Πως ο ηγεμονισμός της Αρχαίας Αθήνας εξελίσσεται σε ιμπεριαλισμό

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=325392)

Ο Αθηναϊκός ηγεμονισμός κατά την «Πεντηκονταετία»

Για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της ηγεμονίας της η Αθήνα δημιούργησε έναν, σημαντικό αριθμητικά, γραφειοκρατικό μηχανισμό, τον οποίο πλήρωνε από τους φόρους της «Συμμαχίας». Η συμφωνία που πέτυχε η Αθήνα με τη Σπάρτη με την τριαντάχρονη ειρήνη (445 π.χ.) άφησε τον Περικλή απερίσπαστο να ολοκληρώσει τη μεταμόρφωση της Συμμαχίας της Δήλου σε Ηγεμονία.

Η μια μετά την άλλη οι πόλεις – κράτη της Συμμαχίας υποτάχθηκαν στην Αθήνα και τελικά μόνο η Λέσβος, η Χίος και η Σάμος διατήρησαν την αυτονομία τους. Αυτές οι πόλεις – κράτη δεν πλήρωναν, όπως οι άλλες, φόρο, προμήθευαν όμως στην Αθήνα ναυτικές δυνάμεις. Δεν γίνονταν πια συνελεύσεις της Συμμαχίας και το ταμείο της είχε μεταφερθεί στην Αθήνα (454 π.χ.) με το πρόσχημα ότι ο κίνδυνος από την Περσία ήταν μεγάλος και έτσι και οι αξιωματούχοι της Συμμαχίας, οι Ελληνοταμίες, ήταν Αθηναίοι άρχοντες. Το 444 π.χ. ένα χρόνο ύστερα από την υπογραφή της τριαντάχρονης ειρήνης, ο Περικλής πρότεινε να χρησιμοποιηθούν τα χρήματα της Ηγεμονίας για δημόσια έργα στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι ανάγκασαν τους Συμμάχους να δεχτούν το δικό τους νομισματικό σύστημα, όπως και τα μέτρα και τα σταθμά τους, ενώ τα τοπικά νομισματοκοπεία περιορίστηκαν στην κοπή νομισμάτων μικρής αξίας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως με όλα αυτά οι Αθηναίοι έγιναν αντιπαθητικοί σε πολλούς και εκτός και εντός της ηγεμονίας. Η ελευθερία και η αυτονομία ήταν εξαιρετικά πολύτιμα αγαθά για τους Έλληνες και οι Αθηναίοι τα είχαν θίξει και τα δύο. Φυσικά λίγοι μπορούσαν να καταλάβουν πως σε έναν κόσμο, όπου δύο μεγάλες δυνάμεις είχαν φθάσει σε υπεροχή, η τέλεια ελευθερία στην εξωτερική πολιτική δεν ήταν ούτε κατορθωτή ούτε επιθυμητή για τα μικρά κράτη.

Το ερώτημα τώρα είναι πώς μιλάμε για ιμπεριαλισμό στην δημοκρατική Αθήνα και πώς αυτός προέκυψε. Για να απαντήσουμε πρέπει να παρακολουθήσουμε όλη την πορεία της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας μετά τους Περσικούς πολέμους μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Οι Έλληνες, «πλην Λακεδαιμονίων», όπως θα γράψει ο ποιητής Καβάφης για την Πανελλήνια εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου, τουλάχιστον στην αρχή, μπροστά στον Περσικό κίνδυνο ενώθηκαν και συνασπίστηκαν σε μια Πανελλήνια Συμμαχία με στόχο την αποτελεσματική αντιμετώπιση των Περσών σε περίπτωση δεύτερης επίθεσής τους. Στη Συμμαχία αυτή πρόθυμα εντάχθηκαν πολλές ελληνικές πόλεις ακόμη και η Σπάρτη, για δύο λόγους: Πρώτα για την ακτινοβολία της Αθήνας μετά τις νικηφόρους αγώνες που διεξήγαγαν οι Έλληνες με την σημαντική συμμετοχή των Αθηναίων και δεύτερο γιατί τους όρους της Συμμαχίας τους προσδιόρισε ο δίκαιος Αριστείδης με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην έχει κανείς παράπονο.

Οι σύμμαχοι για αρκετά χρόνια πρόθυμα συνεισέφεραν στο Κοινό ταμείο, το οποίο είχε την έδρα του σε ένα θρησκευτικό κέντρο, την Δήλο, και οι διαχειριστές, οι λεγόμενοι Ελληνοταμίες, ήταν αντιπρόσωποι από όλες τις πόλεις με δικαίωμα ισοψηφίας. Όταν όμως το ταμείο μεταφέρθηκε στην Αθήνα και οι Αθηναίοι διαχειρίζονταν μόνοι τους τα συμμαχικά έσοδα χωρίς να δίνουν λογαριασμό τους Συμμάχους, τότε η Πανελλήνια Συμμαχία μετατράπηκε σε Αθηναϊκή Συμμαχία. Στη συνέχεια όταν οι Αθηναίοι φέρνονταν με σκληρό τρόπο προς στους συμμάχους, ο οποίοι δεν είχαν δικαίωμα να φύγουν από τη Συμμαχία, τότε η Αθηναϊκή Συμμαχία μετατράπηκε σε Αθηναϊκή Ηγεμονία. Από εδώ αρχίζει το Αθηναϊκό μεγαλείο με την διάθεση των συμμαχικών εσόδων από τον Περικλή για την δημιουργία των έργων τέχνης της Ακροπόλεως. Από εδώ όμως αρχίζει και η αντίστροφη μέτρηση για την καταστροφή τους εξαιτίας της αλαζονείας τους, που τους οδηγούσε στην διάπραξη αδικιών και σκληρών τιμωριών στους αποστατούντες συμμάχους.

Η Αθήνα γλίστρησε στα σκοτεινά μονοπάτια του ηγεμονισμού παρακινούμενη αποκλειστικά από το συμφέρον της και όχι από την προάσπιση των εθνικών δικαίων. Βέβαια στην αντίκρουση των διαμαρτυρομένων πόλεων για την κατακτητική διάθεση απέναντί τους , οι Αθηναίοι επικαλούνταν την σημαντική τους συμβολή στους Περσικούς πολέμους, αλλά αυτό δεν έπειθε κανέναν.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα παρόλες τις ιδιομορφίες τους είναι οι αποστασίες των Ποτειδαιατών, των Κερκυραίων, των Μηλίων, των Μυτιληναίων, για να αρκεστούμε στις πιο σημαντικές. Για τις αποστασίες αυτές ο Θουκυδίδης βάζει τους πρωταγωνιστές να υποστηρίζουν τις απόψεις τους με επιχειρήματα σε αντιθετικό διάλογο, για να σχηματίσει ο αναγνώστης μια πιο αντικειμενική γνώμη για τα γεγονότα, μελετώντας και τις δύο πλευρές των αντιπάλων.

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥΠροσθήκη

Στην Αθήνα υπήρχαν τρεις πολιτικές ομάδες:

1. Οι αντίθετοι με τον ιμπεριαλισμό, όπως ο Περικλής, ο οποίος έστρεψε την προσοχή της Αθήνας στην εσωτερική πολιτική και στην κατασκευή μεγάλων έργων χρησιμοποιώντας τα έσοδα του Συμμαχικού Ταμείου. Φυσικά ήταν και αυτός υπέρμαχος της Αθηναϊκής κυριαρχίας αλλά με την συναίνεση του λαού.

2. Οι μετριοπαθείς ιμπεριαλιστές, όπως ο Κίμων, ο Διόδοτος ή ο Νικίας, οι οποίοι δε ήταν ευχαριστημένοι με τον ανταγωνισμό των δύο Μεγάλων Δυνάμεων, Αθήνας – Σπάρτης, και προτιμούσαν έναν αγώνα κατά των Περσών.

3. Οι ακραίοι ιμπεριαλιστές, όπως ο Κλέων και ο Αλκιβιάδης, οι οποίοι πίστευαν ότι μόνο με τις συνεχείς κατακτήσεις θα μπορούσαν να διατηρήσουν την Αθηναϊκή Ηγεμονία.

Το δίλημμα της Αθηναϊκής Ηγεμονίας ήταν το εξής: Είτε θα επεκτείνονταν προς την Ανατολή με απώτερο σκοπό τον πόλεμο κατά των Περσών, ρόλο που υποστήριζε ο Ισοκράτης τον 4^ο αιώνα, είτε θα επεκτείνονταν προς τη Δύση με ανάληψη πολλών αγώνων για επέκταση της κυριαρχίας τους λίγο ή περισσότερο αναγκαίων. Η στροφή προς την Ανατολή προϋπέθετε συνεργασία της Αθήνας με την Σπάρτη, στήριξη ακόμη και σε ολιγαρχικά πολιτεύματα και αποτελεί την έκφραση του μετριοπαθούς ιμπεριαλισμού. Η στροφή προς την Δύση προϋπέθετε αντιπαλότητα με την Σπάρτη, συνεργασία με δημοκρατικά πολιτεύματα και αποτελεί την έκφραση του ακραίου ιμπεριαλισμού. Τα δύο αυτά ρεύματα, δημοκρατικά κατά βάση, εκδηλώνονταν διαφορετικά κυρίως στην εξωτερική τους πολιτική.

Ο Θεμιστοκλής έθεσε πρώτος τα θεμέλια του ιμπεριαλισμού με το σχέδιο ανάπτυξης της ναυτικής δύναμης των Αθηνών. «Τα ξύλινα τείχη μας» είπε «είναι τα πλοία μας». Ακόμη πίστευε στο «μέγα το της θαλάττης κράτος», όπως και ο Περικλής. Η ιδεολογία του χαρακτηρίζονταν από την επιθυμία για απόλυτη κυριαρχία της Αθήνας. Γι’ αυτό οι Αθηναίοι έδιναν μεγάλη σημασία στα νησιά και δεν ανέχονταν την αποστασία ή την ανεξαρτοποίησή τους. Το ότι η δύναμη της θάλασσας είναι μεγάλη και το ότι όποιος κυριαρχεί στις θάλασσες κυριαρχεί και σε όλον τον κόσμο, το βλέπουμε διαχρονικά από την Μινωική μέχρι την Αγγλική και Αμερικάνικη θαλασσοκρατία.

(Συνεχίζεται)