Το ψυχολογικό περιβάλλον των νέων

19 Αυγούστου 2021

Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, ο νεωτερικός πολιτισμός άρχισε να αγγίζει τα όρια του. Νέα οξύτατα προβλήματα αναφάνηκαν όπως το οικολογικό, η εξάντληση των φυσικών πόρων, οι εθνικιστικές συγκρούσεις, η απειλή πυρηνικού ολέθρου, η μετανάστευση από το νότο προς τον βορρά, ο πολλαπλασιασμός συγκεκριμένων ψυχικών ασθενειών μέσω της μοναξιάς, της απουσίας νοήματος της ανθρώπινης ζωής κλπ. Νέα ιδεολογικά και φιλοσοφικά ρεύματα άρχισαν να αναδύονται και τα οποία σταδιακά σχημάτισαν τον μετά νεωτερικό (postmodern) τρόπος σκέψης που επιχειρεί να ξεπεράσει τα ποικίλα αδιέξοδα της νεωτερικής εποχής.

Σύμφωνα με τον μετανεωτερικό τρόπος σκέψης, δεν υπάρχει μία και μοναδική πραγματικότητα. «Πραγματικότητα» είναι ένα ανθρώπινο ψυχοκοινωνικό κατασκεύασμα (constructionism) το οποίο μεταβάλλεται διαρκώς με το πέρασμα του χρόνου. Το νόημα της ζωής δεν σχετίζεται με ανώτερες αξίες και ιδανικά (αφού και αυτά αποτελούν απλώς ανθρώπινο κατασκεύασμα), αλλά με τις ατομικές αναζητήσεις του καθενός. Η μετανεωτερική σκέψη παραμερίζει την πειθαρχία και την τάξη και αναζητά την πολυφωνία, τη δημιουργικότητα, τον αυθορμητισμό το παράδοξο κομμάτι να αναζητήσει τις απολαύσεις, την ανοχή. Από την άποψη του χρόνου, εκείνο που μετράει είναι η απόλαυση του παρόντος και όχι το παρελθόν ως νοήμων ιστορία και το μέλλον ως υπεύθυνη προετοιμασία. Γι΄ αυτό και η σημασία του ιστορικού παρελθόντος έχει μειωθεί κατά πολύ στις σύγχρονες δημοκρατίες της μαζικής κατανάλωσης. Ο ρόλος της φαντασίας έχει γίνει πανίσχυρος λόγω του πολιτισμού της εικόνας, καθώς και επειδή στην μετανεωτερική εποχή μας δεν αναγνωρίζεται κανένα γενικό ιστορικό και φιλοσοφικό πλαίσιο που να ερμηνεύει τη ζωή, τη φύση ή το κοινωνικό γίγνεσθαι. Με άλλα λόγια, έχουμε την αποθέωση της σχετικοποίησης των πάντων, η οποία, προστιθέμενη στον γενικευμένο ηδονισμό και την ανοχή προς κάθε είδος πειραματισμού, καταλήγει στο να δικαιώνει όλες τις στάσεις και ορέξεις και να προάγει στο έπακρο τις φαντασιώσεις.

Η ιλιγγιώδης επιτάχυνση των ρυθμών της σύγχρονης ζωής μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο οδηγεί στη σύγχυση παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος λόγω της ταχύτατης εναλλαγής τους. Ο ατομικός ψυχολογικός χρόνος γίνεται συγκεχυμένος. ιδιαίτερα πιεσμένος και άρα μονίμως αγχωτικός. Γι΄ αυτό και οι αγχώδεις διαταραχές πλήττουν σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού, αλλά και αρκετούς νέους, ακόμη και παιδιά! Συγχρόνως, τα παιδιά και οι έφηβοι δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να επιδοθούν σε ασχολίες που απαιτούν αυτοσυγκέντρωση και υπομονή – επιμονή (π.χ. μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων, καλλιέργεια βαθύτερων εγκυκλοπαιδικών γνώσεων και αναζητήσεων). Για τον λόγο αυτό στις δυτικές κοινωνίες έχουν αυξηθεί κατά πολύ οι νέοι, και όχι μόνον, που είναι ανιστόρητοι, αγεωγράφητοι, με ιδιαίτερα φτωχό λεξιλόγιο στη μητρική τους γλώσσα. Αυτά όμως σημαίνουν περιορισμένη έως ανύπαρκτη καλλιέργεια, κάνοντας τα παιδιά και τους εφήβους ευπρόσδεκτη λεία του συστήματος και όλων όσοι έχουν ποικιλώνυμα και πανίσχυρα συμφέροντα χειραγώγησης των νέων.

Καθώς ο σύγχρονος νέα/νέος αγωνίζεται να διαμορφώσει τη δική του ψυχική ταυτότητα, συναντά σοβαρότατες δυσκολίες Η τηλεοπτική πλύση εγκεφάλου τονωθεί διαρκώς στον ηδονισμό, στην κυριαρχία του βλέμματος και της απόλαυσης. Με τον τρόπο αυτό βομβαρδίζεται από το μήνυμα πως «ζωή = ευχαρίστηση + εντυπωσιασμός». Έτσι η ανθρώπινη ύπαρξη γίνεται μονοδιάστατη, ναρκισσιστική και το ανθρώπινο πρόσωπο καταντά το άθροισμα των απολαύσεων του. Όμως η ψυχική ταυτότητα για να σχηματιστεί στέρεα και ισορροπημένα, χρειάζεται ώριμες (δηλαδή μη ναρκισσιστικές) διαπροσωπικές σχέσεις, νόημα ζωής και αξίες που να αντέχουν στο χρόνο, αυτά ακριβώς που αρνείται η μετανεωτερική σκέψη!

Ο σοβαρός κλονισμός των διαπροσωπικών σχέσεων και των κοινωνικών δεσμών έχει πλήθος ψυχολογικών συνεπειών. Η κατάθλιψη αποτελεί μία από τις κύριες διαταραχές της εποχής μας: Ο/η ο ασθενής νιώθει άδειος, κενός, ότι η ζωή δεν έχει νόημα, αισθάνεται χωρίς καθόλου ψυχοσωματικές δυνάμεις και χωρίς καμία ενεργητικότητά, βασανίζεται διαρκώς από επίμονες αρνητικές σκέψεις και μειωμένη αυτοεκτίμηση. Είναι τόσο  ενδημική η συναισθηματική διαταραχή της κατάθλιψης ώστε πρόσφατα διάβαζα πως στη Βρετανία η χρήση αντικαταθλιπτικών ξεπέρασε κάθε προηγούμενο και ότι ίχνη τέτοιων φαρμάκων βρέθηκαν στα νερά ποταμών και λιμνών της χώρας! Ένα χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τα καταθλιπτικά παιδιά και εφήβους από τους καταθλιπτικούς ενηλίκους είναι ο χρόνιος εκνευρισμός των πρώτων. Η πληθωρική παρουσία της κατάθλιψη της δυσθυμίας εναλλάσσεται με τους αγχωτικούς έως φρενήρεις ρυθμούς της σύγχρονης ζωής, διαμορφώνοντας βαθμιαία έναν τύπο ανθρώπου πού έχει έντονα στοιχεία μανιοκατάθλιψης. Αυτό σημαίνει πως έχει στοιχεία μανιακά και καταθλιπτικά συγχρόνως. Ο όρος «μανιοκαταθλιπτικός» στην Ψυχιατρική δηλώνει ότι η συμπεριφορά κάποιου είναι αφύσικα υπεραισιόδοξη, σπάταλη, φιλόδοξη και φρενήρης, καθώς και ότι το μανιακό στοιχείο εναλλάσσεται με το καταθλιπτικό της υποτονικότητας και του βαθέως εσωτερικού κενού.

Αυτό το καταθλιπτικό εσωτερικό κενό αποτελεί το υπέδαφος πολλών ψυχολογικών προβλημάτων πέρα από την κλασική κατάθλιψη. Εάν χρονίσει ή αν τα ψυχικά τραύματα είναι βαρύ, τότε ο νέος μπορεί να έχει ένα βίωμα εσωτερικής νέκρωσης, εμπειρία ιδιαίτερα επώδυνη. Αυτό τον ωθεί να αναζητά παθιασμένα διάφορες έντονες εμπειρίες που θα αντισταθμίσουν το βίωμα της ψυχικής νάρκωση. Έτσι εξηγούνται σε μεγάλο βαθμό η τοξικομανία, η νεανική εγκληματικότητα, τα επικίνδυνα σπορ, η απερίσκεπτη έως αυτοκτονική οδήγηση, το αλκοόλ κλπ.

Τελευταία στη σειρά, αλλά διόλου στη σημασία, είναι η διαπίστωση πως μία άλλη διαταραχή που πλήττει με αυξανόμενο ρυθμό τους νέους είναι η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας. Χαρακτηρίζεται από χρόνια και σοβαρή αστάθεια διαπροσωπικών σχέσεων, αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων, ιδιαίτερη συναισθηματική αστάθεια, βασανιστική χρόνια αναποφασιστικότητα και άλλα. Η οριακή διαταραχή εμφανίζεται συνήθως κατά την είσοδο στην ενηλικίωση, είναι δυσδιάγνωστη και χρειάζεται μακροχρόνια εντατική ψυχοθεραπεία.

[1] Από ομιλία του στον Βόλο 24-9-2005.