Εισαγωγικά περί Μύθων

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΠΕΡΙ ΜΥΘΩΝ

Οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων απέβλεπαν στην αναζήτηση αλλά και εξήγηση μιας τάξης στο ανεξάντλητο μυστήριο του Σύμπαντος, αλλά κατά κύριο λόγο στην κατανόηση των φυσικών φαινομένων, και στην εξήγηση της σχέσης τους με τη Φύση.  Προσωποποίησαν το φυσικό τους περιβάλλον και του έδωσαν ανθρώπινα χαρακτηριστικά.  Μέσα στο ελληνικό σύμπαν η Φύσις περιλαμβάνει τη γη, τα φυτά, τα ζώα και τους ανθρώπους. Μεταξύ αυτών υπάρχει μια συναλληλία, μια σχέση που αποτελεί ένα αδιάσπαστο όλο.  Ο σεβασμός της φύσης μεταφέρθηκε στο θρησκευτικό πεδίο με την απόδοση π.χ. ποταμών σε θεούς και την ίδρυση ιερών δίπλα σε αυτούς.

 Πολλοί δεν διανοούνται μια σχέση  μύθου και πραγματικότητας, διότι βασίζεται στην ψευδή αντίληψη ότι όλοι οι μύθοι είναι πλαστοί. Οι παραδοσιακοί όμως μύθοι είναι γνήσιοι και αυτό συνεπάγεται ότι περιέχουν στον πυρήνα τους αληθινά γεγονότα, γεωλογικού, αστρονομικού και ιστορικού περιεχομένου, που προσφέρονται για διεπιστημονική έρευνα. Οι πυρήνες των μύθων μπορούν να αποκαλυφτούν διεπιστημονικά. Οι μύθοι είναι πνευματικά και πολιτισμικά επιτεύγματα, που φέρουν  σημάδια της ιστορίας του κάθε λαού, γι’ αυτό και πρέπει να διερευνώνται.

Η Μυθολογία κατά τον Πλάτωνα   είναι η λογική ερμηνεία των μύθων, είναι η πολύ προσεκτική και συστηματική έρευνα και αναζήτηση των παλαιών γεγονότων, ενώ κατά τον Πλούταρχο, η παλαιά φυσική επιστήμη, δηλαδή ο φυσικός λόγος κρυμμένος βαθιά μέσα σε μύθους.

Οι καταστάσεις που εκπροσωπούν τα μυθικά  πρόσωπα, αποτελούν πανανθρώπινες ψυχικές καταστάσεις. Μελετώντας τη μυθολογία  διαπιστώνουμε ότι  οι Έλληνες έκρυβαν μέσα στους μύθους τους τις αλήθειες της ζωής, τις ψυχικές καταστάσεις που δημιουργούνται από τη διαρκή σύγκρουση των δύο κόσμων, του υλικού με τον πνευματικό, τους οποίους είχαν κατορθώσει να ισορροπούν μέσα από τη γνώση.

 Η ΘΕΟΓΟΝΙΑ ΤΟΥ ΗΣΙΟΔΟΥ

Ας ρίξουμε μια ματιά στη Θεογονία που περιγράφει  ο Ησίοδος, για να δούμε το εύρος της θρησκευτικής διάχυσης στα φαινόμενα της Φύσης αλλά και  να επισημάνουμε κάποια πράγματα, για να καταλάβουμε την μυθική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων.

Βλέπουμε πως από το Χάος γεννιέται η Νύχτα, η Γαία, ο Τάρταρος και η Ανάγκη. Η Γαία που θεωρείται η «παμμήτωρ» παράγει και συντηρεί όχι μόνο τους ανθρώπους αλλά δεσπόζει και ανάμεσα στους θεούς. Πάνω από όλους όμως είναι η Ανάγκη: «ανάγκα και θεοί πείθονται» λέγανε οι αρχαίοι.

Από την  Νύχτα γεννιέται η Ημέρα, αφού η ημέρα έρχεται μετά την νύχτα, η Νύχτα όμως γεννάει τα Όνειρα, τον Ύπνο, τον Θάνατο και τις Μοίρες που καθορίζουν την μοίρα κάθε ανθρώπου. Καταστάσεις που δεν μπορούσε ο άνθρωπος να εξηγήσει, να διεισδύσει και να  τα ερμηνεύσει όπως τα όνειρα, ο ύπνος και ο θάνατος, αποτελούν αποκυήματα της άγνωστης και ανεξιχνίαστης νύχτας.

Η θάλασσα, δηλαδή ο Πόντος, που περικλείει όλες τις ελληνικές ακτές και τα νησιά, δείχνει το άγριο πρόσωπό της με τον Τυφώνα σε συνεργασία με τον Ουρανό. Οι κίνδυνοι που τους απειλούν  οδηγούν τους αρχαίους Έλληνες να υποθέσουν ότι πρόκειται για μια πορεία από  την Γαία στον Τάρταρο.

Ο Ουρανός όμως και η Γαία εξακολουθούν να είναι απειλητικοί για τους ανθρώπους με τα απειλητικά όντα, που γεννούν, τους Εκατόγχειρες, τους Κύκλωπες, τον Κρόνο, τον Τιτάνας, που νίκησε τον Ουρανό αλλά νικήθηκε από τον Δία,  και την Ρέα, την μητέρα των Ολύμπιων Θεών.

Κανένας από τους πιο πάνω Θεούς δεν γεννήθηκε ούτε έζησε στον Όλυμπο, γιατί τότε επικρατούσε παντού ο πάγος. Στον Όλυμπο θα έρθουν να κατοικήσουν οι θεοί της τέταρτης γενιάς με  την κυριαρχία του Δία, τον πατέρα των θεών και των ανθρώπων,  όπως τον χαρακτηρίζει ο Όμηρος.

Όλοι αυτοί οι θεοί εκπροσωπούν δυνάμεις και φυσικά φαινόμενα, τα οποία δεν μπορούσαν να τα εξηγήσουν οι άνθρωποι και έτσι τα απέδωσαν σε κάποιες θεότητες, που ήταν πιο δυνατές από αυτούς.

Εδώ πρέπει να κάνουμε μια παρέκβαση για κάποιες διευκρινίσεις και να μιλήσουμε για την διαφορά ανάμεσα στον θρύλο, στο παραμύθι και στον μύθο.

Ο θρύλος είναι ένα σημαντικό γεγονός ή ένας άνθρωπος, ο οποίος αποκτά μεγάλες διαστάσεις με την πάροδο του χρόνου. Πρόκειται μάλλον για κοντινό γεγονός, αφού υπάρχουν άνθρωποι που το θυμούνται και δεν μπορούν να το ξεχάσουν. Διαφέρει τόσο από το παραμύθι, που έχει έντονο το φανταστικό στοιχείο και το στοιχείο της υπερβολής, αλλά και από τον μύθο, ο οποίος αναφέρεται σε πολύ παλιά γεγονότα, που δεν υπάρχουν σύγχρονοι να τα θυμούνται, και κινούνται στα όρια του φανταστικού και του πραγματικού.

Το παραμύθι αναφέρεται σε γεγονότα, σε περιστατικά της ζωής και σε ιστορίες αλλά:

1^ον Δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα άτομα αλλά σε άτομα με την επαγγελματική τους ιδιότητα π.χ. βασιλιάς, βασιλοπούλα, άρχοντας, πριγκιποπούλα, ράφτης, ξυλουργός, γεωργός, βοσκός κλπ.

2^ον  Έχει το στοιχείο της υπερβολής. Αναφέρεται σε συγκεκριμένα γεγονότα της καθημερινής ζωής αλλά πάντα με υπερβολικό τρόπο. Αυτό το στοιχείο είναι γοητευτικό για τους ανθρώπους και ιδιαίτερα στα παιδιά. Παραδεχόμαστε ότι αυτά που λέει το παραμύθι είναι υπερβολικά, αλλά τα δεχόμαστε με κατανόηση μέσα στα πλαίσια μιας φανταστικής διήγησης. Επομένως το παραμύθι αναφέρεται σε γεγονότα, μόνο που αυτά τα παρουσιάζει με φαντασία και υπερβολή.

Ο μύθος έχει πιο στενή σχέση με τα γεγονότα, αφού αναφέρεται σε συγκεκριμένα ονόματα και σε συγκεκριμένα γεγονότα. Το κοινό στοιχείο με το παραμύθι είναι η υπερβολή. Ο μύθος όμως απηχεί γεγονότα του παρελθόντος, τα οποία έχουν πάρει υπερβολικές διαστάσεις.

Χαρακτηριστικά των Μύθων

1. Μια πρωταρχική λειτουργία της αφήγησης των μύθων ήταν να διασώσει για τους μεταγενέστερους τα σπουδαία γεγονότα του παρελθόντος.
2. Έπειτα, έχουμε τη διδακτική και την παραδειγματική λειτουργία, με κοινή διαπίστωση μεταξύ των αρχαίων συγγραφέων ότι το παρελθόν θεωρείται παρακαταθήκη παραδειγμάτων.
3. Μια τρίτη αφορά στην τέρψη που προσφέρουν, παρά τη διαμάχη (μεταξύ των αρχαίων συγγραφέων) για το αν ήταν αυτός ο αρχικός σκοπός ή μόνο η διδαχή.
4. Επιπλέον, η έκφραση της αλήθειας με αλληγορικό τρόπο είναι μια άλλη χρήση των μύθων: «Η πραγματική αξία ενός μύθου έγκειται στην αλήθεια που εκφράζει, και όχι στην εικόνα με την οποία εκφράζεται».
5. Τέλος, η πέμπτη λειτουργία αφορά το ρόλο των μύθων στην εξήγηση του παρόντος βάσει του παρελθόντος. Το παρελθόν εξηγεί το παρόν, αφού με την βοήθεια της φαντασίας μοιάζει να το έχει δημιουργήσει.
6. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί ότι μέσω της μυθολογίας τα νεαρά άτομα ενστερνίζονταν την αρετή και μάθαιναν να πράττουν το ορθό, προκειμένου να μην δεχθούν τις συνέπειες των αρνητικών τους ενεργειών.

                  Επομένως ούτε το παραμύθι μπορούμε να πούμε ότι είναι άσχετο με τα γεγονότα της ζωής, ούτε ο μύθος περιέχει μόνο φανταστικά και εξωπραγματικά γεγονότα. Πίσω από το παραμύθι πρέπει να διακρίνουμε μορφές κοινωνικής ζωής και πίσω από το μύθο πραγματικά γεγονότα, τα οποία με την πάροδο του χρόνου φαίνονται εξωπραγματικά

Κοινά Στοιχεία στις διάφορες Μυθολογίες

Ποια είναι τα κοινά στοιχεία της μυθολογίας σ’ όλο τον κόσμο;

Μια σύντομη ανασκόπηση μερικών από τις μυθολογίες που υπάρχουν στον κόσμο κατέδειξε ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, πολλά από τα οποία μπορούν να αναχθούν στη Βαβυλώνα της Μεσοποταμίας, το λίκνο των περισσότερων θρησκειών. Υπάρχουν κοινά στοιχεία:

1. Είτε στα γεγονότα που αφορούν τη δημιουργία.
2. Είτε στις αφηγήσεις για μια περίοδο κατά την οποία ημίθεοι και γίγαντες κατοικούσαν στη γη και ένας κατακλυσμός κατέστρεψε τους ασεβείς
3. Είτε στις βασικές θρησκευτικές αντιλήψεις, όσον αφορά τη λατρεία του ήλιου και την αθανασία της ψυχής.

Ο μύθος αναφέρεται στο παρελθόν. Με βάση το παρελθόν και τα μαθήματα που μας προσφέρει, καθώς και με την εμπειρία του παρόντος, χτίζουμε το μέλλον. Ο μύθος είναι αναγκαίος για τη ζωή μας. Χωρίς αυτόν, χωρίς τη μαγεία του, χωρίς τα μηνύματά του, χωρίς τις γνώσεις και τις εμπειρίες του, ο άνθρωπος θα έπρεπε να αρχίσει από την αρχή. Θα έπρεπε να ξαναδιανύσει όλη αυτή τη διαδρομή που διήνυσε μέσα στους αιώνες, στις χιλιετηρίδες της πολυπαθούς διαδρομής του.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι έννοιες μύθος και λόγος ταυτίζονται. Ο μύθος είναι λόγος για την απώτατη προϊστορία και περιέχει ένα πλήθος συμβολισμών. Εκφράζει μια μορφή αποκρυσταλλωμένης συλλογικής μνήμης του παλαιού ανθρώπου και για το λόγο αυτό αποτελεί ανεκτίμητη πνευματική κληρονομιά. Στον Όμηρο γίνεται φανερό ότι «μύθος» δεν είναι το παραμύθι, αλλά ο λόγος, η συμβουλή, η προσταγή, η πρόταση και η γνώμη.    Για τον  Πίνδαρο  η λέξη «μύθος» πήρε τη σημασία του πλαστού λόγου. Ο Ηρόδοτος  χρησιμοποιεί τη λέξη με την έννοια της αβάσιμης ιστορίας, ενώ ο Θουκυδίδης   διακρίνει τον μύθο από την ιστορία. Ο Αριστοτέλης «μύθο» ονομάζει την υπόθεση, την πλοκή του περιεχομένου μιας επινοημένης ιστορίας, της τραγωδίας.

 Μυθολογία είναι το σύνολο των μύθων ενός λαού, μιας χώρας ή μιας εποχής. Ο όρος «μυθολογία» δεν αφορά όμως μόνο την συλλογή των μυθικών αφηγήσεων, αλλά και τη μελέτη τους, την ερμηνεία τους και την διερεύνηση της επίδρασης που άσκησαν στη διαμόρφωση της πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου στο βάθος της ιστορίας.

Αρχικά, ο μύθος ήταν απλώς ο καθημερινός λόγος των πρωτόγονων ανθρώπων, ο οποίος βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση με την εμπειρία τους.   Αυτό το αδιαμόρφωτο και συγκεχυμένο σύνολο των μύθων διασπάστηκε στη συνέχεια στις διάφορες μορφές της ανθρώπινης σκέψης, την επιστήμη, τη μαγεία, τη θρησκεία, την τέχνη, τη φιλοσοφία. Όμως η μυθική σκέψη αποτέλεσε κάποτε ολόκληρη την πνευματική ζωή της κοινωνίας, αλλά και το έδαφος πάνω στο οποίο διαμορφώθηκε η εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης.

Οι μύθοι, λοιπόν, εκφράζουν τις εμπειρίες των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τον κόσμο που τους περιβάλλει. Τα όρια μεταξύ μύθου και πραγματικότητας είναι ασαφή, καθότι υπάρχουν μύθοι όπου τα πρόσωπα  είναι ιστορικά, ενώ σε άλλους είναι φανταστικά. Ο μύθος αποτελεί προσπάθεια ερμηνείας της σχέσης μεταξύ πρωτόγονου ανθρώπου και φυσικών δυνάμεων, συμβολικό τρόπο προσέγγισης και αντιμετώπισης των κινδύνων καθώς και καταγραφή πρώιμων ιστορικών γεγονότων.

Υπάρχει μεγάλη ποικιλία μύθων, όπως μύθοι κοσμογονικοί και κοσμολογικοί, θεογονικοί, εσχατολογικοί, σωτηριολογικοί, ιστορικοί, πολιτιστικοί κλπ., γεγονός που επιβεβαιώνει πως όλοι οι λαοί και σε όλες τις εποχές χρειάστηκαν το μύθο, στη μακροχρόνια διαδικασία εξοικείωσή τους με τον κόσμο. Στην αρχαία Ελλάδα π.χ. ο μύθος  βοήθησε τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει φυσικά φαινόμενα όπως οι πλημμύρες, οι σεισμοί κλπ.. Όπως σωστά  έχει επισημανθεί, οι μύθοι του Ηρακλή παραπέμπουν σε εγγειοβελτιωτικά έργα (Λερναία Ύδρα, Στυμφαλίδες Όρνιθες, Στάβλοι του Αυγεία κλπ.).  Άλλωστε, σύμφωνα με το μύθο, ο Ηρακλής είναι αυτός που απελευθέρωσε τον αλυσοδεμένο στον Καύκασο Προμηθέα, ο οποίος, παραβαίνοντας τις εντολές των θεών, δώρισε τη φωτιά στον άνθρωπο, ανοίγοντάς του έτσι το δρόμο για την κατάκτηση της φύσης, γι’ αυτό και θεωρείται, δικαίως, πατέρας του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού.

Ως φιλολογικό είδος, ο μύθος αποτελεί είδος αφήγησης σχετικά με την προέλευση του ανθρώπου και τη σχέση του με κοσμολογικά και κοσμογονικά φαινόμενα, τα οποία και αποδίδει σε υπερφυσικές δυνάμεις, τις οποίες και θεοποιεί, καθότι στερούμενος γνώσης, αδυνατεί να τα συλλάβει με βάση τη λογική. Από θρησκειολογική άποψη, ο μύθος συνδέεται άμεσα με το θεϊκό στοιχείο, θεωρείται δε τόσο αληθινός όσο και ιερός.

Εκείνο, ωστόσο, που προέχει στην κατανόηση της σημασίας του μύθου σε όλες τις εποχές είναι ο διδακτικός του χαρακτήρας, άποψη την οποία, παρά τις επιμέρους διαφορές, ασπάσθηκε το σύνολο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η  ελληνική μυθολογία, όπως πολύ σωστά έχει επισημανθεί, αποτελεί «την κρυπρογραφημένη προϊστορία των πρώτων Ελλήνων» (Ηλίας Μαριολάκος). Το ελληνικό πνεύμα δεν περιορίστηκε απλά και μόνον στην καταγραφή των μυθολογικών στοιχείων. Επεξεργάστηκε με βάση τη λογική τις μυθικές παραστάσεις, πράγμα που σημαίνει πως συνέδεσε το μύθο με το λόγο, πράξη που συνέβαλε τα μέγιστα  στην εξέλιξη του ελληνικού στοχασμού, ενισχύοντας στο έπακρο τη δημιουργική του δύναμη.

Με τον τρόπο αυτό, ο μύθος, σε  συνδυασμό με το λόγο, άνοιξε τις πύλες στην ανθρώπινη γνώση, για να τη φέρει κοντά στη μοναδική αντίληψη για τους θεούς, εξανθρωπίζοντας τις συμπεριφορές τους και εξομαλύνοντας έτσι τους διαύλους επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων και θεών. Ό,τι συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία, το συναντάει κανείς και στις σχέσεις μεταξύ των θεών καθώς και στις σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων. Δεν είναι δηλαδή τυχαίο το γεγονός της ύπαρξης μυθικών προσώπων και ηρώων γεννημένων από τη συνεύρεση θεών και ανθρώπινων υπάρξεων.

Ο Ελληνικός μύθος με το ηθικό και διδακτικό περιεχόμενο αποτελεί σημαντική διδακτική ύλη που δεν πρέπει να λείπει σε όλες τις ηλικίες του ανθρώπου, ιδιαίτερα τις μικρές.