Οι προσεγγίσεις της ζωικής ποικιλότητας από τους αρχαίους φιλοσόφους

Δεν ήταν λίγοι οι αρχαίοι φιλόσοφοι που ασχολήθηκαν με το ζωικό βασίλειο, την φύση και στο σύμπαν γενικότερα. Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που έθεσαν παρατηρώντας τα ζώα ήταν σε τι διαφέρει ο άνθρωπος από αυτά και εάν έχουν λογική, όπως τον άνθρωπο. Οι φιλοσοφικές θέσεις επηρεάζονταν αρκετά από τον τρόπο που η κοινωνία έβλεπε τα ζώα και το ζωικό βασίλειο γενικότερα, εκείνη την εποχή. Μια πρώτη αναφορά που θα θέλαμε να κάνουμε είναι αυτή του Ησίοδου (8ος-7ος αι. π.Χ.), ο οποίος αναφέρει ότι δεν υπάρχει δικαιοσύνη μεταξύ των ζωών[1]. Ο Ησίοδος διακρίνει τους ανθρώπους από τα ζώα στο επίπεδο ηθικής που έχουν οι άνθρωποι. Φυσικά, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Ησίοδος υποστηρίζει πως η δικαιοσύνη είναι κτήμα του ανθρώπου που δόθηκε σε αυτόν από τους θεούς.

Πρώτος ο Πυθαγόρας (6^ος αιώνας π.Χ.) και έπειτα ο Εμπεδοκλής (5^ος αιώνας π.Χ.), ήταν αυτοί που ξεκίνησαν να αναφέρονται στο ζήτημα σχετικά με την λογική που έχουν τα ζώα.Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (5ος αι. π.Χ.) ήταν αυτός που πρώτος ανέπτυξε διεξοδικά το ζήτημα και διέκρινε τους ανθρώπους από τα ζώα σε διανοητικό επίπεδο. Αναφέρει ότι, ο άνθρωπος είναι ο μοναδικός απ’ όλα τα πλάσμα που έχει λογική[2].Είναι αρκετά σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι απόψεις του Πυθαγόρα και του Εμπεδοκλή λίγο πριν, αλλά και μετά την εποχή της Καινής Διαθήκης, ήρθαν στο προσκήνιο και πάλι, γι’ αυτό τον λόγο έχουμε αρκετές πληροφορίες για την διδασκαλία αυτών των φιλοσόφων.Η συζήτηση της σχέσης μεταξύ ανθρώπων και ζώων εξετάστηκε και πάλι διότι, υπήρξε αρκετά σημαντική επίδραση των πυθαγορείων στους μεσοπλατωνικούς φιλοσόφους κατά την εποχή της Κ.Δ.[3].

Αυτό φαίνεται στα έργα του Φίλωνα, επειδή οι Ορφικοί, ο Πυθαγόρας, όπως και ο Πλάτωνας πίστευαν στην μετενσάρκωση. Γι’ αυτό ένας άνθρωπος μπορούσε να γεννηθεί στην επόμενη του ζωή ως ζώο ή και το αντίστροφο. Έτσι, λοιπόν, κατά τον Πλάτωνα τα ζώα και οι άνθρωποι έχουν ως κοινό στοιχείο τους την ψυχή. Όμως, επειδή υπάρχει μια ιεραρχία στα έμβια όντα που άπτεται στο νου και την λογική, είναι προτιμότερο κάποιος να είναι άνθρωπος, διότι έτσι έχει την δυνατότητα να γεννηθεί φιλόσοφος και μέσω αυτού η ψυχή του να μην μετενσαρκωθεί ξανά και να επιστρέψει στον κόσμο των ιδεών[4]. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρώπου και ζώου σύμφωνα με τον Πλάτωνα ήταν επομένως η λογική, ο λόγος.

Αργότερα, ο Αριστοτέλης, κάνοντας χρήση των προσωπικών του παρατηρήσεων, θα αρνηθεί την ύπαρξη λογικού στα ζώα[5]. Είναι αρκετά εντυπωσιακό το γεγονός ότι, ο Αριστοτέλης εξετάζει τα ζώα ως βιολόγος, παρά ως ένας στοχαστής. Συμπεραίνει ότι, ακόμη και η ψυχή είναι βιολογικό προϊόν και δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα. Ο Αριστοτέλης, απορρίπτοντας την ιδέα της μετενσάρκωσης υποστήριζε ότι ψυχή υπήρχε ακόμη και στα φυτά. Όμως, η θέση του Πλάτωνα ότι υπάρχει μια αυστηρή ιεράρχηση μεταξύ στα έμβια όντα, δεν συναντάται πουθενά στον Αριστοτέλη[6].

Οι αριστοτελικές θέσεις είναι τομή στην αρχαία φιλοσοφία, διότι ήταν ο πρώτος που συνέδεσε την όρθια στάση του ανθρώπου, που φέρει θεϊκή προέλευση, ως διαφοροποιώ στοιχείο με τα ζώα[7]. Ο Αριστοτέλης διακρίνει ορισμένα γενικότερα χαρακτηριστικά και στα ζώα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως λογικά, ενώ ο ίδιος παρατηρεί: «Βουλευτικὸνδὲμόνονἄνθρωπόςἐστιτῶνζῴων»(Τῶνπερὶτὰ Ζώα Ἱστοριῶν, 588a 23-29). Η σκέψη, η βούληση, η λογική που παράγει πολιτισμό είναι στοιχείο που κατέχει μόνο ο άνθρωπος. Έτσι, επειδή ο άνθρωπος, μόνο, έχει λογικό και γλώσσα μπορεί να προσεγγίσει το θείο[8].

Συνεχίζοντας, βλέπουμε ότι οι θέσεις των στωικών επηρέασαν αρκετά τον Ιουδαϊκό κόσμο, ιδικά κατά την εποχή της Καινής Διαθήκης. Για τους στωικούς οι άνθρωποι διαφέρουν ολότελα από τα ζώα. Οι άνθρωποι συνδέονται με τους θεούς, έχουν λογικό, γλώσσα και ελευθερία δράσης. Τα ζώα είναι «ἄλογα» για αυτούς. Αντίθετα ο άνθρωπος είναι «ζῷονλογικὸν»[9]. Για τους στωικούς τα ζώα λειτουργούν εκ φύσεως, από ένστικτο και η ίδια η φύση τους, φροντίζει ώστε να επιβιώσουν. Η ομιλία ήταν η αντανάκλαση της σκέψης, ενώ οι κραυγές των ζώων ήταν κάτι διαφορετικό. Για τους στωικούς η ψυχή αποτελείται από οκτώ μέρη. Τα πέντε πρώτα μέρη είναι οι αισθήσεις και συγκαταλέγονται στην άλογη σφαίρα. Οι δυνατότητες έκφρασης και αναπαραγωγής είναι τα άλλα δύο, ενώ το όγδοο μέρος είναι «τὸἡγεμονικόν». Η ομιλία για τους στωικούς προκύπτει από «τὸἡγεμονικόν» στοιχείο που το κατέχουν τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα. Η διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους είναι ότι ο άνθρωπος έχει λογικό, ενώ τα ζώα άλογο[10].

Το θέμα αν τα ζώα έχουν λογική και αν υπάρχουν ηθικά ζητήματα στη σχέση τους με τους ανθρώπους δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Η συζήτηση συνεχίζεται μέχρι και σήμερα στους σύγχρονους φιλοσοφικούς κύκλους. Ο Πορφύριος, αν και είναι μεταγενέστερος φιλόσοφος από την εποχή της Καινής Διαθήκης, φανερώνει μια καλύτερη εικόνα πάνω στο θέμα με τα λογικά ή άλογα ζώα. Στο έργο του: περὶἈποχῆςἘμψύχων, κάνει εκτενή αναφορά όλων των φιλοσοφικών θέσεων σχετικά με το θέμα και ο ίδιος δείχνει να υπερασπίζεται την λογική στα ζώα χρησιμοποιώντας θέσεις του Θεόφραστου και ακόμα του Αριστοτέλη, ο οποίος όπως είδαμε δεν υποστήριζε κάτι τέτοιο[11].

Από την άλλη ο Φίλωνας, επειδή ήταν σύγχρονος των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης, αρκετές φορές οι ερευνητές τον χρησιμοποιούν με σκοπό να προσεγγίσουν την εποχή και τους ανθρώπους της. Σκοπός του έργου του Φίλωνα, Αλέξανδρος ή όπως διασώθηκε DeAnimalibus είναι να παρουσιάσει την ύπαρξη λογικής στα ζώα. Επομένως, θα ήταν σωστό να μεταχειρίζονται δίκαια από τους ανθρώπους. Ο Φίλωνας όμως δεν συμφωνεί στην ύπαρξη λογικής και υποστηρίζει ότι τα ζώα κινούνται σύμφωνα με τα ένστικτα τους, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι τα ζώα έχουν περισσότερα κοινά με τα φυτά παρά με τους ανθρώπους[12].

Κατά μέσο όρο στο έργο του, ο Φίλωνας, ακολουθεί πλατωνικές θέσεις, όμως είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι, στο ζήτημα με τα ζώα υποστηρίζει την στωική αντίληψη για αυτά. Παρόλο που προσεγγίζει το ζήτημα από θρησκευτική άποψη, δεν επικαλείται καθόλου χωρία από την Γένεση για να στηρίξει τις απόψεις του, αλλά τις θέσεις των φιλοσοφικών ρευμάτων που επικρατούσαν την εποχή εκείνη[13].

Η στωική φιλοσοφία για μεγάλο χρονικό διάστημα επηρέαζε τον τρόπο σκέψης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και ο ιερός Αυγουστίνος ο οποίος εκφράζει παρόμοιες σκέψεις με τους στωικούς πάνω στο ζήτημα του ζωικού βασιλείου, όταν προσεγγίζει τα κείμενα των Γραφών. Είναι λοιπόν αναπόφευκτο η λογική ανωτερότητα του ανθρώπου να θέλει να μεταχειρίζεται τα ζώα όπως ο ίδιος κρίνει[14].

Μια ενδιαφέρουσα άποψη είναι αυτή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, ο οποίος αναφέρει ότι παρόλο που τα ζώα δεν έχουν λογική ο άνθρωπος πρέπει να τα φέρεται με συμπάθεια[15]. Μια θέση αρκετά διαφορετική από τον μέσο όρο των φιλοσοφικών ρευμάτων που επικρατούσαν την εποχή. Μια παρόμοια θέση υποστηρίζει και ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος στηριζόμενος στο Ρωμ. 8:19, 22 αναφέρει ότι ο Θεός θα σώσει όχι μόνο τον άνθρωπο, αλλά και τα ζώα[16]. Η ερμηνευτική προσέγγιση του Μ. Βασιλείου επεκτείνει το έργο της σωτηρίας όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και σε όλη την κτίση γενικότερα.

Κλείνοντας, η πρώτη εικόνα που σχηματίζετε από τα όσα είπαμε, έχει να κάνει με το ότι, ο άνθρωπος εκείνης της εποχής είχε τα ζώα σε δεύτερη μοίρα. Το ενδιαφέρον του ακόμη και σε φιλοσοφικό επίπεδο είχε να κάνει με την σχέση που είχαν τα ζώα με τον άνθρωπο, παρά με τον σκοπό της ύπαρξης τους απομονωμένα από αυτόν. Η θέση αυτή αρχίζει να αλλάζει από τους Πατέρες της εκκλησίας, όμως και εκεί το κύριο μέλημα τους είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Το ζήτημα με τα ζώα έρχεται πραγματικά στο προσκήνιο στην σύγχρονη εποχή μας, όπου η ακράδαντη τεχνολογική και πολιτισμική ανάπτυξη του ανθρώπου πιέζει τα ίδια τα ζώα ως ύπαρξη. Ο εγωκεντρισμός και η μεγαλομανία του ανθρώπου είναι οι λόγοι που διαστρεβλώνουν την σχέση του με το περιβάλλον γύρω του και με τα ίδια τα ζώα. Στην προσπάθεια του να επιβάλει την κυριαρχία του πάνω στην φύση, χάνει την πραγματικάεν Θεό ειρηνική συνύπαρξη όλων των κτισμάτων. Το αποτέλεσμα είναι να διερωτάται ποια η λογική και σε τι βαθμό υπάρχει στα ζώα, ώστε να δικαιολογήσει περισσότερο τις πράξεις του, που τον οδηγούν σε μια υποκριτική συμπεριφορά για να καλύψει την φιλαυτία του.

Διαβάστε εδώ ολόκληρη τη μελέτη

Παραπομπές:

[1] «τόν δε γὰρ ἀνθρώποισι νόμον διέταξε Κρονίων, ἰχθύσι μὲν καὶ θηρσὶ καὶ οἰωνοῖς πετεηνοῖς ἔσθειν ἀλλήλους, ἐπεὶ οὐ δίκη ἐστὶ μετ’ αὐτοῖς· ἀνθρώποισι δ’ ἔδωκε δίκην, ἣ πολλὸν ἀρίστη γίνεται» Ησίοδου, ἜργακαὶἩμέραι, 276-280.

[2] «Τῶν δὲ μὴ τῷ ὁμοίῳ ποιούντων τὴν αἴσθησιν᾿ Αλκμαίων μὲν πρῶτον ἀφορίζει τὴν πρὸς τὰ ζῷα διαφοράν. ἄνθρωπον γάρ φησι τῶν ἄλλων διαφέρειν ὅτι μόνος ξυνίησι, τὰ δ’  ἄλλα αἰσθάνεται μὲν οὐ ξυνίησι δέ, ὡς ἕτερον ὂντὸ φρονεῖν καὶ αἰσθάνεσθαι», Θεόφραστου, ΠερὶΑἰσθήσεων, 25, 1-5.

[3]Γκουτζιούδης, Φύσις θηρίων : η χρήση της ζωικής ποικιλότητας στην Καινή Διαθήκη και στο περιβάλλον της. Σελ. 117.

[4]Βλ. C. Osborne, Dumb Beasts and Dead Philosophers: Humanity and the Humane in Ancient Philosophy and Literature, Oxford, Oxford University Press, 2009, 59.

[5] Για τις θέσεις του Αριστοτέλη στα ζώα βλ.: Περὶ Ζῴων Γενέσως, Τῶν περὶ τὰ Ζώα Ἱστοριῶν, Περὶ ζῴων Κινήσεως, Περὶ Πορείας Ζῴων, ΠερὶΖῴων Μορίων. Σε όλα του τα έργα ο Αριστοτέλης συγκρίνει τα ζώα με τον άνθρωπο.

[6] R. Sorabji, Animal Minds and Human Morals: The Origins of the Western Debate, Cornell Studies in Classical Philology, Ithaca, New York, Cornell University Press, 1993, 103. Πρβλ. C. Osborne, Dumb Beasts and Dead Philosophers:Humanity and the Humane in Ancient Philosophy and Literature, Oxford, Oxford UniversityPress 2009, 72-73.

[7] «῾Ομὲν οὖν ἄνθρωπος ἀντὶ σκελῶν καὶ ποδῶν τῶν προσθίων βραχίονας καὶ τὰς καλουμένας ἔχει χεῖρας. ᾿Ορθὸν μὲν γάρ ἐστι μόνον τῶν ζῴων διὰ τὸ τὴν φύσιν αὐτοῦ καὶ τὴν οὐσίαν εἶναι θείαν· ἔργον δὲ τοῦ θειοτάτουτὸ νοεῖν καὶ φρονεῖν», ΠερὶΖῴων Μορίων, 686a, 25-29.

[8] I. S. Gilhus, Animals, Gods and Humans: Changing Attitudes to Animals in Greek, Roman, and Early Christian Thought, London, Routledge, 2005, 39.

[9] Η φράση που ακολουθεί από τον Αιλιανό είναι κατατοπιστική «ἄνθρωπος ζῷόν ἐστι λογικὸν καὶ  νοῦ καὶ  λογισμοῦ χωρητικόν», Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος, 2, 11, 72-74.

[10] S. T. Newmyer, Animals, Rights, and Reason in Plutarch and Modern Ethics, New York, Routledge, 2006, 25.

[11]Γκουτζιούδης, Φύσις θηρίων : η χρήση της ζωικής ποικιλότητας στην Καινή Διαθήκη και στο περιβάλλον της. Σελ. 129.

[12] Περισσότερο για το ζήτημα βλ.: Γκουτζιούδης, Φύσις θηρίων : η χρήση της ζωικής ποικιλότητας στην Καινή Διαθήκη και στο περιβάλλον της. Σελ. 131.

[13] Μ. Κωνσταντίνου, «Από τον Θαλή τον Μιλήσιο στον Απόστολο Παύλο. Το Οικολογικό Πρόβλημα ως Πρόβλημα Σχέσεων-Βιβλική θεώρηση», στο Ο Απόστολος Παύλος και το Φυσικό Περιβάλλον, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Βέροια 25-28 Ιουνίου 1999), Βέροια 1999, 265.

[14] J. Passmore, «Treatment of Animals», Journal of the History of Ideas 36 (1975), σελ. 197-198. Βλ. επίσης R. Bauckham, «Jesus and Animals I: What did he Teach?», στοAnimals on the Agenda. Questions about Animalsfor Theology and Ethics, έκδ. A. Linzey-D. Yamamoto, SCM Press, London 1998, σελ. 47.

[15]Ἑρμηνείαν εἰς τὴν πρὸς Ῥωμαίους Ἐπιστολήν, PG 60, 659, 56-59.

[16]J. Passmore, «Treatment of Animals», Journal of the History of Ideas 36 (1975), σελ. 198.