Προσεγγίσεις στον «Μυθο του Μεγαλου Ιεροεξεταστη» του Φ. Ντοστογιεφσκι

31 Οκτωβρίου 2021

Δεν είναι άγνωστη στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία η παρουσία ενός Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Για παράδειγμα, στο δράμα του Φρ. Σίλλερ (1759-1805) «Δον Κάρλος» ο Μέγας Ιεροεξεταστής αντιμετωπίζει τον βασιλιά και ύστερα από την έκφραση συγχώρησης εκ μέρους του βασιλιά ο Ιεροεξεταστής τον προτρέπει: «Δώσε ελευθερία συνειδήσεως στους λαούς σου»[1]. Αυτή η αναφορά στην ελευθερία είναι η μόνη ομοιότητα μεταξύ του διαλόγου στο Δον Κάρλος και του μονολόγου του Ιβάν Καραμάζωφ στον Β’ τόμο των Αδελφών Καραμάζωφ[2], όπου ο Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881) συζητεί τα πράγματα σε μία άλλη βάση και με άλλη προοπτική.

Μεταξύ των ερμηνευτικών προσεγγίσεων που έχουν επιχειρήσει παλαιότερα Ρώσσοι φιλόσοφοι θα δούμε εν συνεχεία τις τοποθετήσεις του Β. Ροζάνωφ (1856-1919)[3], του Σ. Μπουλγκάκωφ (1871-1944)[4] και του Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948)[5]. Επίσης θα γίνει αναφορά στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του φιλοσόφου Κ. Παπαϊωάννου (1925-1981) και τέλος στην ερμηνευτική παρουσίαση του «Μύθου» εκ μέρους του συγχρόνου Ισπανού φιλοσόφου Χ.Λ. Αρανγκούρεν (1909-1996), Καθηγητή της Ηθικής στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης.

Η δράση του «Μύθου» του Ιβάν τοποθετείται στην Ισπανία την εποχή της φοβεράς Ιερής Εξέτασης. Ο Χριστός «θέλησε να επισκεφθεί τα τέκνα Του και μάλιστα εκεί όπου άρχισαν να τριζοβολάνε οι πυρές των αιρετικών»[6]. Αναγνωρίζεται από τον λαό, αλλά λίγο αργότερα ο ίδιος λαός υποκλίνεται στον Μέγα Ιεροεξεταστή, ο οποίος συλλαμβάνει τον Χριστό[7].

Στον διάλογο, αλλά κατ’ ακρίβεια μονόλογο, που ακολουθεί μεταξύ του Χριστού και του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, ο Χριστός τηρεί αυτήν την ευαγγελική σιωπή ενώπιον του ανακριτή του. «Γιατί ήρθες να μας ενοχλήσεις; … Δεν ξέρω ποιος είσαι κι ούτε θέλω να ξέρω. Αν είσαι Συ ή αν είσαι ομοίωμά Του μονάχα, αύριο θα σε κάψω πάνω στην πυρά, σαν τον χειρότερο αιρετικό… »[8].

Εν συνεχεία ο Μέγας Ιεροεξεταστής ρωτάει και απαντά ο ίδιος: «Έχεις τάχα το δικαίωμα να μας γνωστοποιήσεις έστω κι ένα από τα μυστικά του κόσμου απ’ τον οποίο ήρθες; … Ό,τι καινούργιο πεις τώρα, θα‘ναι πλήγμα για την ελευθερία της πίστης των ανθρώπων, γιατί θα φανεί σαν θαύμα, ενώ η ελευθερία της πίστης τους Σου ήταν ο,τι πολυτιμότερο και τότε ακόμα. Μήπως δεν είχες πει συχνά και Συ ο ίδιος τότε “Θελω να σας κάνω ελεύθερους…” Δεκαπέντε αιώνες βασανιστήκαμε μ’ αυτήν ελευθερία … Μάθε όμως πως τώρα όλοι αυτοί άνθρωποι είναι βέβαιοι περισσότερο από κάθε άλλη φορά  για την ελευθερία τους και την κατέθεσαν ταπεινότατα στα πόδια μας … Μια τέτοια ελευθερία θέλησες;[9]. Ασφαλώς είναι ακριβής η διάκριση του Β. Ροζάνωφ μεταξύ της ελευθερίας ως θετικού χαρακτηριστικού του ήρωα του Υπογείου και της ελευθερίας ως βασάνου στην οποία αναφέρεται ο «Μύθος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή»[10].

Ακολουθεί η αναλυτική αναφορά του Ιβάν στους τρεις πειρασμούς του Χριστού στην έρημο. «Βλέπεις αυτές τις πέτρες μέσα σε τούτη τη γυμνή πυραχτωμένη έρημο; Κάνε τες ψωμιά κι η ανθρωπότητα θα τρέξει πίσω Σου σαν κοπάδι». Το ευαγγελικό χωρίο έχει ως εξής: «Ει Υιός ει του Θεού ειπέ ίνα οι λίθοι άρτοι γένωνται ο δε αποκριθείς είπε. ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος» (Κατά Ματθ. 4, 3-4). Συνεχίζει ο Μέγας Ιεροεξεταστής λέγοντας: «Μα Συ δεν θέλησες να στερήσεις απ’ τον άνθρωπο την ελευθερία κι απόρριψες την προσφορά γιατί σκέφτηκες: Τι ελευθερία θάναι αυτή όταν η υπακοή θα εξαγοραστεί με ψωμιά;»[11]. Στο σημείο αυτό ο Μέγας Ιεροεξεταστής διαχωρίζει σαφώς την επίγεια ευημερία των ανθρώπων από την ελευθερία της συνειδήσεως: «Η ελευθερία και το γνήσιο ψωμί ούτε κατά διάνοια δεν είναι δυνατό να επαρκέσουν για όλους, γιατί ποτέ, ποτέ τους δεν θα το καταφέρουν να τα μοιράσουν μεταξύ τους»[12]. Αυτή η διατύπωση θυμίζει τον αθεϊστικό σοσιαλισμό ο οποίος, κατά την διατύπωση του Μπερντιάγιεφ, «κατηγορεί τον Χριστιανισμό ότι δεν έδωσε στους ανθρώπους ευτυχία, ησυχία και ψωμί»[13]. Στην συζήτηση αυτή ο Σ. Μπουλγκάκωφ είχε διευκρινίσει ότι «το σύνολο των αμφιβολιών του Ιβάν συνιστά το πρόβλημα του σοσιαλισμού όχι υπό οικονομική αλλά υπό ηθική έννοια», όπως αυτή ετέθη υπό της σύγχρονης φιλοσοφίας, κυρίως δε υπό του Νίτσε»[14].

Επίσης έχει ενδιαφέρον να προστεθεί ότι η επιλογή μεταξύ της ελευθερίας ή του ψωμιού παρουσιάζεται και στο συγκλονιστικό, σατιρικό του σοβιετικού καθεστώτος, έργο «Εμείς», του Ρώσσου συγγραφέα Γιεβγένι Ζαμιάτιν (1884-1937): «Σ’ εκείνους τους δυό, στον Παράδεισο, πρόσφεραν μια εκλογή: ευτυχία δίχως ελευθερία ή ελευθερία δίχως ευτυχία. Δεν τους πρόσφεραν τρίτη. Αυτοί οι χοντροκέφαλοι διάλεξαν –και τι έγινε, νομίζεις; Φυσικά νοστάλγησαν τα δεσμά, για αιώνες μετά. Τα δεσμά, καταλαβαίνεις; Αυτό είναι εκείνο γύρω από το οποίο υπάρχει όλη η μελαγχολία»[15].

Συνοψίζει δε ο Μέγας Ιεροεξεταστής τις κατηγορίες του κατά του Χριστού, οι οποίες κατά τον Σ. Μπουλγκάκωφ εκφράφουν τον σκεπτικισμό του Ιβάν και της εποχής του[16], ως εξής: «Αντί να κυριέψεις την ελευθερία των ανθρώπων Εσύ τους την έκανες ακόμα μεγαλύτερη! Ή μήπως ξέχασες ότι ο άνθρωπος προτιμάει την ησυχία, ακόμη και τον θάνατο, παρά την ελεύθερη γνώση του καλού και του κακού; Δεν υπάρχει τίποτε πιο ελκυστικό για τον άνθρωπο απ’ την ελευθερία της συνείδησής του, μα δεν υπάρχει και τίποτα πιο βασανιστικό»[17]. Πράγματι η ελευθερία είναι βασανιστική για τον άνθρωπο, εάν μάλιστα, σύμφωνα με την ερμηνεία του Ρώσσου Θεολόγου Παύλου Ευδοκίμωφ[18], παύει την στιγμή της επιλογής κάποιου πράγματος.

Στον λόγο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή ο δεύτερος πειρασμός έχει ακριβώς την μορφή με το ευαγγελικό χωρίο: «Ει Υιός ει του Θεού, βάλε σεαυτόν κάτω … Και αποκριθείς είπεν αυτώ ο Ιησούς Πάλιν ότι είρηται, ουκ εκπειράσεις Κύριον τον Θεόν σου» (Κατά Ματθαίον 4, 6-7). Πάνω σ’ αυτό προσθέτει ο Μέγας Ιεροεξεταστής: «Εσύ, αφού άκουσες την πρόταση, την απόρριψες … Βέβαια φέρθηκες περήφανα και μεγαλόπρεπα σαν Θεός, μα οι άνθρωποι είναι τάχα θεοί; … Πως μπόρεσες να φανταστείς πως κι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να νικήσουν ένα τέτοιο πειρασμό; … Δεν ήξερες πως ο άνθρωπος μόλις αρνηθεί το θαύμα, θ’ αρνηθεί παρευθύς και τον Θεό, γιατί ο άνθρωπος δεν ζητάει τόσο τον Θεό όσο τα θαύματα…»[19].

Ο τρίτος πειρασμός παρουσιάζεται στον λόγο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή με αναλυτικότερη μορφή: «Είναι οχτώ ακριβώς αιώνες από τότε που πήραμε από Εκείνον αυτό που Συ απόρριψες μ’ αγανάκτηση, κείνο το τελευταίο δώρο που σου πρότεινε, δείχνοντάς Σου όλα τα βασίλεια: Εμείς πήραμε από Εκείνον τη Ρώμη κι ανακηρύξαμε τους εαυτούς μας βασιλιάδες μοναδικούς … Γιατί αρνήθηκες αυτό το τελευταίο δώρο; Αν δεχόσουν, θα ικανοποιούσες ο,τι αποζητάει ο άνθρωπος στη γη. Δηλαδή: ποιόν να προσκυνήσει, σε ποιόν να εναποθέσει τη συνείδησή του και με ποιόν τρόπο να ενωθεί επιτέλους με τους συνανθρώπους του για να αποτελέσουν όλοι μια αναμφισβήτητη, γενική και ομονοούσα μυρμηγκοφωλιά»[20].

Θυμίζω ότι το ευαγγελικό χωρίο έχει ως εξής:

«Πάλιν παραλαμβάνει αυτόν ο διάβολος και δείκνυσι αυτώ πάσας τας βασιλείας του κόσμου και την δόξαν αυτών και λέγει αυτώ· Ταύτα πάντα σοι δώσω, εάν πεσών προσκυνήσης μοι. Τότε λέγει αυτώ Κύριος· Ύπαγε οπίσω μου σατανά· γέγραπται γαρ, Κύριον τον Θεόν σου προσκυνήσεις και αυτώ μόνω λατρεύσεις» (Κατά Ματθαίον 4, 8-10).

Το θρησκευτικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η ερμηνεία του «Μύθου» είχε επισημάνει πολύ νωρίς και ο Ν. Μπερντιάγιεφ: «Ο Καθολικισμός με το σύστημα της παπικής θεοκρατίας, που μεταβάλλει την Εκκλησία σε κράτος, αποτελεί κατά τον Ντοστογιέφσκι ένα από τα προσωπεία του πνεύματος του Μεγάλου Ιεροεξεταστού. Το ίδιο πνεύμα θα συναντήσουμε στο Βυζάντιο και σε άλλο καισαροπαπισμό και ιμπεριαλισμό»[21].

Αλλά ο Μπερντιάγιεφ προχωρεί παραπέρα: «Στον “Θρυλο του Μεγάλου Ιεροεξεταστού” ο Ντοστογιέφσκι είχε μπροστά του περισσότερο τους σοσιαλιστές παρά τους Καθολικούς … Η ερχόμενη βασιλεία του Μεγάλου Ιεροεξεταστού δεν συνδέεται με τον Καθολικισμό, αλλά με τον αθεϊστικό και υλιστικό σοσιαλισμό»[22].

Νομίζω ότι η ερμηνευτική προσέγγιση του Μπερντιάγιεφ, η οποία από το αρχικό θρησκευτικό πλαίσιο μεταβαίνει σ’ ένα πολιτικό πλαίσιο, τοποθετεί τα πράγματα σε μία σωστότερη βάση. Στο ίδιο πολιτικό πλαίσιο κινείται, πολύ αργότερα από τους Ρώσσους φιλοσόφους, και η ερμηνευτική ενός άλλου διανοητή, του Κ. Παπαϊωάννου, όταν γράφει ότι «ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής είναι αυτός που πιστεύει ότι η μόνη σωτηρία που θέλουν οι άνθρωποι είναι αυτή που μόνο το κράτος και η υλική ευημερία μπορούν να τους δώσουν»[23].

Περαιτέρω μπορεί να θεωρηθεί ακριβής η άποψη του Κ. Παπαϊωάννου ότι «όταν ο Ντοστογιέφσκι και ο Σολοβιώφ αντέταξαν στην πίστη στην πρόοδο τον κόσμο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή και του Αντιχρίστου, δείχνοντας ότι ο αποκλειστικός προσανατολισμός του μοντέρνου ανθρώπου προς τις υλικές αξίες της κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης μπορεί να φέρει την πιο ολοκληρωτική ανελευθερία, η εποχή τους είδε μέσα στο έργο τους κάτι το αξιοπερίεργο αλλά το βασικά ασήμαντο: μια νοσηρή εκδήλωση ‘’υπερβολικού’’ χριστιανισμού η μια έκρηξη του «αποκαλυπτισμού της σλάβικης ψυχής»»[24].

Είμαι της γνώμης ότι, εάν η προσέγγιση του Παπαϊωάννου είναι σωστή, αυτό που δεν είδε η εποχή των δύο μεγάλων Ρώσσων συγγραφέων ήταν η προφητική διάσταση του έργου τους, ιδιαιτέρως μάλιστα σε ο,τι αφορά την Ρωσσική Επανάσταση του 1917 και των συνεπειών της.

Πέρα από την καθαρώς θρησκευτική και την πολιτική προσέγγισή του, ο «Μύθος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή» μπορεί να τύχει εφαρμογής και στην σύγχρονη πραγματικότητα, η οποία, για τον Χ.Λ. Αρανγκούρεν, είναι πλήρως αλλοτριωμένη: «Η τυπική μορφή της αλλοτρίωσης του εικοστού αιώνα είναι το να ζεις μέσα στην καλοπέραση της κατανάλωσης, όπως για τον δέκατο αιώνα το να πουλιέσαι ως εργασία-εμπόρευμα … Πνευματική καλλιέργεια της κατανάλωσης και πνευματική καλλιέργεια της εξουσίας συνιστούν τον χαρακτήρα της σύγχρονης γνώσης. Η ‘’δημοκρατία’’ των καιρών μας -δυτική ή λαϊκή δημοκρατία- προσανατολίζεται παντού προς την αυτή κατεύθυνση: προς τον ιμπεριαλισμό, το μοίρασμα του κόσμου και την αλλοτρίωση με το μέσο της καλοπέρασης. Πρόκειται για την αδιάκοπη διδασκαλία του Μύθου του Μεγάλου Ιεροεξεταστή»[25].

Βεβαίως είναι ορθή η προσέγγιση αυτή, εφόσον ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος στην Ευρώπη, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, επιθυμεί μόνον «την ευτυχία και την ησυχία», διαμορφώνοντας έτσι μία καταναλωτική συνείδηση που ζει hic et nunc, χωρίς ιστορική συνείδηση ή μεταφυσική προοπτική. Υπό την έννοια αυτή, ο «Μύθος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή» έχει οδηγήσει όχι πλέον στην έλλειψη πίστης όπως αποτιμά ο Αλιόσα[26], αλλά σε μία ιδιάζουσα θρησκευτική αδιαφορία, η οποία έχει αντικαταστήσει τις μηδενιστικές αντιλήψεις του 19ου αι. Αναφέρει με θλίψη ο Αρανγκούρεν ότι «ο Θεός έπαψε να είναι πρόβλημα για το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων. Δεν υπάρχουν πια ανάμεσά μας άθεοι ή αντιθεϊστές: απλά και μόνο οι άνθρωποι αδιαφορούν για το Θεό … Ο Θεός πέθανε όπως ακριβώς ο γείτονάς μας- το γεγονός δεν φαίνεται να ενδιαφέρει κανένα»[27].

Σε μία συνολική αποτίμηση, νομίζω λοιπόν ότι οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις του ντοστογιεφσκικού «Μύθου» εκ μέρους του Ροζάνωφ, του Μπερντιάγιεφ, του Σ. Μπουλγκάκωφ και αργότερα του Παπαϊωάννου, έχουν επιβεβαιωθεί από την ίδια την ιστορία, ενώ η προσέγγιση εκ μέρους του Χ.Λ. Αρανγκούρεν είναι ίσως εγγύτερα σε μας, στην κοινωνία και στην εποχή μας, σε σχέση με την θρησκευτική ή πολιτική ερμηνεία. Εννοείται δε ότι η σημερινή αναφορά δεν περιέλαβε μία καθαρώς αισθητική προσέγγιση του «Μύθου», καθ’ όσον αυτή θα εμείωνε, νομίζω, το βάθος της αναλύσεως του σπουδαίου Ρώσσου μυθιστοριογράφου.

Σημειώσεις
[1] Φρ, Σίλλερ, Δον Κάρλος, μετ. Β. Ρώτα, Αθήνα 2008, σ. 200.
[2] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β  , μετ. Α. Αλεξάνδρου, Γκοβόστης, α.ε., σσ. 99-121.
[3] V. Rozanov, A propos de «La Legende du Grand Inquisiteur», στον τόμο La Légende du Grand Inquisiteur de Dostoievski, trad. L. Jurgenson, L’ Age d’ Ηοmme., 2004, σσ. 117-269.
[4] S. Boulgakov, Ivan Karamaov comme type philosophique, στον τόμο La Légende du Grand Inquisiteur de Dostoievski, trad. L. Jurgenson, L’ Age d’ Homme, Lausanne, 2004, σσ. 289-322.
[5] N. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, μετ. Ν. Ματσούκας, Εκδόσεις Π.Πουρναρά, σσ. 199-217.
[6] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β’…ο.π., σ. 101.
[7] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. B’…ο.π., σσ. 102-103.
[8] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. B’…ο.π., σ. 103.
[9] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. B’…ο.π., σ. 104-105.
[10] V. Rozanov, A propos de «La Legende du Grand Inquisiteur»…, σ. 208.
[11] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. B’…ο.π., σ. 106.
[12] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. B’…ο.π., σ. 107.
[13] Ν. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι…, σ. 201.
[14] S. Boulgakov, Ivan Karamaov comme type philosophique… σ. 317.
[15] Yevg Zamyatin, Εμείς, μετ. Α. Αλεξανδράκη, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 1978,σ. 74.
[16] S. Boulgakov, Ivan Karamaov comme type philosophique… σ. 318.
[17] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β’…ο.π., σ. 109.
[18] Η τρελή αγάπη του Θεού, μετ. Γ. Κυθραιώτης, Λευκωσία 2003, σ. 136.
[19] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β’…ο.π., σ. 110.
[20] Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β’…ο.π., σ. 112.
[21] Ν. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι…, ο.π., σ. 209.
[22] Ν. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι… ο.π., σ. 214. Πβ. Β. Ροζάνωφ, A propos de «La Legende du Grand Inquisiteur»…, ο.π., σ. 229.
[23] Κ. Παπαϊωάννου, Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του. Ιστορική συνείδηση και ανθρωπολογία στον xx αι., Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1995, σ. 81.
[24] Κ. Παπαϊωάννου, Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του…, ο.π., σ. 84.
[25] Χ.Λ. Αρανγκούρεν, Για τη δημοκρατία και τον πολιτισμό, Ευθύνη, Αθήνα 2004. σσ. 10-11.
[26]Αδελφοί Καραμάζωφ τ. Β  …ο.π., σ. 117: «Ο Ιεροεξεταστής σου δεν πιστεύει σε Θεό, να όλο κι όλο το μυστικό του».
[27]Χ.Λ. Αρανγκούρεν, «Ο χριστιανισμός του Ντοστογιέβσκι και ο δικός μας», στον τόμο Ντοστογιέβσκι. Εκατό χρόνια από τον θάνατό του, Ευθύνη, Αθήνα 1981, σσ. 21-22.
Επεξεργασμένη μορφή της σχετικής Ομιλίας του γράφοντος στην αίθουσα εκδηλώσεων των Ορθοδόξων Χριστιανικών Ενώσεων, στην Αθήνα, στις 11 Δεκεμβρίου 2011