Από τον Νεοκλή του Ισοκράτους στην προς Τίτον του Αποστόλου Παύλου

Η σύγκριση ανάμεσα στα δυο αυτά αναστήματα των ανδρών, του Ισοκράτη και του Αποστόλου Παύλου, έχει οπωσδήποτε ρίσκο, αλλά θα το επιχειρήσουμε, διότι υπάρχουν φυσικά αρκετές διαφορές, αλλά τηρουμένων των αναλογιών υπάρχουν και πολλές ομοιότητες. Θα επικεντρώσουμε την σύγκρισή μας σε μια τους δραστηριότητα, την επιστολογραφία και συγκεκριμένα στην επιστολή προς Νεοκλή του Ισοκράτους και την επιστολή προς Τίτο του Αποστόλου Παύλου. Ας ξεκινήσουμε όμως από μερικά βιογραφικά.

Μερικά βιογραφικά στοιχεία του Ισοκράτους

Ο Ισοκράτης (436 π.Χ. – 338 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας ρήτορας, ένας από τους δέκα Αττικούς ρήτορες που έζησε και συνέγραψε στα  πολιτισμικά και κοινωνικά πλαίσια του Πελοποννησιακού πολέμου και της μετάβασης από τον αποκαλούμενο χρυσό αιώνα στην περίοδο παρακμής της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Έγινε δικηγόρος, λογογράφος για τα δικαστήρια επί δέκα περίπου χρόνια. Επιθυμούσε απ’ ό,τι φαίνεται να γίνει ρήτορας, αλλά στερείτο της απαραίτητης δυνατής φωνής και της σκηνικής παρουσίας που απαιτείτο για αυτή την τέχνη. Έτσι, αποφάσισε να γίνει διδάσκαλος ρητορικής.

Ο Ισοκράτης ήταν πρακτικός, προσγειωμένος άνθρωπος, που επιθυμούσε να επιλύσει άμεσα προβλήματα. Η μεταφυσική θεώρηση γι’ αυτόν είναι απώλεια χρόνου και ενέργειας. Η πραγματικότητα είναι η άμεση ανθρώπινη εμπειρία. Σκοπός του ήταν να μειώσει τον παράγοντα του τυχαίου και του απρόοπτου υπό την επίδραση της παιδείας, άρα να καλλιεργήσει σε όσους φοιτούσαν στη σχολή του δεξιότητες που επιδέχονταν βελτίωση και να αυξήσει τις γνώσεις τους και την εμπειρία τους.

Είναι εμφανής ο ηθικός χαρακτήρας των συμβουλών του Ισοκράτη, οι οποίες εκφράζουν έναν φιλόσοφο του 4^ου αι. π.Χ. Ο Ισοκράτης έζησε την τραγωδία του μεγαλύτερου εμφύλιου πολέμου της αρχαιότητας, είδε να πέφτει το μεγαλείο της Αθήνας και μαζί με αυτό να πέφτουν και οι ηθικές αξίες. Και ενώ στο περίγυρό του επικρατούν αντιλήψεις για ατομικά συμφέροντα, ο ίδιος επιμένει να στηρίζεται στις ηθικές αξίες και να πιστεύει ότι όλα εξαρτώνται από την εσωτερική θέληση του ανθρώπου.

Ο Ισοκράτης απομακρύνεται από το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο το θεωρεί πολύ εύθραυστο και ευάλωτο για οργανωμένα συμφέρονται και φιλόδοξους ανθρώπους. Γι’ αυτό στρέφεται σε φωτισμένους και ικανούς ηγέτες και στην δημιουργία μιας Πανελλήνιας εκστρατείας εναντίον των Περσών με έναν ικανό αρχηγό. Αυτόν τον ηγέτη τον αναζήτησε στο πρόσωπο του Ευαγόρα της Κύπρου και του Φιλίππου της Μακεδονίας. Και τα μοναρχικά λοιπόν καθεστώτα μπορούν, κατά την άποψή του, να έχουν επιτυχίες, φτάνει να έχουν καλούς ηγέτες. Γι’ αυτό στρέφεται στην εσωτερική καλλιέργεια ικανών ηγετών που θα πραγματοποιήσουν μεγάλες ιδέες. Μέσα στην προσπάθεια αυτή εντάσσεται και η επιστολή «Προς Νικοκλέα», τον οποίο νουθετεί, ώστε να γίνει ένας ικανός ηγέτης. Αλλά δυστυχώς ο Νεοκλής δεν ήταν σαν τον πατέρα του κι έτσι τον απογοήτευσε.

Ας πούμε τώρα και μερικά βιογραφικά στοιχεία του Αποστόλου Παύλου, για να δούμε τί κοινά στοιχεία υπάρχουν στους δυο αυτούς μεγάλους άνδρες της ιστορίας.

Βιογραφικά στοιχεία του Απ. Παύλου

Ο Απόστολος Παύλος είναι Απόστολος και συγγραφέας των μισών περίπου βιβλίων της Καινής Διαθήκης. Ο απόστολος Παύλος (εβραϊκά Σαούλ) γεννήθηκε ανάμεσα στο 5-15 μ.Χ στην Ταρσό της Κιλικίας από γονείς Ιουδαίους. Η εκπαίδευση και η ανατροφή του υπήρξε αυστηρά ραββινική και εβραϊκή. Ως μαθητής του Γαμαλιήλ υπήρξε πολύ επιμελής και μάλιστα «περισσότερος ζηλωτής των πατρικών του παραδόσεων» 

Ο Στράβων πληροφορεί ότι η Ταρσός στα χρόνια του Παύλου ήταν ανώτερη από την Αθήνα και την Αλεξάνδρεια στα γράμματα, και ήταν έδρα πολλών στωικών φιλοσόφων. Στην πόλη αυτή ο Παύλος διδάχθηκε την ελληνική γλώσσα και ήρθε σε επαφή με τη σκέψη και τη ζωή του ελληνισμού, την ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία.

Ο Παύλος ως φανατικός ραβίνος έγινε διώκτης του Χριστιανισμού.

Είναι επίσης γνωστό το γεγονός της μεταστροφής του στον Χριστιανισμό  (Πράξ. 9:3-18) και η κατήχησή του από τον Ανανία, ο οποίος και τον βάπτισε. Έκανε τέσσερις περιοδείες και όργωσε όλη τη Μεσόγειο, αφού έφτασε μέχρι και την Ισπανία. Σε όλη την πορεία του ο Παύλος είχε αρκετούς συνεργάτες που προέρχονταν από Ελληνικές πόλεις ή ήταν ελληνιστές Ιουδαίοι, όπως ο Τιμόθεος, από μητέρα «Ιουδαία πιστή» και Έλληνα πατέρα (Πράξ. 16:1) ο Τίτος, πιθανώς Έλληνας της Αντιόχειας και φυσικά ο ευαγγελιστής Λουκάς (Κολ. 4:14).

Στην Πνύκα ο Απόστολος Παύλος πέρασε από δίκη για την νεωτερική του διδασκαλία έξω από τα θρησκευτικά πιστεύω των Αθηναίων, όπως ο Σωκράτης, ο οποίος είχε προσαχθεί στον Άρειο Πάγο με την κατηγορία ότι αμελούσε τα παραδοσιακά θρησκευτικά καθήκοντα, εισήγε «καινά δαιμόνια» και διέφθειρε τους νέους. Γι’ αυτό υποχρεώθηκε να πιει το κώνιο. Και ο Απόστολος Παύλος σύμφωνα με την παράδοση κατηγορήθηκε για την διδασκαλία του, καταδικάστηκε και αποκεφαλίσθηκε στη Ρώμη χωρίς προηγουμένως να βασανισθεί, καθώς ο νόμος απαγόρευε τους βασανισμούς για τους Ρωμαίους πολίτες.

Ο Απόστολος Παύλος θεωρείται ως ο πρώτος Χριστιανός Θεολόγος, γι’ αυτό και αποτέλεσαν για την μεταγενέστερη Εκκλησία αυθεντία οι Επιστολές του ώστε να θεωρείται ο «πρώτος» μετά τον «Ένα». Οι Επιστολές του Αποστόλου Παύλου είναι τα πρώτα γραπτά μνημεία της Καινής Διαθήκης. Κατά τη συγγραφή των Επιστολών του ακολουθεί τους ισχύοντες κανόνες της Ελληνικής επιστολογραφίας, προοίμιο που περιέχει τον αποστολέα, παραλήπτη και χαιρετισμό, ανάπτυξη του θέματος, τελικούς χαιρετισμούς και στο τέλος προσθέτει ιδιόχειρο χαιρετισμό προς δήλωση της γνησιότητας της Επιστολής. Η Επιστολή προς Τίτον, γράφτηκε στους Φιλίππους το 63-64 μ.Χ. Ο Απόστολος Παύλος έδωσε μια παγκοσμιότητα στη Χριστιανική θρησκεία, άγνωστη στον Ιουδαϊσμό, και αρκετές θέσεις του μέσα στις Επιστολές έρχονται σε αντίθεση προς το πνεύμα του Νόμου και της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και των Ιουδαϊκών αποκαλύψεων, ενώ αντίθετα υπάρχει μια ομοιότητα με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα.

Διαφορές και Ομοιότητες Ισοκράτους και Απ. Παύλου

Ο Ισοκράτης και ο Απ. Παύλος ζουν σε διαφορετικές εποχές. Εκπροσωπούν διαφορετικές θεωρίες, ο ένας την φιλοσοφική ηθική και ο άλλος την χριστιανική ηθική.

Ο Ισοκράτης μένοντας στην Αθήνα και ιδρύοντας ρητορική και φιλοσοφική σχολή ακτινοβολεί στον τότε γνωστό κόσμο, αφού και ο Νεοκλής, που είναι μαθητής του, ζει και δραστηριοποιείται στην Κύπρο. Αντίθετα ο Απόστολος Παύλος δεν έχει μόνιμη εγκατάσταση αλλά κάνει περιοδείες σε όλο τον κόσμο και ιδρύει παντού εκκλησίες, με τις οποίες επικοινωνεί μέσω επιστολών.

Ο Νικοκλής δραστηριοποιείται στην Κύπρο, ο Τίτος στην Κρήτη. Απευθύνονται και οι δύο σε μαθητές, οι οποίοι πρόκειται να ασκήσουν ηγετικό ρόλο, ο Νεοκλής πολιτικού ηγέτη, ο Τίτος θρησκευτικού ηγέτη. Και οι δύο είναι δάσκαλοι της φιλοσοφίας ο ένας, της χριστιανικής πίστης ο άλλος. Και οι δύο είναι ηγέτες και πρέπει να γνωρίζουν την τέχνη «του άρχειν».

Μερικά βιογραφικά στοιχεία για τον Νικοκλή

Ο Νικοκλής, γιος του Ευαγόρα Α΄, οποίος ήταν ένας πολύ αξιόλογος ηγέτης της Κύπρου,  ανέβηκε στον θρόνο της αρχαίας Σαλαμίνας της Κύπρου από το 374  έως το 361 π.Χ. αμέσως μετά τη δολοφονία του πατέρα του και του αδελφού του Πνυταγόρα.  Έκανε σπάταλη και ακόλαστη ζωή σε μια περίοδο μάλιστα που στην Κύπρο γίνονταν συνέχεια επαναστάσεις κατά της Περσικής κατοχής και τα δημόσια ταμεία ήταν άδεια. Πέθανε το 361 π.Χ. φυλακισμένος και τον διαδέχθηκε ο Ευαγόρας Β΄, αδελφός ή γιος του.

Ο Ισοκράτης ήταν φίλος του Ευαγόρα, πατέρα του Νεοκλή, και, όταν δολοφονήθηκε, ο Ισοκράτης έγινε διδάσκαλος του Νεοκλή και του απηύθυνε μια επιστολή, την προς Νικοκλέα επιστολή. Στον παραινετικό αυτό λόγο ο Ισοκράτης παραθέτει διδαχές προς τον νεαρό διάδοχο του Κυπριακού θρόνου, τον Νικοκλή, για τα καθήκοντα και τον τρόπο διακυβέρνησης ενός καλού ηγεμόνα.

Μερικά βιογραφικά στοιχεία για τον Τίτο

Ο Τίτος ήταν Έλληνας, προφανώς από την Αντιόχεια, ο οποίος λέγεται ότι είχε σπουδάσει ελληνική φιλοσοφία και ποίηση στα πρώτα του χρόνια. Φαίνεται να είχε γίνει μαθητής του Απ. Παύλου, όταν υπηρέτησε ως γραμματέας και διερμηνέας του. Το 49 ο Τίτος συνόδευσε τον Παύλο στο συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στην Ιερουσαλήμ, με θέμα τις τελετές του Μωσαϊκού νόμου. Προς το τέλος του έτους 56, ο Παύλος, καθώς ο ίδιος αναχώρησε από την Ασία, έστειλε τον Τίτο από την Έφεσο στην Κόρινθο, με πλήρη εντολή να εξομαλύνει την άσχημη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί.  Κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, ο Τίτος μετέφερε μια επιστολή του Παύλου ως «Σοβαρή Επιστολή», που έχει χαθεί αλλά αναφέρεται στην Προς Κορινθίους Β΄ επιστολή.

Μετά την επιτυχία αυτής της αποστολής, ο Τίτος ταξίδεψε βόρεια και συνάντησε τον Παύλο στη Μακεδονία. Εκεί ο απόστολος, χαρούμενος από την επιτυχία του Τίτου, έγραψε την Β΄ Επιστολή προς Κορινθίους. Ο Τίτος επέστρεψε στη συνέχεια στην Κόρινθο με μεγαλύτερη συνοδεία, μεταφέροντας δύο Κορινθίους μαζί του. Ο Παύλος συνάντησε τον Τίτο στην Κόρινθο αργότερα. Από την Κόρινθο, ο Παύλος έστειλε στη συνέχεια τον Τίτο για να οργανώσει τις συλλογές ελεημοσύνης για τους Χριστιανούς στην Ιερουσαλήμ. Ως εκ τούτου, ο Τίτος ήταν ειρηνευτής, διαχειριστής και ιεραπόστολος.

Η πρώιμη εκκλησιαστική παράδοση υποστηρίζει ότι ο Παύλος, μετά την απελευθέρωσή του από την πρώτη φυλάκισή του στη Ρώμη, σταμάτησε στο νησί της Κρήτης για να κηρύξει. Λόγω των αναγκών άλλων εκκλησιών, που απαιτούν την παρουσία του αλλού, χειροτονεί τον μαθητή του Τίτο ως επίσκοπο αυτού του νησιού, και τον αφήνει να ολοκληρώσει το έργο που είχε ξεκινήσει. Ο Χρυσόστομος λέει ότι αυτό είναι μια ένδειξη της εκτίμησης του Αγίου Παύλου για τον Τίτο. Και πράγματι ο επίσκοπος Τίτος επιτέλεσε ένα πολύ σοβαρό έργο στην Κρήτη.

Ο Απόστολος Παύλος διέκρινε ότι ο Τίτος ήταν εύστροφος άνθρωπος με πολλά χαρίσματα. Ήταν πρόσωπο της απολύτου εμπιστοσύνης του και τον έστελνε σε δύσκολες αποστολές, όπως για να μονιάσει τους Κορινθίους (Β΄Κορ. 7,15) τον τοποθετεί δε στο ίδιο επίπεδο με τον εαυτό του (Β΄Κορ. 12,18).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΣΗΜΕΙΑ

ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΝΙΚΟΚΛΕΑ ΚΑΙ ΤΙΤΟΝ ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ

Η ΠΡΟΣ ΝΙΚΟΚΛΕΑ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

Πώς πρέπει να είναι ένας ηγέτης (βασιλιάς)

1.Ένας βασιλιάς πρέπει να γυμνάζει καθημερινά και σε μεγάλο βαθμό το μυαλό του και το πνεύμα του περισσότερο από το σώμα του.

2. Ακόμη ένας βασιλιάς πρέπει να έχει δίπλα του, ως σύμβουλους του, ανθρώπους που τους εμπιστεύεται απόλυτα

3. Για την σωστή λειτουργία της πόλης ο βασιλιάς πρέπει να επινοήσει τους νόμους και όλοι να είναι υποχρεωμένοι να τους ακολουθούν χωρίς να υπάρχουν εξαιρέσεις.

4. Ο βασιλιάς πρέπει πρωτίστως να αγαπά την πόλη του και κάθε μέρα να κάνει όλο και πιο πολλά πράγματα για την πόλη του. Επίσης, η πραότητα είναι ακόμη ένα προσόν που πρέπει να υπάρχει στον χαρακτήρα ενός βασιλιά.

4. Οι άνθρωποι να μην φοβούνται να μιλήσουν στον βασιλιά. Το ιδανικό θα είναι ο βασιλιάς να επιτρέπει στους πολίτες να του μιλούν ελεύθερα, να έχει οικοδομικές συζητήσεις και να αναπτύσσονται όμορφες σχέσεις.

5. Πρέπει να αποφεύγει τις πολεμικές επιχειρήσεις και προετοιμασίες και να προτιμάται η ειρήνη και το όμορφο και συνεργατικό κλίμα σε μία πόλη.

Η ΠΡΟΣ ΤΙΤΟΝ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

Πώς πρέπει να είναι ένας ηγέτης (επίσκοπος)

1. Ο επίσκοπος, σαν διαχειριστής των υποθέσεων του Θεού, πρέπει να είναι αδιάβλητος, να μην είναι αυθάδης, να μην είναι οξύθυμος, να μην είναι μέθυσος, να μην είναι φιλόνικος, να μην είναι φιλοχρήματος.

2. Αντίθετα πρέπει να είναι φιλόξενος, καλόκαρδος, συνετός, ευσεβής, εγκρατής.

3. Πρέπει να είναι προσηλωμένος σταθερά στη διδαχή του ανόθευτου Λόγου του Θεού, έτσι που να μπορεί να προτρέπει με βάση την ανόθευτη διδασκαλία και να ελέγχει εκείνους που εναντιώνονται.

Κριτήρια για την επιλογή των συνεργατών και φίλων

Ο Ισοκράτης προτρέπει τον νέο βασιλιά:

1.Με αυστηρότητα να δοκιμάζεις εκείνους, που σε συναναστρέφονται, έχοντας προς γνώση σου ότι όλοι όσοι δεν σε πλησίασαν, θα σε νομίζουν όμοιο με εκείνους, που σε συναναστρέφονται.

2. Να διορίζεις για την διαχείριση των υποθέσεων της πόλης, τις οποίες δεν διαχειρίζεσαι εσύ, τέτοιους άνδρες σαν να πρόκειται να ενοχοποιηθείς εσύ ο ίδιος, για όσα θα έκαναν εκείνοι.

3. Να νομίζεις ως πιστούς όχι εκείνους οι οποίοι επιδοκιμάζουν κάθε τι που λες ή πράττεις, αλλά εκείνους οι οποίοι κατακρίνουν τα σφάλματά σου.

4. Να αποκτάς ως φίλους σου όχι όλους όσοι θέλουν, αλλά εκείνους, που είναι σύμφωνοι με τον χαρακτήρα σου· ούτε εκείνους, με τους οποίους θα περνάς τον καιρό σου ευχάριστα, αλλά εκείνους με τους οποίους θα διοικείς άριστα την πόλη.

5. Να μη συνάπτεις κανένα σύνδεσμο άνευ λόγου και απερίσκεπτα, αλλά να συνηθίζεις τον εαυτό σου να ευχαριστείται με εκείνες από τις ενασχολήσεις, από τις οποίες και συ ο ίδιος θα προοδεύσεις και στους τους άλλους θα φανείς ότι είσαι καλύτερος.

6. Να μη στηρίζεις την φήμη σου σε πράξεις τις οποίες και οι κακοί μπορούν να πράξουν, αλλά να φαίνεσαι ότι είσαι υπερήφανος για την αρετή σου της οποίας ουδόλως μετέχουν οι κακοί.

7. Να νομίζεις ότι οι πιο αληθινές από τις τιμές είναι όχι εκείνες οι οποίες αποδίδονται φανερά και εμπνέονται από φόβο, αλλά οι τιμές, οι οποίες προέρχονται από ανθρώπους, οι οποίοι όταν είναι μόνοι τους θαυμάζουν μάλλον τον χαρακτήρα σου παρά την περιουσία σου.

8. Να προσπαθείς να μη γίνεσαι αντιληπτός, αν σου συμβεί να ευχαριστηθείς για κάτι ανάξιο λόγου· να φαίνεσαι ότι ασχολείσαι με τα ευγενή και τα μεγάλα.

Κριτήρια του επισκόπου για ιερείς και διακόνισες

1. Μόνο αν είναι αδιάβλητος κάποιος, αν είναι άντρας μιας γυναίκας, κι αν τα παιδιά του πιστά και δεν τα βαραίνει καμιά κατηγορία για άσωτη ζωή ή για απειθαρχία.

2. Tις ηλικιωμένες επίσης να τις χαρακτηρίζει η ιεροπρέπεια της εμφάνισής τους, να μη διαβάλουν, να μην είναι υποδουλωμένες στο πολύ κρασί, να είναι δασκάλες του καλού, έτσι ώστε να παραδειγματίζουν τις νεότερες ν’ αγαπούν τους άντρες τους και τα παιδιά τους,

3. Να συμπεριφέρονται με σωφροσύνη, να είναι αγνές, να φροντίζουν το νοικοκυριό τους, να είναι καλόκαρδες και να υποτάσσονται στους άντρες τους για να μη δυσφημίζεται ο Λόγος του Θεού.

Κοσμιότητα και ευπρέπεια.

Προτροπές προς τον βασιλιά:

1.Να ντύνεσαι μεν με μεγαλοπρέπεια και να καλλωπίζεσαι, όπως αρμόζει στους άρχοντες, έτσι ώστε εκείνοι μεν που σε βλέπουν να σε νομίζουν άξιο της αρχής κρίνοντας από την εξωτερική σου εμφάνιση, Άλλοι πάλι που δεν σε βλέπουν, αλλά βλέπουν την δύναμη της ψυχής σου, να έχουν την ίδια γνώμη για σένα με όσους κρίνουν από την εξωτερική σου όψη.

2. Να μη έχεις την αξίωση οι μεν άλλοι να ζουν κόσμια, ενώ οι βασιλείς χωρίς ευπρέπεια, αλλά να παρέχεις   τη δικήν σου σωφροσύνη ως παράδειγμα στους άλλους, έχοντας υπ’ όψη σου ότι ο χαρακτήρας ολόκληρης της πόλης της διαμορφώνεται κατά τρόπο όμοιο προς τον χαρακτήρα των αρχόντων.

3. Να έχεις ως απόδειξη του ότι κυβερνάς με σωφροσύνη το ότι βλέπεις τους υπηκόους σου να γίνονται πλουσιότεροι και ηθικά χρησιμότεροι εξαιτίας της δικής σου φροντίδας

4. Να εξετάζεις πάντοτε με προσοχή τους λόγους σου και τις πράξεις σου, έτσι ώστε να υποπίπτεις όσον το δυνατόν σε λιγότερα σφάλματα.

5. Να είσαι ευγενής στους τρόπους σου και σοβαρός, διότι η μεν σοβαρότητα αρμόζει στην άσκηση της απόλυτης εξουσίας, η δε ευγένεια είναι το στόλισμα της συναναστροφής μέσα στην κοινωνία·

6. Να επιδιώκεις να συνενώνεις την πείρα με την θεωρία, γιατί η μεν θεωρία θα σου δείξει τη μέθοδο της έρευνας ενώ το να ασκείσαι πάνω σε αυτά τα έργα (η εμπειρία) θα σε κάνει να μπορείς να διαχειρίζεσαι αυτά τα θέματα.

7. Να θέτεις σε ανώτερη μοίρα το να αφήσεις στα παιδιά σου καλό όνομα παρά μεγάλη περιουσία· γιατί ο μεν πλούτος είναι θνητός η δε καλή φήμη αθάνατη, και μέσω της καλής φήμης μπορούν να αποκτηθούν τα χρήματα.

Προτροπές του επισκόπου προς τους νέους

1.Tους νέους επίσης να τους προτρέπεις να είναι σώφρονες, φροντίζοντας ν’ αποτελείς σε όλα εσύ ο ίδιος το παράδειγμα για καλά έργα.

2. Tη διδασκαλία σου να τη διατηρείς ανόθευτη, απαλλαγμένη από αφορμές για κατηγορία.

3. Nα τους θυμίζεις να υποτάσσονται στις αρχές και στις εξουσίες, να πειθαρχούν, να είναι έτοιμοι για κάθε καλό έργο.

4. Να μη μιλούν προσβλητικά σε κανέναν, να μη φιλονικούν, να είναι επιεικείς και να δείχνουν τέλεια πραότητα σε όλους τους ανθρώπους.

5. Άλλωστε, κι εμείς ήμασταν κάποτε ανόητοι, απείθαρχοι, πλανεμένοι, όταν, όμως, φανερώθηκε η καλοσύνη και η αγάπη του σωτήρα μας Θεού προς τους ανθρώπους, γίναμε παιδιά του Θεού.

6. Να αποφεύγεις τις ανόητες συζητήσεις και τις απαριθμήσεις γενεαλογιών και τις φιλονικίες και τις σχετικές με το νόμο διαμάχες, γιατί είναι ανώφελες και άσκοπες.

 7. Aιρετικό άνθρωπο συμβούλεψέ τον μια δυο φορές και μετά, αν δε σε ακούσει, παράτησέ τον, αφού γίνεται αυτονόητο πια ότι ένας τέτοιος άνθρωπος έχει διαφθαρεί εντελώς και αμαρτάνει έχοντας καταδικάσει ο ίδιος τον εαυτό του.

Συμπέρασμα

Είναι εντυπωσιακή η σύμπτωση των απόψεων των δύο αυτών μεγάλων ανδρών σε πολλά θέματα, ανάλογα βέβαια και με την θέση που κατέχει αυτός, στον οποίον απευθύνονται οι συμβουλές. Κοινή αφετηρία τους είναι οι ηθικές αρχές, κοινός όμως και ο στόχος τους, να διαπαιδαγωγήσουν την νέα γενιά, για να είναι άξιοι συνεχιστές του έργου τους. Οι νουθεσίες αφορούν όλους τους νέους και γιατί όχι και όλους τους ανθρώπους, όσοι θέλουν να έχουν αρχές στη ζωή τους. Έτσι λοιπόν τα δύο πνεύματα του ελληνισμού και του χριστιανισμού συναντιούνται στην οικοδόμηση της ταυτότητας των Ελλήνων, μιας ταυτότητας που στηρίζεται στον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία.