Ποτειδαιϊκά Θουκυδίδη: πως πρέπει μια πολιτεία να ετοιμάζεται για πόλεμο

ΠΟΤΕΙΔΑΙΑ

Θα ασχοληθούμε με την αρχαία Ποτίδαια και συγκεκριμένα για τον ρόλο που κλήθηκε να παίξει ανάμεσα στις δυο αρχαίες υπερδυνάμεις την Αθήνα και την Αθηναϊκή Συμμαχία, την Σπάρτη και την Πελοποννησιακή Συμμαχία. Η Αρχαία Ποτίδαια έρχεται στο προσκήνιο της ιστορίας λόγω του ότι είχε μεγάλη γεωπολιτική σημασία κυρίως για την Αθήνα αλλά και για την Σπάρτη. Χτισμένη στο στόμιο της χερσονήσου της Κασσάνδρας μπορούσε να εξουσιάζει όχι μόνο την Κασσάνδρα αλλά και την Χαλκιδική και γενικότερα την Μακεδονία με τα μεταλλεία χρυσού στο Παγγαίο και την ξυλεία των Μακεδονικών δασών, απαραίτητη για την ναυπήγηση των όπλων που διέθετε η Αθήνα, δηλαδή του στόλου τους.

Η Ποτείδαια ήταν αρχαία δωρική πόλη που ιδρύθηκε από Κορίνθιους αποίκους γύρω στο 600 π.Χ., οι οποίοι ως ναυτική δύναμη επέλεξαν αυτήν την θέση για να ιδρύσουν μια αποικία και να ελέγχει την περιοχή. Χτίστηκε προς τιμήν του θεού Ποσειδώνα (Ποτειδάν δωρικά, από όπου ονομάστηκε Ποτείδαια με (ει) ενώ γράφεται και με (ι) με απλοποίηση), ίσως επί εποχής του Περιάνδρου, στα δυτικά της Χαλκιδικής. Η Ποτίδαια εμπορευόταν κυρίως με τη Μακεδονία.

Το 479 π.Χ. πολιορκήθηκε από τον Αρτάβαζο που ηγούνταν μεγάλης στρατιάς και συνόδευε τον Ξέρξη, τον οποίον όμως η πόλη αντιμετώπισε νικηφόρα. Αργότερα υποχρεώθηκε να ενταχθεί στην Αθηναϊκή Συμμαχία, στην πραγματικότητα ως πόλη φόρου υποτελής. Παρά την υποτέλειά της όμως αυτή προς τους Αθηναίους, η Ποτίδαια συνέχισε να διατηρεί άριστες σχέσεις με την μητρόπολή της την Κόρινθο.

Έτσι το 432 π.Χ. η Ποτίδαια αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία, συμμαχώντας με την Κόρινθο και τον Περδίκκα της Μακεδονίας. Η αποστασία παρέσυρε και άλλες πόλεις με συνέπεια να αποτελέσει μια από τις αιτίες του Πελοποννησιακού πολέμου.

Στην αρχαία Ελλάδα στην εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου τα ιδεολογικά ρεύματα ήταν δύο: το δημοκρατικό και το ολιγαρχικό. Το δημοκρατικό το εξέφραζαν οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους και αντίστοιχα το ολιγαρχικό οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους. Οι Ποτιδαιάτες ως Κορίνθιοι δωρικής καταγωγής, και συνεπώς ολιγαρχικοί, είχαν στενές επαφές με την Μητρόπολή τους την ολιγαρχική Κόρινθο, αλλά υποχρεώθηκαν να γίνουν φόρου υποτελείς στους Αθηναίους με την επικράτηση των δημοκρατικών στην πόλη.

Η Ποτίδαια λοιπόν αισθανόταν καταπιεσμένη μέσα στην Αθηναϊκή Συμμαχία από τους Αθηναίους ως φόρου υποτελής και ζητούσαν αφορμή για να επαναστατήσουν. Την αφορμή την έδωσε ο Περδίκκας, ο βασιλιάς της Μακεδονίας, ο οποίος εποφθαλμιούσε τις πόλεις της Χαλκιδικής και φυσικά και την Ποτίδαια και έβλεπε πώς θα τις προσεταιριστεί. Φαίνεται πως οι Ποτιδαιάτες είχαν επαφές μαζί του. Το αντίπαλο δέος των Αθηναίων ήταν οι Σπαρτιάτες και ιδίως οι Κορίνθιοι, με τους οποίους οι Ποτιδαιάτες διατηρούσαν φιλικούς δεσμούς ως αποικία προς μητρόπολη. Δεχόταν μάλιστα και Κορίνθιους λειτουργούς- κρατικούς συμβούλους που τους συμβούλευαν. Οι Αθηναίοι παίρνοντας προληπτικά μέτρα στέλνουν στρατιωτική δύναμη με τον Αρχέστρατο με εντολή να γκρεμίσουν το τείχος των Ποτιδαιατών και να πάρουν ομήρους. Οι Ποτιδαιάτες στέλνουν αντιπροσωπείες και στην Αθήνα, για να διαμαρτυρηθούν, και στην Σπάρτη με συνοδεία Κορινθίων για να ζητήσουν βοήθεια. Οι Ποτειδαιάτες έρχονται σε ένορκες συνθήκες και με τους Χαλκιδείς και με του Βοττιαίους έχοντας και την υποστήριξη του Περδίκκα. Όμως τελικά βοήθεια δεν ήρθε από τους Σπαρτιάτες αλλά από τους Κορινθίους.

Οι Κορίνθιοι στέλνουν στρατιωτική δύναμη με αρχηγό τον Αριστέα, ο οποίος έφθασε στην Ποτίδαια σαράντα μέρες μετά την επανάσταση που κήρυξαν οι Ποτιδαιάτες. Και οι Αθηναίοι όμως στέλνουν ενισχύσεις και κατορθώνουν να νικήσουν και να αναγκάσουν τους Ποτιδαιάτες και τους Κορινθίους να κλειστούν μέσα στα τείχη και να αρχίσει η πολιορκία τους από τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους.

Ενόσω, λοιπόν, διαρκούσε η πολιορκία της Ποτίδαιας η ένταση μεταφέρθηκε στα κέντρα των αποφάσεων Αθήνα και Σπάρτη, και οι μεν Κορίνθιοι κατηγορούσαν τους Αθηναίους ότι πολιορκούσαν την Ποτίδαια που ήταν αποικία τους και μέσα στα τείχη υπήρχαν Κορίνθιοι και Πελοποννήσιοι, οι δε Αθηναίοι κατηγορούσαν τους Πελοποννησίους ότι ωθούσαν σε επανάσταση μια συμμαχική τους πόλη, φόρου υποτελή, και ότι προέβαιναν σε εχθροπραξίες εναντίον τους, ενώ διαρκούσε η τριακονταετής ειρήνη μεταξύ τους.

Στη συνέχεια τα γεγονότα εξελίσσονται πολύ γρήγορα, διότι οι Σπαρτιάτες συγκαλούν στην Σπάρτη τους συμμάχους τους, για να δουν πώς θα ενεργήσουν. Ο Θουκυδίδης μας παραθέτει μερικές δημηγορίες, των Κορινθίων, των Αθηναίων, του εφόρου Αρχίδαμου και του εφόρου Σθενελάδα.

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ

Οι Κορίνθιοι κατηγορούν τους Σπαρτιάτες για πολιτική αδράνειας και αναβλητικότητας για τους συμμάχους τους και ιδιαίτερα γι’ αυτούς, θέλοντας να τους παρακινήσουν να αναλάβουν αμέσως τον πόλεμο κατά των Αθηναίων, τώρα με την περίπτωση της Ποτίδαιας, πριν είναι αργά. Στην προσπάθειά τους αυτή επαινούν τις ικανότητες των Αθηναίων και υποτιμούν τις ικανότητες των Σπαρτιατών. Και είναι πράγματι καταπληκτικός αυτός ο έπαινος που έβαλε στο στόμα των Κορινθίων ο Θουκυδίδης, ο οποίος μπορεί να συγκριθεί μόνο με αυτά που βάζει ο Θουκυδίδης να λέγει ο Περικλής στον Επιτάφιο, διότι εξυμνεί το ελεύθερο και δημιουργικό πνεύμα των Αθηναίων, πράγμα που κυρίως αντικατροπτίζει το ελεύθερο πνεύμα των Ελλήνων, και κατακρίνει το περιορισμένο και συντηρητικό πνεύμα των Σπαρτιατών. Τέλος τους απείλησαν έμμεσα ότι, αν δεν τους βοηθήσουν, θα αλλάξουν στρατόπεδο. Και καταλήγει να λέει για τους Αθηναίους: «γεννήθηκαν έτσι ώστε να μην μένουν ποτέ ήσυχοι αλλά και τους άλλους να μην αφήνουν ποτέ σε ησυχία».

Κεντρικά σημεία του λόγου των Κορινθίων στην Σπάρτη

1.Καλά κάνετε και είστε δύσπιστοι στις διάφορες κατηγορίες, αλλά όχι και σε μας, διότι πολλές φορές σας προειδοποιήσαμε για το τί παθαίνουμε από τους Αθηναίους, και τώρα επιτέλους συγκαλέσατε τους συμμάχους από τους οποίους εμείς έχουμε το δικαίωμα περισσότερο από τους άλλους, γιατί υποφέρουμε από τους Αθηναίους.

2. Πολλοί Έλληνες έχουν υποδουλωθεί στους Αθηναίους, οι οποίοι ετοιμάζονται για πόλεμο, αλλιώς δεν θα κυρίευαν την Κέρκυρα και δεν θα πολιορκούσαν την Ποτίδαια.

3. Το σφάλμα είναι δικό σας, γιατί αφήσατε να ξαναχτίσουν τα Μακρά Τείχη και να αδιαφορήσετε για την υποδούλωση όχι μόνο των δικών τους υπηκόων αλλά και των δικών σας συμμάχων.

4. Δεν προβάλατε αντίσταση στους Μήδους, ενώ όλοι οι Έλληνες στηρίζονταν σε εσάς, που σας είχαν εμπιστοσύνη και γι’ αυτό δεν προετοιμάζονταν. Είμαστε φίλοι σας και γι’ αυτό σας κάνουμε παράπονα και δεν είμαστε εχθροί σας για να σας απαγγείλουμε κατηγορίες.

5. Δεν έχετε καταλάβει με ποιον έχετε να κάνετε. Αυτοί είναι καινοτόμοι, δραστήριοι, εφευρετικοί, τολμηροί, ριψοκίνδυνοι, ανικανοποίητοι, αγωνιστικοί, ανήσυχοι κι εσείς το αντίθετο.

6. Είστε δυνατοί και αποφεύγετε να αδικείτε αλλά και δεν πρέπει να ανέχεστε και να σας αδικούν. Τα συστήματά σας είναι απηρχαιωμένα και χρειάζεται να τα εκσυγχρονίσετε, όπως κάνουν οι Αθηναίοι.

7. Βοηθήστε την Ποτίδαια και τους συμμάχους σας και μην πατάτε τους όρκους. Δείξτε προθυμία να βοηθήσετε τους συμμάχους, πριν βρουν άλλους φίλους καλύτερους από εσάς.

Είναι πολύ ενδιαφέρουσες οι απόψεις των Κορινθίων για τους Αθηναίους, γι’ αυτό ας τις παρακολουθήσουμε, έτσι όπως τις διατύπωσαν μπροστά στους Λακεδαιμονίους.

ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

Ύστερα πήραν τον λόγο οι Αθηναίοι πρέσβεις, οι οποίοι θέλησαν να μιλήσουν όχι για να απολογηθούν αλλά για να επιστήσουν την προσοχή των Λακεδαιμονίων να μην πάρουν εσπευσμένες αποφάσεις. Ισχυρίστηκαν ότι δίκαια έχουν την ηγεμονία των Ελλήνων, γιατί αυτοί πρόσφεραν περισσότερα και από τους Λακεδαιμονίους στην αντιμετώπιση του Περσικού κινδύνου. Τους κατηγόρησαν επίσης ότι μετέβαλαν τα πολιτεύματα των συμμάχων σε φιλικά προσκείμενα, δηλαδή σε ολιγαρχικά. Ισχυρίστηκαν ακόμη ασύστολα ότι ο ασθενέστερος υποκύπτει στην θέληση του ισχυρότερου και υποστήριξαν ότι αυτό θα το έκανε κάθε άνθρωπος, εφόσον μπορούσε (Realpolitic). Πρότειναν ακόμη οι διαφορές τους να λυθούν με διαιτησία, όπως προβλέπει η συνθήκη που υπογράψανε και να μην παραβούν τους όρκους, που δώσανε με την υπογραφή της συνθήκης, γιατί αλλιώς θα τιμωρηθούν.

Τα κεντρικά σημεία του Λόγου των Αθηναίων στην Σπάρτη

1. Ο λόγος που θέλουμε να μιλήσουμε δεν είναι να έρθουμε σε αντιπαράθεση με τις κατηγορίες των συμμάχων σας εναντίον μας αλλά για να σας προφυλάξουμε να μην πάρετε καμία βιαστική απόφαση για πόλεμο. Παράλληλα θα σας εξηγήσουμε, γιατί κατέχουμε την ηγεμονία των Ελλήνων.

2. Θέλουμε να σας υπενθυμίσουμε την μεγάλη προσφορά μας στην απόκρουση των Μήδων σε όλες τις μάχες και κυρίως στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

3. Εμείς με την ναυπήγηση πλοίων κατόπιν συμβουλής του Θεμιστοκλή αντιμετωπίσαμε τους Μήδους ακόμη και με το να εγκαταλείψουμε τα σπίτια μας προκειμένου να τους αντιμετωπίσουμε στην θάλασσα, όπου είχαμε υπεροχή.

4. Για όλους αυτούς τους λόγους αναλάβαμε την ηγεμονία των Ελλήνων και είναι άδικα τα παράπονα των συμμάχων μας.

5. Από πάντα υπάρχει η αρχή ότι ο αδύνατος υπακούει στην θέληση του δυνατού κι εμείς έχομε την πεποίθηση πως το αξίζομε, αν και δεν εκμεταλλευόμαστε την δύναμή μας.

6. Οι άνθρωποι αγανακτούν περισσότερο όταν αδικούνται παρά όταν υποκύπτουν στην βία, γιατί την αδικία την θεωρούν καταπάτηση δικαιώματος από ένα ισότιμό τους, ενώ την βία την δέχονται σαν υποταγή σ᾽ έναν ανώτερό τους. 

7. Αν εσείς είχατε την εξουσία που έχουμε εμείς, θα ήσασταν ακόμη χειρότεροι, διότι οι δικοί μας θεσμοί είναι αποδεκτοί από όλους τους Έλληνες, ενώ οι δικοί σας είναι ασυμβίβαστοι με τους θεσμούς των άλλων Ελλήνων.

8. Μην βιαστείτε να πάρετε απόφαση για ένα τόσο μεγάλο ζήτημα, όπως είναι του πολέμου, διότι δεν ξέρετε ποια θα είναι η κατάληξή του.

9. Όσο είναι ακόμα στο χέρι και των δυο μας να πάρομε την σωστή απόφαση, μην λύσετε τις σπονδές και μην καταπατήστε τους όρκους. Τις διαφορές μας ας τις λύσομε σύμφωνα με την διαδικασία της συνθήκης.

Ας παρακολουθήσουμε μερικά αποσπάσματα από τον λόγο των Αθηναίων στην Σπάρτη για μια επικείμενη σύγκρουση με τους Λακεδαιμονίους.

  Αυτά, περίπου, είπαν οι Αθηναίοι. Οι Λακεδαιμόνιοι, αφού άκουσαν και τις κατηγορίες των συμμάχων εναντίον των Αθηναίων και τα όσα είπαν οι Αθηναίοι, τους απομάκρυναν όλους κι έκαναν σύσκεψη μόνοι τους για την κατάσταση. Οι περισσότεροι συμφωνούσαν ότι οι Αθηναίοι ήταν ένοχοι και ότι έπρεπε να κηρυχτεί ο πόλεμος αμέσως. Αλλά ο βασιλεύς Αρχίδαμος, τον οποίο θεωρούσαν συνετό και σώφρονα, είπε τα εξής:

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΔΑΜΟΥ

Ο Αρχίδαμος υπενθύμισε στους Σπαρτιάτες την μεγάλη του πείρα στα στρατιωτικά ζητήματα και τους έθεσε ενώπιον των δυσκολιών που θα αντιμετωπίσουν, αν κηρύξουν τον πόλεμο κατά της Αθηναϊκής Συμμαχίας.

Συγκεκριμένα υποστήριξε ότι οι Λακεδαιμόνιοι δεν είναι έμπειροι στα ναυτικά, όπως οι Αθηναίοι, δεν έχουν τόσο πλούτο και πλοία, ούτε τόσο πληθυσμό και συμμάχους φόρου υποτελείς. Η ανδρεία που επικαλούνται μερικοί είναι σημαντική αλλά δεν φτάνει, γιατί οι πόλεμοι κερδίζονται με τα χρήματα και όχι με τα όπλα. Η βραδύτητα και η αναβλητικότητα, για την οποία τους κατηγορούν μπορεί να αποδειχθεί λελογισμένη νηφαλιότητα. Ας μην βιαστούν λοιπόν, μήπως αργότερα το μετανιώσουν.

Η γνώμη του είναι να μην κηρύξουν τον πόλεμο αλλά να έρθουν σε διαπραγματεύσεις ώστε να έχουν το χρόνο εν τω μεταξύ να ετοιμαστούν καλύτερα.

Ο λόγος του Αρχίδαμου απηχεί τον λόγο και άλλων μετριοπαθών πολιτικών, όπως του Διόδοτου στα Λεσβιακά και του Νικία στα Σικελικά, οι οποίοι έδειξαν σύνεση και μετριοπάθεια.

Τα κεντρικά σημεία του λόγου του βασιλιά Αρχίδαμου έχουν ως εξής:

1. Όσοι έχουν την πείρα σαν κι εμένα θα αναγνωρίσουν ότι δεν είμαστε προετοιμασμένοι για έναν πόλεμο με αυτόν τον αντίπαλο.

2. Πού να στηριχτούμε; Στην προετοιμασία, στο ναυτικό, στον πλούτο. Οι αντίπαλοί μας είναι πολύ ανώτεροι από εμάς.

3. Μπορεί να υπερτερούμε στη στεριά αλλά οι Αθηναίοι είναι ναυτική δύναμη, στηρίζονται στα νησιά, που εμείς δεν μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε. Πρέπει να έχουμε ισχυρό ναυτικό και πολλά χρήματα, για να ανταπεξέλθουμε στις απαιτήσεις αυτού του πολέμου. Διαφορετικά θα παραβούμε την συνθήκη της ειρήνης και τον πόλεμο θα τον κληροδοτήσουμε στα παιδιά μας.

4. Δεν θα αφήσουμε τους συμμάχους μας να βλάπτονται από τις επιβουλές των Αθηναίων αλλά παράλληλα να βρούμε πολλούς συμμάχους ακόμη και βαρβάρους, ενώ στο μεταξύ να στείλουμε πρέσβεις στην Αθήνα για να διαμαρτυρηθούμε γι’ αυτά που κάνουν.

5. Αν οι Αθηναίοι συμμορφωθούν, τόσο το καλύτερο, διαφορετικά θα μας δοθούν δύο τρία χρόνια, στα οποία θα προετοιμαστούμε και τότε οι Αθηναίοι μπορεί να μας υπολογίσουν.

6. Την εισβολή μας στην Αττική να μην την θεωρήσετε σαν ενέχυρο που το κρατάτε στο χέρι σας, διότι μπορεί, αν φτάσουν στην απελπισία, τότε να είναι περισσότερο αδιάλλακτοι. Δεν πρέπει να διακινδυνεύσουμε για χάρη άλλων.

7. Οι Αθηναίοι έχουν πολλούς συμμάχους, που πληρώνουν φόρους και έχουν πολλά έσοδα. Ο πόλεμος δεν κερδίζεται μόνο με παλικαριά αλλά και με χρήματα. Ας βρούμε πρώτα τα χρήματα και ας μην παρασυρθούμε από τους συμμάχους.

8. Μην δίνετε προσοχή στο ότι μας κατηγορούν για βραδύτητα και αναβλητικότητα, γιατί την μεγάλη μας φήμη την οφείλουμε στην νηφάλια σωφροσύνη και δεν γινόμαστε υπερφίαλοι με τις επιτυχίες μας ούτε απελπιζόμαστε με τις αποτυχίες μας. Οι έπαινοι των συμμάχων ας μην μας ρίξουν σε επικίνδυνες περιπέτειες.

9. Στους καλούς μας νόμους (ευνομία) οφείλουμε την πολιτική μας αρετή και σωφροσύνη, γιατί το αίσθημα τιμής συνδέεται με την σωφροσύνη και η γενναιότητα με το αίσθημα της ντροπής. Στους νόμους μας οφείλουμε και την σκληρή ζωή, ενώ οι άλλοι ασχολούνται με περιττά πράγματα, αλλά μην νομίσετε ότι και οι άλλοι δεν είναι προνοητικοί και δεν έχουν σχέδιο, όπως εμείς.

10. Ας μην ριψοκινδυνεύσουμε όλες τις πατρογονικές μας αρετές, γι’ αυτό μην βιαστείτε, σκεφτείτε ψύχραιμα, στείλτε πρέσβεις στην Αθήνα και κάνετε παραστάσεις για την Ποτίδαια και για όσα οι σύμμαχοί μας καταγγέλλουν ότι παθαίνουν, αφού μάλιστα οι Αθηναίοι λένε ότι είναι έτοιμοι να δεχτούν διαιτησία. Ταυτόχρονα όμως, να ετοιμάζεστε για πόλεμο. Μια τέτοια απόφαση είναι η καλύτερη και η πιο ανησυχητική για τους εχθρούς μας.

Ο Αρχίδαμος ήταν από τους μετριοπαθείς αρχηγούς της Σπάρτης, διέθετε σύνεση, πείρα και σχεδιασμό όχι παρορμητικότητα. Οι σκέψεις και οι προτάσεις του διακρίνονται από ρεαλισμό σχετικά με την εκτίμηση του αντιπάλου τους, τους Αθηναίους. Ο ίδιος ηγήθηκε άθελά του στην πρώτη εισβολή των Λακεδαιμονίων στην Αττική αλλά δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, αφού εκτελούσε τις εντολές της πατρίδας του.

Τον λόγο ύστερα τον πήρε ο έφορος Σθενελάδας, ο οποίος ήταν φιλοπόλεμος.

Ο λόγος του Σθενελάδα

Ο Σθενελάδας, που ήταν ένας από τους τότε εφόρους, υποστήριξε ότι ούτε οι ίδιοι οι Αθηναίοι δεν αρνήθηκαν ότι αδικούν, ότι αφού ήταν καλοί στους Περσικούς Πολέμους και τώρα κακοί, θα έπρεπε να τιμωρηθούν διπλά, όχι μόνο γιατί δεν φέρθηκαν καλά στους Έλληνες αλλά και γιατί τους έκαναν κακό. Ισχυρίστηκε ακόμη ότι έχουν γενναίο στρατό και δεν πρέπει να καθυστερούν με διαιτησίες και αναβλητικότητες αλλά έπρεπε να ψηφίσουν όλοι οι Λακεδαιμόνιοι υπέρ του πολέμου.

Το αποτέλεσμα της συνόδου

Το θέμα μπήκε σε ανοιχτή ψηφοφορία και οι περισσότεροι αποφάσισαν υπέρ του πολέμου όχι τόσο γατί παρασύρθηκαν από τους λόγους, που εκφωνήθηκαν, αλλά γιατί φοβήθηκαν μήπως αυξηθεί ακόμη περισσότερο η δύναμη των Αθηναίων.

«Ο κύβος ερρίφθη» και έτσι άρχισε ο μεγαλύτερος πόλεμος της αρχαιότητας, τον οποίο μόνο με Παγκόσμιο Πόλεμο εκείνης της εποχής μπορείς να τον χαρακτηρίσεις και το χειρότερο είναι ότι ήταν ένας μεγάλος εμφύλιος πόλεμος, που δεν είχε μόνο υλικές καταστροφές και ηθικές επιπτώσεις αλλά και την αποδυνάμωση του ελληνισμού, σε βαθμό που χρειάστηκε να ζητήσουν και την βοήθεια των βαρβάρων, κατά την πρόταση του Αρχίδαμου, προκειμένου να επιβληθεί ο ένας στον άλλο. Εκείνο που μας μένει μόνο από αυτό το μεγάλο κακό του Ελληνισμού είναι η πολιτική σκέψη του Θουκυδίδη, η οποία αποτελεί μια διανοητική άσκηση για το σκεπτικό και τον σχεδιασμό πολεμικών επιχειρήσεων. Γι’ αυτό διδάσκεται και σε πολλές Στρατιωτικές Σχολές.