Οι θεολογικές ανησυχίες του Ηγουμένου π. Εφραίμ Βατοπαιδινού

2 Αυγούστου 2021

Ο Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους Αρχιμανδρίτης π. Εφραίμ πρόσφατα ξεπέρασε μια μεγάλη δοκιμασία με τον κορωνοιό, ξέφυγε από τα δόντια του θανάτου και τώρα βρίσκεται στο στάδιο της αποκατάστασης.

Δοξάζουμε τον Θεό για την εξέλιξη αυτή, επειδή με την προσευχή και την ιατρική επιστήμη θα διατηρηθή ακόμη στην ζωή για να συνεχίση το έργο του και την διακονία του στην Εκκλησία.

Με τον π. Εφραίμ Βατοπαιδινό δεν είχαμε από την αρχή ιδιαίτερη επικοινωνία, αλλά τελικά συναντηθήκαμε μέσα από την Ορθόδοξη θεολογία και συγκεκριμένα την θεολογία των Προφη­των, των Αποστόλων και των Πατέρων.

Αυτό δείχνει το πως ενώ μπορεί να υπάρχουν διαφορές με­τα­ξυ νοοτροπιών, χαρακτήρων, γεγονότων, εν τούτοις μπορεί να υπάρξη επικοινωνία και κοινωνία μέσα από την αυθεντική ορθό­δο­ξη θεολογία.

Η μεταξύ μας προσέγγιση άρχισε από τον ίδιο και φαίνεται μας έφερε σε επικοινωνία η θεολογία της Εκκλησίας μας, όπως εκφράσθηκε μέσα από την γραπτή και προφορική διδασκαλία του αγίου Σωφρονίου του Αθωνίτου και του π. Ιωάννου Ρωμανίδου.

Ο ίδιος ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης αγαπούσε πολύ τα κεί­μενα – τις γραφές του αγίου Σιλουανού, το βιβλίο «Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού» και φυσικά τις επιστολές του αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή τις οποίες γνώριζε από τότε που ήταν στην Αμερική.

Μάλιστα, ο ίδιος ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης δίδασκε ότι όλοι οι άγιοι έχουν κοινή εμπειρία, μέθεξη των ακτίστων ρημάτων, αλλά μπορεί να διαφέ­ρουν στην διατύπωση αυτής της εμπειρίας με τα κτιστά ρη­ματα, νοήματα και εικονίσματα. Εκείνο που έχει σημασία είναι η κοινή εμπειρική γνώση του Θεού. Και όταν οι θεούμενοι άγιοι συναντώνται, τότε ταυτίζονται και στα κτιστά ρήματα, δηλαδή στην ορο­λογία.

Αυτά έβλεπε ο Αρχιμανδρίτης Εφραίμ ο Βατοπαιδινός και έδειχνε ενδιαφέρον για τα κείμενα και τα βιβλία που έγραφα. Μόλις λαμ­βανε ένα βιβλίο μου «ξενυχτούσε», όπως μου έλεγε, για να το δια­βα­ση, παρά τον φόρτο των εργασιών του. Επειδή κρατούσε το βιβλίο στο κελλί του πολύ καιρό, γι’ αυτό οι μοναχοί του με παρα­­καλούσαν να στέλνω περισσότερα βιβλία για να μπορούν και εκείνοι να τα μελετούν, Έτσι, ενώ από κάθε έκδοση έστελνα ένα βιβλίο σε κάθε Μονή του Αγίου Όρους, στην Μονή Βατοπαιδίου έστελνα 2-3 βιβλία, ώστε να υπάρχη η δυνατότητα από τους μο­ναχούς να τα μελετούν.

Το σημαντικό είναι ότι ο Αρχιμ. π. Εφραίμ μου τηλεφω­νούσε μερικές φορές στις πιο ακατάλληλες ώρες για το δικό μου πρόγραμμα, ήτοι μετά τις 12 η ώρα το βράδυ, στο ενδιάμεσο των δικών τους ιερών ακολουθιών, αγρυπνιών κλπ. για να εκφράση τις απόψεις του και τον ενθουσιασμό του για κάποιο βιβλίο που διάβαζε. Θυμάμαι μια τέτοια περί­πτωση, εορτή των Χριστουγέννων με το δικό τους ημε­ρολόγιο, που μου τηλεφώνησε περίπου στις 1 η ώρα το βράδυ, μετά τα μεσάνυκτα, για να εκφράση την χαρά του για ένα Χριστολογικό κείμενο που είχε μόλις διαβάσει.

Αυτή, όμως, η αγάπη του για την Ορθόδοξη θεολογία δεν παρέμεινε σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά προχωρούσε και σε πρακτικό. Ήθελε με όλη του την καρδιά η Ορθόδοξη θεολογία των Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων, όπως διατυπώθηκε στις Οικουμενικές Συνόδους, να περάση στον λαό, ακόμη και στις Θεο­λογικές Σχολές. Μέσα σε αυτήν την προοπτική μου έκανε κατά καιρούς διάφορες προτάσεις.

Κατ’ αρχάς μου πρότεινε να χρηματοδοτή εξ ολοκλήρου την Εφημερίδα της Ιεράς Μητροπόλεώς μας «Εκκλησιαστική Παρέμ­βα­ση», γιατί την θεωρούσε πολύ σημαντική για την προβολή της Ορθοδόξου θεολογίας, όπως εκφράζεται με ποιμαντική προοπτική. Δεν έδειξα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πρόταση αυτήν και έτσι εκείνος έστελνε κατά καιρούς μόνον την συνδρομή του.

Έπειτα, με παρότρυνε πιεστικά να δημιουργήσουμε στην Ναύπακτο μια Ορθόδοξη Θεολογική Ακαδημία, στην οποία θα γινόταν σπουδή στην Ορθόδοξη θεολογία, της οποίας θα κάλυπτε καθ’ ολοκλήρου τα έξοδα η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου. Στην Θεολογική αυτή Ακα­δημία θα έπρεπε να έχω την επίβλεψη και την διδασκαλία, καλώντας κατά απόλυτη προτί­μησή μου Θεολόγους, Κληρικούς και λαικούς να ομιλούν, οι οποίοι εκφρά­ζουν την θεολογία των αγίων Πατέρων, όπως διατυπώνεται από τον π. Ιωάν­νη Ρωμανίδη.

Μελέτησα την πρόταση αυτήν που ήταν πράγματι ενδια­φέρουσα και ελπιδοφόρα, αλλά διαπίστωσα ότι δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθή στην μικρή Μητρόπολή μου αυτό το μεγάλο έργο, και γι’ αυτό τελι­κα επιφυλάχτηκα για την υλοποίησή της, αν και έβλεπα την αναγ­καιότητά της. Αντί αυτού του έργου, διοργανώθηκαν θεολογικά Συνέδρια στις αρχές του Οκτωβρίου κάθε έτους. Μέχρι τώρα έχουν διοργανωθή έξι (6) θεολογικά Συνέδρια.

Στην εποχή μας παρατηρείται μια απόκλιση από την Πατερική θεολογία, γιατί υπάρχουν επιδράσεις από άλλα αντι­πατερικά ρεύματα, τα οποία αλλοιώνουν το lex credendi και το lex orandi της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Θεωρώ, μάλιστα, ότι η θεολογία που εξέφραζε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης είναι «το όλον» της Πατερικής Παραδόσεως. Δηλαδή, διάφοροι θεολόγοι σήμερα εκφράζουν ένα μέρος της Ορθοδόξου Παραδόσεως και μερικές φο­ρες και αυτό είναι αλλοιωμένο, ενώ ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης εξέ­φραζε το «όλον» της Ορθοδόξου θεολογίας με την εμπειρία των Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων, με την ορολογία των Οι­κου­μενικών Συνόδων και με το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διατυ­πώθηκε.

Είναι χαρακτηριστικό ένα χωρίο από τον «αγιορειτικό τόμο» που έγραψε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, και στο οποίο εκφράζεται αυτό το «όλον» της Ορθοδόξου θεολογίας, ακολου­θώντας τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή: «… αρετή μεν γαρ πάσα, και η εφ’ ημίν του Θεού μίμησις προς την θείαν ένωσιν επιτή­δειον ποιείται τον κεκτημένον∙ η δε χάρις, αυτήν τελε­σιουργεί την απόρρητον ένωσιν∙ δι’ αυτής γαρ όλος μεν όλοις τοις αξίοις ο Θεός περιχωρεί∙ όλω δε όλοι περιχωρούσιν ολικώς οι άγιοι τω Θεώ∙ όλον αντιλαμβάνοντες εαυτών τον Θεόν∙ και της προς αυτόν αναβάσεως, οίον έπαθλον αυτόν μόνον κτησάμενοι τον Θεόν∙ ψυχής προς σώμα περιφύντα τρόπον, ως οικείοις μέλεσι, και εν αυτώ είναι καταξιώσαντα».

Ο π. Εφραίμ επειδή έβλεπε την διστακτικότητά μου να αποδεχθώ αυτήν την πρόταση ιδρύσεως και λειτουργίας μιάς Θεολογικής Ακαδημίας στην Ναύπακτο, με πλήρη οικονομική κάλυψη της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, προχώρησε στην υλο­ποίη­ση ενός άλλου σχεδίου, που δείχνει τις θεολογικές του ανησυχίες.

Το έτος 2015 με προσκάλεσε να επισκεφθώ μια εβδομάδα την Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, να ομιλώ και να συζητώ με τους μοναχούς του πάνω σε θεολογικά και πνευματικά ζητήματα. Με εξέπληξε η πρότασή του, που συνήθως δεν γίνεται σε άλλες Ιερές Μονές. Δηλαδή, είναι πολύ δυ­σκολο ένας Ηγούμενος, και μάλιστα του Αγίου Όρους, να προσκαλέση έναν Μητροπολίτη για να ομιλήση στους μοναχούς του και να συζητήση μαζί τους για θέματα θεολογικά και μοναχικά. Η πρόταση αυτή μου δημιούργησε έκπληξη μεγάλη, αλλά τελικά την αποδέχθηκα ύστερα από επιμονή του π. Εφραίμ.

Μου έστειλε τα θέματα που έπρεπε να επεξεργασθώ και ξεκίνησα τον Σεπτέμβριο του 2015 για την Ιερά Μονή Βατο­παιδίου. Παρέμεινα τότε μια εβδομάδα στην Ιερά Μονή. Αυτό επαναλήφθηκε και τα επόμενα χρόνια, μέχρι το 2019 και σταμάτησε με την εισβολή της πανδημίας του νέου ιού.

Τις ημέρες αυτές που ήμουν στην Μονή γίνονταν δύο Συνάξεις την ημέρα με όλους τους μονα­χούς, δύο ώρες το πρωί 10-12, και δύο ώρες το βράδυ 8-10. Σε κάθε Σύναξη ανέπτυσσα μία ώρα το θέμα που μου είχε δοθή και στην συνέχεια μία ακόμη ώρα γίνονταν συζητήσεις με τους μοναχούς της Ιεράς Μονής.

Τα θέματα τα οποία αναπτύχθηκαν σε αυτές τις συνάξεις ήταν τα ακόλουθα:

1. Το Ανθρωπολογικό υπόβαθρο της νοεράς προσευχής, 2. Λογική και νοερά προσευχή, 3. Οι θείες Γραφές και η νοερά προσευχή, 4. Ελεύθερη συζήτηση για μοναχικά και θεολογικά θέματα, 5. Τα στάδια της τελειώσεως, κάθαρση, φωτισμός και θέωση, και η έλευση, άρση και εκ νέου έλευση της Χάριτος του Θεού, 6. Η διδασκαλία του Γέροντος Σωφρονίου περί προσώπου, 7. Συζήτηση για την Ιερωσύνη και την ησυχαστική παράδοση, 8. π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ο θεολόγος και προφήτης του Γένους, προσωπική γνωριμία, 9. Ιερωσύνη και παρακαταθήκη, 10. Ο ησυχαστής άγιος Γρηγόριος ο Σιναίτης, 11. Ο άγιος Ευδόκιμος και η αγγελική ζωή, 12. Συζήτηση για θέματα μοναχικής ζωής, 13. Θεολογία, Εκκλησία και ιστορία, 14. Ακτιβισμός και ησυχασμός στην κοινωνία και τον ορθόδοξο μοναχισμό, 15. Η Παναγία ως πρότυπο μοναχικής ζωής, 16. Η αίσθηση της θείας Χάριτος είναι ένδειξη προαγωγής στην πνευματική ζωή; 17. Τα πάθη νεκρώνονται, ξεριζώνονται, κρύβονται ή μεταμορ­φώνονται; 18. Ο μοναχός ως προφήτης και θεολόγος, 19. Ταυτότητα εμπειριών και θεολογίας μεταξύ Προφητών, Αποστό­λων και Πατέρων, 20. Η θεία Λειτουργία ως προϋπόθεση για την θέωση του ανθρώπου.

Συγχρόνως, στην Τράπεζα πρωί και βράδυ με προέτρεπε να σχολιάζω θεολογικώς τα αναγνώσματα της ημέρας εκείνης, που ήταν κείμενα διαφόρων Πατέρων, χωρίς να τα γνωρίζω εκ των προτέρων.

Θυμάμαι με ιδιαίτερη συγκίνηση αυτές τις Θεολογικές Συνάξεις, παρόντος του Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Αρχιμ. π. Εφραίμ. Εκείνος έκανε έναν πρόλογο, στην συνέχεια ανέπτυσσα προφορικά τα θέματα, και ακολουθούσε ενδιαφέρουσα συζήτηση με ερωτήσεις που υπέβαλαν οι μοναχοί και ιερομόναχοι της Ιεράς Μονής. Άλλες ερωτήσεις αναφέρονταν στο θέμα που είχε αναπτυχθή και άλλες είχαν άλλο περιεχόμενο.

Παρατηρούσα με πολύ ενδιαφέρον τα θεολογικά ενδιαφέ­ρον­τα του π. Εφραίμ, την αγάπη του στην Ορθόδοξη θεολογία της Εκκλησίας, το ανεπίφθονο του χαρακτήρος του, την ελευ­θερία του με την οποία καθοδηγούσε τους μοναχούς του, και τον πόθο του να μορφώση τους μοναχούς του με θεολογικά κριτήρια. Καθόταν δίπλα μου, άκουγε τις ομιλίες με προσοχή ως μαθητής και άφηνε με απόλυτη ελευθερία τους υποτακτικούς του να ερωτήσουν διάφορα θέματα που τους απασχολούσαν, και παρε­νέβαινε δια­κριτικά όταν χρειαζόταν.

Επίσης, έβλεπα το ενδιαφέρον των μοναχών της Ιεράς Μονής για την θεολογία που στηρίζει την μοναχική ζωή και πο­λιτεία, θαύμαζα τις ερωτήσεις που υπέβαλαν με ελευθερία, αλλά και την γονιμοποίηση που γινόταν μέσα στην ψυχή τους, μετά το τέλος των συνομιλιών. Θυμάμαι ότι κάποιος νέος μοναχός μου είπε: «Όσες ημέρες είστε στο Μοναστήρι μας παραμένω ξάγρυπνος όλες τις νύχτες», από αυτά που άκουγε.

Αυτό το έργο εξέπληττε και εμένα. Αισθανόμουν ότι με την διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας τεκμηριωνόταν η ησυχα­στική ζωή που εκείνοι κληρονόμησαν από τον άγιο Ιωσήφ τον Ησυ­χαστή, διά του Γέροντός τους. Επίσης, συγκινούμουν πολύ, διότι είχα αρχίσει πριν πενήντα χρόνια την μοναχική μου ζωή, αλλά και την συγγραφική μου δραστηριότητα πηγαίνοντας στο Άγιον Όρος και ρωτώντας τους ησυχαστές μοναχούς, και τώρα πενήντα χρόνια μετά πήγαινα στο Άγιον Όρος για να αποδώσω τα πνευματικά «τροφεία» που είχα λάβει από εκεί, αλλά και να ομιλώ θεολογικά στους δικούς τους απογόνους.

Ο Αρχιμανδρίτης π. Εφραίμ δεν αρκέσθηκε μόνο σε αυτό, αλλά πίε­σε τα πράγματα για να εκδοθούν αυτές οι ομιλίες και συζητή­σεις. Επειδή όλες οι ομιλίες ήταν προφορικές, εκτός από μερικές σημειώσεις που κρατούσα, μου έστειλε τις φωνοταινίες, τις απομαγντοφωνήσαμε, έκανα κάποιες διορθώσεις στον προφορικό λόγο και ήδη δημοσιεύθηκαν και εκδόθηκαν σε βιβλίο με τίτλο «Η Αγία γνώση» και υπότιτλο «Τα ωραία των ένδον» ως «ομιλίες και συζητήσεις με μοναχούς της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου για την θεολογία του μοναχισμού».

Πρόκειται για ένα ογκώδη τόμο, περίπου χιλίων σελίδων μεγάλου μεγέθους με πρόλογο του π. Εφραίμ, τον οποίο έγραψε λίγο πριν εισαχθή στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», που τυπώθηκε και εξεδόθη αυτές τις ημέρες της ασθενείας του. Ο ίδιος χαιρόταν πάρα πολύ για την μελετωμένη έκδοση αυτών των ομιλιών.

Οι θεολογικές ανησυχίες του Αρχιμ. π. Εφραίμ δεν σταμά­τη­σαν εκεί. Έβλεπε ότι οι φοιτητές των Θεολογικών Σχολών όταν ήθελαν να προχωρήσουν σε ακαδημαική εξέλιξη λάμβαναν υποτροφίες για να σπουδάσουν στο εξωτερικό, κυρίως σε Ρωμαιοκαθολικές και Προτεσταντικές Σχολές, και μετά ετοίμαζαν την μεταπτυχιακή και διδακτορική διατριβή τους, χωρίς να γνωρίζουν την εμπειρική θεολογία των συγχρόνων Πατέρων που έζησαν, ασκήθηκαν και τελείωσαν την ζωή τους στο Άγιον Όρος.

Έτσι, δημιούργησε ένα Πρόγραμμα Θεολογικών Σπουδών, το οποίο απεκάλεσε «Πρόγραμμα υποτροφιών Ευγένιος Βούλγα­ρης», το οποίο διοργάνωσε το Ινστιτούτο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός με την υποστήριξη της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατο­παι­δίου, προς τιμή του Ευγενίου Βουλγάρεως (1716-1806), ο οποίος χρημάτισε Σχολάρχης της Αθωνιάδος Σχολής, την οποία είχε ιδρύσει η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου.

Το πρόγραμμα αυτό απευθύνεται σε Ορθόδοξους θεο­λόγους έως 40 ετών που είναι κάτοχοι διδακτορικού τίτλου ή είναι υποψήφιοι διδάκτορες, οι οποίοι παραμένουν στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου ένα χρόνο, συμμετέχουν στο λειτουργικό πρόγραμμα της Μονής, συζητούν με τους μοναχούς για να γνωρίσουν το «βίωμα» του Αγίου Όρους, διδάσκονται μαθήματα από Καθηγητές Πανεπιστημίου, Ιεράρχες, Καθηγουμένους, Πνευ­­ματικούς Πατέ­ρες, εκπονούν μηνιαίες εργασίες από την πλούσια βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής και μετά την λήξη του Προγράμματος εκπονούν μελέτη που επιλέγει ο καθένας και βαθμολογείται από Καθηγητές.

Πυρήνας του Προγράμματος αυτού είναι η μελέτη της Πατερικής Γραμ­μα­τείας με χειραγωγούς συγχρόνους Πατέρες και ησυ­χαστές, όπως ο άγιος Σιλουανός, ο άγιος Σωφρόνιος, ο άγιος Ιωσήφ ο ησυχαστής, ο άγιος Παίσιος, ο άγιος Αμφιλόχιος Μα­κρης, ο άγιος Ιάκωβος Τσαλίκης, ο Γέροντας Φιλόθεος Ζερβά­κος, ο Γέροντας Κλεόπας Ηλιέ, κ.α.

Χορηγούνται υποτροφίες με ποσό 800 ευρώ μηνιαίως στους σπουδαστές του Προγράμματος με πλήρη φιλοξενία στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, σε μονόκλινα δωμάτια και ειδικούς χώρους για μελέτη. Μάλιστα, προβλέπεται ότι η υποτροφία για τους αριστούχους υποψηφίους μπορεί να παραταθή για ένα επί πλέον έτος, με περαιτέρω έρευνα σε άλλες Ιερές Μονές του Αγίου Όρους και σε διεθνή επιστημονικά κέντρα.

Μεταξύ των Καθηγητών προσκλήθηκα να διδάξω στους υποψηφίους αυτούς το θέμα «Ταυτότητα εμπειριών και θεολογίας των Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων μέχρι σήμε­ρα».

Όλα αυτά δείχνουν τις θεολογικές ανησυχίες του Αρχιμ. Εφραίμ Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, και μάλιστα μιάς εμπειρικής θεολογίας, όπως εκφράσθηκε από συγχρόνους αγίους που έζησαν και στο Άγιον Όρος. Κατάλαβε ότι το προ­βλημα της σύγχρονης θεολογίας είναι μεγάλο, και ότι ο τρόπος που διδάσκεται σήμερα η θεολογία επηρεάζει όλη την εκκλη­σιαστική, αλλά και μοναχική ζωή και ήθελε να εργασθή στον τομέα αυτόν.

Τον εκτιμώ γι’ αυτές τις θεολογικές ανησυχίες του, που σπάνια συναντώ στην ζωή μου, τον ευχαριστώ θερμό­τατα για την πολλή του και ειλικρινή αγάπη στο πρόσωπό μου, και προσεύχομαι ο Θεός να του δώση πλήρη υγεία και έμπνευση για να συνεχίση αυτό το θεολογικό έργο για την δόξα του Θεού και την εύκλεια της Εκκλησίας και του μοναχισμού.