Το πολιτισμικό περιβάλλον των νέων

Τα τελευταία 200 χρόνια στην Ευρώπη διαμορφώθηκε και σταδιακά κυριάρχησε ο πολιτισμός που προέκυψε από την αναγέννηση και τον διαφωτισμό. Σε αυτόν επικράτησαν ορθολογισμός, η επιστήμη και η τεχνολογία, η κυριαρχία πάνω στον φυσικό κόσμο, η κατανάλωση και η ιδιωτική περιουσία, η σταδιακή συρρίκνωση των χριστιανικών αξιών στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Ο πολιτισμός αυτός ονομάστηκε «νεωτερικός» και η εποχή του «νεωτερικότητα» (modernity).

Μεταξύ των πολλών ανατροπών που επέφερε η νεωτερικότητα ήταν και το γεγονός ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία αναδύθηκε σταδιακά το άτομο πάνω από την οργανωμένη ομάδα, υπεράνω του συνόλου, είτε αυτό είναι η πατριά-σόι, είτε η τοπική κοινότητα, γειτονιά, ενορία, εθνότητα. Έτσι, το άτομο έγινε αυτόνομο. Με τον σταδιακό περιορισμό των κοινοτικών συλλογικών δεσμών συρρικνώθηκε το κοινό νόημα του βίου, η κοινή κοσμοθεωρία, περιορίστηκε δραματικά οτιδήποτε διαμόρφωνε στο παρελθόν την κοινή ιστορική πολιτιστική και συλλογική ταυτότητα. Με άλλα λόγια, μειώθηκε ιδιαίτερα το κοινωνικό βάρος της παραδόσεως, όπως και των ηθών και εθίμων. Το άτομο παρέμεινε μετέωρο: ενώ κατά τους προηγούμενους αιώνες κληρονομούσε την προσωπική του ταυτότητα από τους συλλογικούς δεσμούς και την κοινοτική παράδοση, τα τελευταία 100 χρόνια καλείται να διαμορφώσει το ίδιο την ταυτότητα του αυτή.

Στο πεδίο της οικονομίας οι αλλαγές ήταν εξίσου μεγάλες. Από την αγροτική κοινωνία της γεωργίας και της κτηνοτροφίας ο δυτικός κόσμος πέρασε στην εκβιομηχάνιση και από κει στην οικονομία που παράγει κυρίως υπηρεσίες, δηλαδή μη υλικά αγαθά (μεταβιομηχανική κοινωνία). Έτσι, καταλήξαμε στην κοινωνία της αφθονίας για τα 2/3 του πληθυσμού, στη μαζική κατανάλωση που αποτελεί κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εποχής μας. Στον χώρο της οικονομίας και πάλι διαμορφώθηκε σταδιακά εξαιρετική εξειδίκευση των επαγγελμάτων, γεγονός που αύξησε την παραγωγικότητα αλλά συρρίκνωσε τους κοινωνικούς δεσμούς. Και αυτό διότι οδήγησε σε κατακερματισμό την ανθρώπινη εργασία και δημιουργικότητα και μάλιστα μέσα σε συνθήκες απουσίας κοινού νοήματος του βίου. Βεβαίως, η μία διαδικασία τροφοδοτεί την άλλη. Ανάλογος κατακερματισμός συνέβη και στο πεδίο της γνώσης: η υπερβολική εξειδίκευση κατέστησε ιδιαίτερα δύσκολη τη βαθιά αλληλοκατανόηση μεταξύ των διαφόρων επιστημονικών κλάδων και συγχρόνως κατέδειξε την απουσία κοινού υπαρξιακού νοήματος μεταξύ των επιστημών.

Η θέση παιδιών και νέων στις κοινωνικές δομές άλλαξε ριζικά: ενώ παλαιότερα ο μέσος άνθρωπος χρειαζόταν συνήθως πολλά χρόνια εκπαίδευσης και επαγγελματικής ανέλιξης για να θεωρηθεί επιτυχημένος, τώρα τα νεωτερικά χαρακτηριστικά (ευελιξία, προσαρμοστικότητα των καινούργιων ρευμάτων σκέψεως, δημιουργία νέων επαγγελμάτων όπως αυτά της πληροφορικής και άλλα) έχουν έρθει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Στα παραπάνω προστίθενται η λατρεία της νεότητος, καθώς και εκείνη της παιδικής αθωότητας. Χαρακτηριστική είναι η διακήρυξη του ΟΗΕ τις 23 Νοεμβρίου 1989 όπου δηλώνεται πως «το παιδί είναι ήδη ένα ολοκληρωμένο άτομο, ένας πολίτης με πλήρη δικαιώματα και πως δεν έχουμε δικαίωμα να το περιορίζουμε στην κατάσταση του ανηλίκου». Ο Γάλλος διανοούμενος Πασκάλ Μπρυκνέρ στο σημαντικό βιβλίο του με τίτλο «Ο Πειρασμός της Αθωότητας» επισημαίνει:

«Η σύμβαση του ΟΗΕ αποτελεί και μία ένδειξη για τον τρόπο με τον οποίον οι ενήλικοι προβάλλονται πάνω στα παιδιά. Όταν συμφωνούμε πως η ΄΄μπεμπέκα΄΄  και ο ΄΄μπεμπέκος΄΄ είναι ήδη ώριμα άτομα, πως μόνο το μικρό τους ανάστημα τα ξεχωρίζει από τους μεγάλους, τότε υπονοούμε πως τίποτα δεν εμποδίζει τους τελευταίους να θεωρηθούν υπερανεπτυγμένα παιδιά, πως η αντίστροφη μπορεί να είναι πλήρης».

Και συμπληρώνει:

«Αυτό που απαιτούμε στην πραγματικότητα είναι λιγότερο η αναγνώριση του ανθρώπου –παιδιού ως υποκειμένου και περισσότερο το δικαίωμα όλων στη σύγχυση των ηλικιών. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται λοιπόν από σύγχυση των ηλικιών: τα παιδιά και οι νέοι βιάζονται να ενηλικιωθούν και να αποκτήσουν τις εμπειρίες των ενηλίκων, με αποτέλεσμα ορισμένοι σε ηλικία 20 ετών να μην έχουν πια τίποτα καινούργιο να γευτούν και να νιώθουν σαν πενηντάρηδες. Μερικές φορές μιμούνται τους μεγάλους ακόμη και στα παραπτώματα ή ποινικά τους αδικήματα. Αντίστοιχα οι μεγάλοι τρέμουν τη γήρανση και σπεύδουν με κάθε τρόπο να νιώσουν και να διατηρηθούν νέοι, έστω και με συμπεριφορά παλιμπαιδισμού».

Η κατάρρευση των ιδεολογιών και των βασικών παραδόσεων και αξίων στο δυτικό κόσμο και όχι μόνο, οδήγησε σταδιακά τους νέους στην απάθεια και την απομάκρυνση από τα κοινά, στην πλήρη σχεδόν στροφή τους προς την ιδιωτική ζωή και απόλαυση, στον κυνισμό και την παραίτηση. Κυρία έχει δύναμη της εποχής μας είναι οι νόμοι της καπιταλιστικής αγοράς και του χρήματος, γεγονός που εντείνει αυτήν τη νεανική ψυχική και κοινωνική αδράνεια, καθώς και τον γενικευμένο κυνισμό. Το στοιχείο όμως που κυριολεκτικά πρωταγωνιστεί είναι η εικόνα.

Αποτελεί κοινό τόπο ότι η εποχή μας είναι η εποχή της εικόνας, ηλεκτρονικής συνήθως, με κυρίαρχο πρωταγωνιστή την τηλεόραση. Από την εποχή του Πλάτωνος ακόμη διαπιστώθηκε πως η όραση είναι η ισχυρότερη των πέντε αισθήσεων. Αυτό ακριβώς αξιοποιεί και η ψηφιακή εικόνα: η κυριαρχία της είναι τόσο ισχυρή στη σύγχρονη κοινωνία ώστε σταδιακά υποκατέστησε την πραγματικότητα και την ερμηνεία της πραγματικότητας. Πρόκειται για μία νέα μορφή πανίσχυρης εξουσίας «που είναι οπλισμένη με το δικαίωμα να ορίζει ποιος είναι ο καθένας, ποια είναι η είδηση, πώς πρέπει να είναι η ζωή» (πατήρ Βασίλειος Θερμός). Ευνόητο είναι ότι η επίδραση της ηλεκτρονικής εικόνας στα παιδιά και τους νέους είναι κυριολεκτικά καταλυτική, διαμορφώνοντας την ίδια την ψυχοσύνθεσή τους, τα πρότυπα και τα κριτήριά τους. Το περιεχόμενο της εικόνας είναι κατά κανόνα ηδονιστικό και ναρκισσιστικό, αφού η μαζική κατανάλωση και ο αισθησιασμός αποτελούν τον στόχο της. Αιχμαλωτίζοντας τους νέους από παιδιά, μέσω του συνεχούς ερεθισμού των αισθήσεων και μέσω της χειραγώγησης των προτύπων τους (STAR ΣΥΣΤΕΜ) τα ΜΜΕ και οι μεγάλες επιχειρήσεις διαμορφώνουν τους πειθήνιους καταναλωτές του αύριο, οι οποίοι έτσι, όχι μόνον δεν θα απειλούν το σύστημα αλλά θα αποτελούν και τους τροφοδότες του μέσω της μαζικής κατανάλωσης αγαθών, υπηρεσιών και αποβλακωτικών «πολιτιστικών» προτύπων.

Από ομιλία του στον Βόλο 24-9-2005.