110 χρόνια πριν από το ‘21: Η σφαγή του Μητροπολίτη Νέων Πατρών και ο μύθος της αρμονικής συνύπαρξης μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων στα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής

Ο διακοσιοστός ιωβηλαίος της επανάστασης που οδήγησε στην εθνική παλλιγγενεσία έγινε, όπως άλλωστε είναι απόλυτα φυσικό, αφορμή να επανέλθει στην επιστημονική επικαιρότητα η συζήτηση σχετικά με το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούσαν οι Έλληνες και γενικότερα οι Ορθόδοξοι χριστιανοί, στην Οθωμανική αυτοκρατορία, και σχετικά με τις σχέσεις ανάμεσα στην ηγεσία τους και τις αρχές του κράτους.

Το μικρό άρθρο που ακολουθεί έχει σκοπό να συμβάλλει στη συζήτηση αυτή, ρίχνοντας φως σε ένα ελάχιστα γνωστό ιστορικό γεγονός που συνέβη στην σημερινή Υπάτη του Νομού Φθιώτιδος, τότε καλούμενη «Πατρατζίκ» από τους Οθωμανούς κατακτητές.

Το εν λόγω γεγονός μαρτυρείται στον ανέκδοτο κώδικα της Μητροπόλεως Νέων Πατρών ( όνομασία της Υπάτης επί Ρωμαϊκης αυτοκρατορίας εν Ανατολή, που παρέμεινε ως ονομασία της Μητροπόλεως και κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής) ο οποίος περιέχει κατάλογο και σύντομη βιογραφία των διατελεσάντων Μητροπολιτών:

«Ύστερα από αυτόν (τον κυρό Ιωάσαφ) εχειροτονήθη (επίσκοπος) ο Θηβαίος κυρ Γρηγόριος, σπουδαίος εφημέριος της Μεγάλης Εκκλησίας, τον οποίον μέσα εις την Μητρόπολιν τον εφόνευσαν εις την αγίαν Τράπεζαν οι κατοικούντες αλλόφυλοι την παραμονήν του Ακαθίστου, βαστώντας το ποτήριον εις το χέρι, και ήτον παρόντες πολλοί χριστιανοί των χωρίων οπού εφιλεύοντο. Εφονεύθη τω αψια (1711) έτει».

Εύλογα, η πρώτη ανάγνωση του συντόμου κειμένου προκαλεί μια σειρά από απορίες στον σύγχρονό μας αναγνώστη, ιδίως όταν ο τελευταίος ζει σε μια από τις ευνομούμενες σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες της Δύσης και δεν έχει γνώση της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας του Οθωμανικού κράτους:

• Γιατί ο Μητροπολίτης Νέων Πατρών «εφονεύθη» δημόσια και μάλιστα εν ώρα θρησκευτικής τελετής μέσα στον καθεδρικό του ναό από έναν όχλο «αλλοφύλων» ;
• Γιατί οι Οθωμανικές αρχές, η έδρα των οποίων βρίσκονταν στο κάστρο της πόλεως, αρκετά κοντά στον καθεδρικό ναό των Ορθοδόξων, δεν εμπόδισαν το γεγονός;
• Γιατί οι παρόντες «πολλοί χριστιανοί» δεν αντέδρασαν προστατεύοντας τον Μητροπολίτη ή ερχόμενοι σε σύγκρουση με τους «αλλοφύλους» μετά τη δολοφονία του;
• Τι επιπτώσεις είχε η δολοφονία ενός επιφανούς μέλους της Ορθόδοξης ιεραρχίας στις σχέσεις ανάμεσα στην τελευταία και στις Οθωμανικές αρχές, σε τοπικό και κρατικό επίπεδο;

Η απάντηση στις παραπάνω απορίες δεν είναι δυνατή χωρίς την αναφορά σε μια σειρά από ιστορικές αλήθειες σχετικές με το χώρο και το χρόνο του γεγονότος, αλήθειες που δυστυχώς αποφεύγουμε τελευταία να αναφέρουμε εν ονόματι μιας κακώς εννοούμενης πολιτικής ορθότητας, που ουσιαστικά επιβάλλει την αλλοίωση της ιστορίας σαν μόνο μέσο για την αποφυγή συγκρούσεων και την διατήρηση της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών και των διαφόρων θρησκευτικών ή μη κοινοτήτων.

Η πρώτη τέτοια ιστορική πραγματικότητα, είναι ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν επίσημα, όχι απλώς ένα ισλαμικό κράτος, αλλά αυτό το Χαλιφάτο του Ισλάμ, δηλαδή το κράτος του οποίου ηγείτο ο ανώτατος θρησκευτικός αρχηγός των Σουνιτών Μουσουλμάνων ως διάδοχος και τοποτηρητής συνάμα, του ιδρυτή της θρησκείας αυτής, Μωάμεθ. Ενδεικτικό της μεγίστης σημασίας που είχε για τους Σουνίτες κατοίκους του Οθωμανικού κράτους και του ισλαμικού κόσμου γενικότερα, το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας ήταν ταυτόχρονα και πνευματικός – θρησκευτικός τους ηγέτης, είναι ότι η κατάργηση της μοναρχίας στην Τουρκία και η έκπτωση του αυτοκράτορα και Χαλίφη Μεχμέτ ΣΤ´ Βαχιχεντίν, την πρώτη Νοεμβρίου 1922, δεν επέφερε και την κατάργηση του Χαλιφάτου. Παρά τις βαθειά αντιθρησκευτικές πεποιθήσεις του ηγέτη του, Μουσταφά Κεμάλ, το νέο αβασίλευτο κράτος, δια της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Αγκύρας, εξέλεξε Χαλίφη τον Αμπντούλ-Μετζίτ Β’, πρώτο εξάδελφο του έκπτωτου αυτοκράτορα, την 19η Νοεμβρίου του 1922. Όταν τελικά ο Μουσταφά Κεμάλ αισθάνθηκε αρκετά ισχυρός για να σπάσει αυτόν τον τελευταίο δεσμό της καινούργιας Τουρκίας με το Ισλάμ και τον Οίκο του Οσμάν, ανακηρύσσοντας την Τουρκική Δημοκρατία τον Οκτώβριο του 1923 και καταργώντας το Χαλιφάτο το Μάρτιο του 1924, η δυσαρέσκεια πολλών Μουσουλμάνων οδήγησε στην λεγόμενη εξέγερση του Σεΐχ Σαΐντ, που κράτησε ως τον Ιούνιο του 1925.

Η Ισλαμική αυτή αυτοκρατορία υπό τους νόμους της οποίας ζούσαν οι περισσότεροι Έλληνες και οι Ορθόδοξοι των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας, χώριζε τους υπηκόους της σε άνισες μεταξύ τους κοινότητες ( Millet), οριζόμενες με βάση τη θρησκεία. Για τις κοινότητες αυτές ίσχυαν διαφορετικοί νόμοι. Πρώτη σε δικαιώματα και μόνη κατέχουσα την νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία, ήταν η κοινότητα των Μουσουλμάνων, επονομαζόμενη και Millet-i Hakime, όρος που θα μπορούσε να μεταφραστεί στην ελληνική ως « οι αποφασίζοντες», «οι κυβερνώντες».

Οι υπόλοιπες κοινότητες επονομάζονταν Μillet-i Mahkume, δηλαδή « οι κυβερνώμενοι», «εκείνοι για τους οποίους λαμβάνονται αποφάσεις».

Συχνότατα χαρακτηριζόμενοι και με τον υποτιμητικό όρο Giaour, που πέρασε στη γλώσσα μας ως « Γκιαούρηδες» και μεταφράζεται ως «Άπιστοι», οι μη Μουσουλμάνοι είχαν μεν το δικαίωμα να μην εφαρμόζουν τον ισλαμικό νόμο σε ότι αφορά ζητήματα όπως ο γάμος ή η κληρονομία και να ασκούν (με περιορισμούς) τις λατρευτικές τους τελετές, αλλά κατά τα άλλα εξαρτώνταν απόλυτα από την καλή θέληση των ισλαμικών αρχών, δηλαδή του κράτους, στο οποίο μάλιστα ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν βαρύ κεφαλικό φόρο (jizyah) σε αντάλλαγμα των δικαιωμάτων αυτών. Ως το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, η αυτοκρατορία – χαλιφάτο προέβαινε συστηματικά και έννομα στον υποχρεωτικό εξισλαμισμό Χριστιανών αγοριών από οκτώ έως δεκαοκτώ ετών, που οι αρχές στρατολογούσαν για να επανδρώσουν το τάγμα των περιβόητων Γενίτσαρων. Γνωστή ως «παιδομάζωμα», η απάνθρωπη πρακτική του Devshirme, αποτελεί μια από τις πλέον επαίσχυντες μορφές της δουλείας, για την οποία, δυστυχώς, ελάχιστοι σήμερα ομιλούν. Με την εξαίρεση ολίγων κυρίως ορεινών και δυσβάτων για την εποχή περιοχών ή κάποιων μικρών σε έκταση νησιών, δεν θα αποτελούσε υπερβολή να γραφεί ότι οι Χριστιανοί που ζούσαν σε όλη την έκταση της ισλαμικής αυτοκρατορίας των Οθωμανών δεν ήταν απλώς πολίτες δεύτερης κατηγορίας, αλλά κυριολεκτικά δούλοι, αφού αρκούσε μια απλή καταγγελία του Μουσουλμάνου γείτονά τους για να καταδικαστούν σε πώληση ή θάνατο από τα κρατικά δικαστήρια, στα οποία εννόμως η κατάθεση του πιστού είχε μεγαλύτερο βάρος από αυτή του «Γκιαούρη».

Δομημένο με θρησκευτικά κριτήρια, το σύστημα των Millet ήταν φυσικό να αναγνωρίζει ως επί κεφαλής των κοινοτήτων αυτών του θρησκευτικούς τους ταγούς. Έτσι, αρχηγός των Χριστιανών Ορθοδόξων, και επομένως υπόλογος για τις πράξεις τους απέναντι στο κράτος, ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και σε τοπικό επίπεδο οι Ορθόδοξοι Μητροπολίτες και Επίσκοποι. Οι Ορθόδοξοι αυτοί αρχιερείς γνώριζαν καλά ότι το αξίωμά τους ήταν συνώνυμο φρικτού θανάτου αν ο Σουλτάνος – Χαλίφης και οι κατά τόπους αξιωματούχοι του, διαπίστωναν ή απλά υποψιάζονταν, ότι οι Χριστιανοί τους απειθούσαν και επεδίωκαν να ξεφύγουν από το βαρύ ζυγό των ισλαμικών νόμων.

Με το πλαίσιο αυτό δεδομένο, αρκεί να αναφερθούμε στην ιστορική συγκυρία του 1711, στα ιστορικά γεγονότα του έτους εκείνου και του προηγούμενου του, για να δωθεί απάντηση στις απορίες που πιο πάνω επισημάναμε.

Τρία χρόνια πριν την βάρβαρη δημόσια δολοφονία του Μητροπολίτη Νέων Πατρών, στα 1708, η Σουηδία μπήκε σε πόλεμο κατά της Ρωσικής αυτοκρατορίας εισβάλλοντας στην Ουκρανία. Οι ρωσικές δυνάμεις κατανίκησαν τους Σουηδούς, ο Βασιλέας των οποίων, Κάρολος ο ΙΒ´, κατέφυγε σε Οθωμανικό έδαφος για να αποφύγει τη σύλληψη του από τα νικηφόρα στρατεύματα του Τσάρου Πέτρου Ά, το καλοκαίρι του 1709. Το αίτημα του τελευταίου προς τον Οθωμανό Σουλτάνο – Χαλίφη Αχμέτ Γ´ να παραδώσει το Σουηδό Μονάρχη δεν τελεσφόρησε και γι΄ αυτό η Ρωσία μπήκε σε πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το Νοέμβριο του 1710. Επιθυμώντας να επιτεθεί στους Οθωμανούς από το Βορά, ο Τσάρος Πέτρος Ά, ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με τον ομόδοξό του Μητροπολίτη Μολδαβίας Γεδεών, για να πείσει τον υποτελή στο Σουλτάνο Ορθόδοξο ηγεμόνα του πριγκιπάτου αυτού, Δημήτριο Καντεμίρ, να συμμαχήσει με τη Ρωσία. Η συμμαχία Ρωσίας – Μολδαβίας υπογράφηκε τελικά τον Απρίλιο του 1711.

Τόπος μαρτυρίου Αγίου Γρηγορίου Μητροπολίτη Νέων Πατρών

Ως «σπουδαίος εφημέριος της Μεγάλης Εκκλησίας», δηλαδή του καθεδρικού Πατριαρχικού ναού, ο Νέων Πατρών Γρηγόριος είχε σίγουρα γνωρίσει πολλούς επιφανείς αρχιερείς – πιθανόν και αυτόν τον Μητροπολίτη Μολδαβίας, με τους οποίους είχε διατηρήσει σχέσεις. Από αυτούς προφανώς επληροφορήθη τα του επικείμενου πολέμου ανάμεσα στην Ορθόδοξη Ρωσία και τον Οθωμανό δυνάστη του λαού του. Προσπαθώντας να βρει τρόπο να ενημερώσει τους προεστούς των υποδούλων Ορθοδόξων για τα γεγονότα και να διαβουλευτεί μαζί τους για το πώς θα μπορούσαν να επωφεληθούν από αυτά, αποφάσισε, σύμφωνα με τις σωζόμενες μαρτυρίες, να τους καλέσει στην έδρα της Μητροπόλεως, με την αφορμή του Ακαθίστου.

Οι Οθωμανικές αρχές υποψιάστηκαν ή πληροφορήθηκαν τους σκοπούς του Μητροπολίτη και φυσικά προχώρησαν στον συνήθη σ’αυτές τρόπο καταστολής και παραδειγματισμού : ομάδα Μουσουλμάνων υποκινηθέντων από την ηγεσία τους εισέβαλε στον καθεδρικό ναό και σφαγίασε τον αρχηγό των Ορθοδόξων της πόλεως μπροστά στα μάτια των πιστών του, που όντας άοπλοι και γνωρίζοντας τις συνέπειες της παραμικρότερης αντίστασης, δεν τόλμησαν να αντιδράσουν. Απόλυτα εξαρτώμενη από την καλή θέληση του Σουλτάνου – Χαλίφη, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είχε άλλη επιλογή από το να σιωπήσει περιμένοντας την ώρα που οι συνθήκες θα επέτρεπαν μια εξέγερση των υπόδουλων με πραγματικές πιθανότητες επιτυχίας. Η ώρα αυτή ήταν ακόμη 110 χρόνια μακρυά.

Η αναφορά και ανάλυση ιστορικών γεγονότων όπως αυτό που παραθέσαμε δεν έχει φυσικά σκοπό να υποκινήσει μίσος μεταξύ λαών ή να ενθαρρύνει στείρους και αντιπαραγωγικούς εθνικισμούς. Αντίθετα, στόχος της είναι να βοηθήσει στην κατανόηση πρακτικών και συμπεριφορών που στο παρελθόν έφεραν δυστυχία και καταστροφή, ώστε να αποφευχθεί η επανάληψή τους. Εκείνοι που θυμούνται μπορούν να συγχωρήσουν και να εργαστούν για μια πραγματικότητα απαλλαγμένη από δουλείες και επαχθείς διακρίσεις. Εκείνοι που ξεχνούν διατρέχουν τον κίνδυνο να υποστούν και πάλι τα δεινά του παρελθόντος. Ο ιωβηλαίος της Επανάστασης είναι και πρέπει να αποτελέσει μια τέτοια ευκαιρία γόνιμης μνήμης, με διάθεση μεγαλόψυχη αλλά και με σεβασμό στην αλήθεια που μόνη ελευθερώνει.