθείσης της συμμετοχής του δια σαφών αποδείξεων και εγγράφων, ο σουλτάνος του επέβαλε την ποινήν την οποίαν επέσυρε το κακούργημά του. Η συνημμένη προκήρυξις, αναρτηθείσα επί του νεκρού, θα πληροφορήση την Υμετέραν Εξοχότητα περί των κατηγοριών, αίτινες τον ωδήγησαν εις την αγχόνην»[18].

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

Παραπομπές:

[1]     Αθ. Γριτσοπούλος, «Γρηγόριος ο Ε΄», Θεολόγική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 4(196), στ. 736-741. Πρβλ. Γρηγόριος Ε΄ ο Πατριάρχης του Έθνους, σ. 164-229.

[2]     Σ. Ξένος, Η Ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄, σ. 24.

[3]     Μαξίμος Ιβηρίτης, Ο Αθωνίτης Πατριάρχης του Γένους και Μέγας Εθνοϊερομάρτυς Άγιος Γρηγόριος ο Ε΄, σ. 45-46.

[4]     Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. 2 (1881-1882), σ. 719-722 και 762-765.

[5]     Μάξιμος Ιβηρίτης, (όπως σημ. 23), σ. 53.

[6]     Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία (1453-1821), σ. 20.

[7]     Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και Αλλοτρίωση, σ. 194-195.

[8] Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες: Ειδήσεις Ιστορικαί Βιογραφικαί περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως από Ανδρέου του Πρωτοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ΄ του από Θεσσαλονίκης 36-1884, σ. 594.

[9]     Νικ. Παντελόπουλος, “Εκκλησία και Δίκαιον εις την Χερσόνησον του Αίμου επί Τουρκοκρατίας”, Επιστημονική Επετηρίς Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών, Αντιχάρισμα στον Ν. Γ. Πανταζόπουλο, τ. ΙΘ΄, 1986, σ. 685.

[10]    “Εγκύκλιος του Πατριάρχου Γρηγορίου περί Παιδείας και Γραμμάτων” στο Λεβίδου Ν., Εγκύκλιος του Πατριάρχου Γρηγορίου, σ. 98-102.

[11]   Μ. Καλινδέρης, Γραπτά Μνημεία από τη Δυτική Μακεδονία χρόνων Τουρκοκρατίας, σ. 69.

[12]   Αθ. Πάριος, Απολογία Χριστιανική, Αθήνα 2015, σ. 82.

[13]   Γρ. Νικόλαος-Θ. Ζαχαρόπουλος, Γρηγόριος Ε΄. Σαφής έκφραση της εκκλησιαστικής πολιτικής επί Τουρκοκρατίας, σ. 70-71.

[14]   Γρ. Νικόλαος-Θ. Ζαχαρόπουλος, (όπως σημ.34), σ. 74.

[15]   Νικ. Πανταζοπούλος, Μελετήματα για τον Ρήγα Βελεστινλή. Η πολιτική ιδεολογία του Ελληνισμού προάγγελος της επανάστασης, σ. 15.

[16]   Τ. Βουρνάς, Ο πολίτης Ρήγας Βελεστινλής, σ. 156.

[17]   Θ.Ζήσης, Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ στη συνείδηση του Γένους, σ. 11.

[18]   Γ. Ζώρας, «Ο απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄», Παρνασσός 18 (1976), σ. 137-138.