Τα Αθωνικά Μετόχια στη Σκόπελο
20 Οκτωβρίου 2021Η Σκόπελος, το πλουσιότερο σε ναούς και μοναστήρια αλλά και σε ζωντανή εκκλησιαστική παράδοση νησί των Βορείων Σποράδων, είναι συνάμα το ελληνικό νησί με την μεγαλύτερη παρουσία αγιορείτικων μετοχίων στο πέρασμα των αιώνων. Τα περισσότερα εντοπίζονται εδώ έως τα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς επί Τουρκοκρατίας (μετά το 1538) η Σκόπελος αποτέλεσε χώρο έντονης μοναστικής δραστηριότητας. Ειδικότερα, από τις πηγές πληροφορούμαστε για την ύπαρξη των κάτωθι αγιορείτικων μετοχίων:
- Της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστής και ως Αγίας Μονής
Η Αγία Μονή βρίσκεται δυτικά από την πρωτεύουσα του νησιού, μέσα σε ένα πευκώνα, και είναι περιτειχισμένη. Ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα από την παλιά αρχοντική οικογένεια του νησιού Μανωλάκη[1] και αφιερώθηκε στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας το 1670[2]. Αποτελεί το δεύτερο χρονικά λαυρεωτικό μετόχι του νησιού [μετά το μετόχι του Αγίου Μιχαήλ επισκόπου των Συνάδων (1606)]. Στο εσωτερικό της έχει αξιόλογες εικόνες και ξυλόγλυπτο τέμπλο. Το μετόχι υφίσταται έως τις μέρες μας.
- Του Γενεθλίου του Τιμίου Προδρόμου, στο Κοτρωνάκι
Η ίδρυση του μετοχίου αυτού πιθανολογείται από τους ερευνητές[3] στα τέλη του 17ου με αρχές του 18ου αι. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την Επανάσταση του 1821 στο μετόχι αυτό διαφυλάχθηκε το Αρχείο της Ιεράς Κοινότητος του Αγίου Όρους[4].
Από το έτος 1822 μέχρι και το θάνατό της, στο Κοτρωνάκι, ασκήθηκε η μοναχή Υπατία[5]. Στη μονή του Τιμίου Προδρόμου εγκαταβίωσε ο γέροντας Σωφρόνιος Κεχαγιόγλου, φίλος του Αγίου Νεκταρίου, του Αγίου Νικολάου του Πλανά, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και Αλέξανδρου Μωραϊτίδη αλλά και άλλων πνευματικών ανθρώπων της εποχής του. Όταν έφτασε εκεί το 1897 βρήκε τη μονή διαλυμένη και με τη βοήθεια του μοναχού Σίλβεστρου Μονοκρούση εργάστηκαν για την ανοικοδόμηση του «ασκητικού μοναστηριού»[6].Ο γέρων Σωφρόνιος δεν περιορίστηκε στα όρια του νησιού, αλλά πραγματοποίησε και ιεραποστολικές εξορμήσεις στα χωριά της Θεσσαλίας. Το μετόχι υφίσταται έως τις μέρες μας.
- Της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος
Το μετόχι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται σε ύψωμα με υπεραιωνόβια δέντρα. Η μονή είναι περιτειχισμένη και ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα. Περί το έτος 1777 δωρίθηκε στην Ιερά Μονή Ξενοφώντος του Αγίου όρους από την σκοπελίτικη οικογένεια των Ευαγγελινών. Η προσάρτηση αυτή αποτελεί το αποτέλεσμα των φιλόπονων προσπαθειών του λόγιου μοναχού Καισάριου Δαπόντε, ο οποίος διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον τότε ηγούμενο της Μονής ιερομόναχο Παΐσιο τον Καυσοκαλυβίτη[7]. Η μονή τότε ήταν ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη. Ο Παΐσιος εγκατέστησε γυναικεία αδελφότητα, την οποία και οργάνωσε κοινοβιακά, υπό την ηγουμένη Μελάνη, Μεσολογγίτισσα μοναχή. Το έτος 1784 ο Παΐσιος ανέλαβε την ηγουμενία της μονής Ξενοφώντος και αργότερα και της Μεγίστης Λαύρας. Μετά την κοίμηση του ηγουμένου Παϊσίου, η μονή Μεταμορφώσεως Σκοπέλου περιήλθε στην κυριότητα της μονής Ξενοφώντος και έκτοτε λειτουργεί ως μετόχι της[8]. Στο μετόχι αυτό υπάρχουν φορητές εικόνες του γνωστού Αγιορείτη ζωγράφου μοναχού Μητροφάνους του Χίου, ενώ το καθολικό της φέρει ξυλόγλυπτο τέμπλο με φυτική διακόσμηση. Το μετόχι υφίσταται έως τις μέρες μας.
- Των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στη Γλώσσα Σκοπέλου
Το μετόχι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στη Γλώσσα Σκοπέλου ιδρύθηκε, σύμφωνα με τις πηγές[9], το 1672. Ανακηρύχτηκε Σταυροπήγιο το έτος 1707 και αφιερώθηκε από τους κτήτορές του στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου (1770) μαζί με την σημαντική κτηματική περιουσία του. Η Μονή βρίσκεται μέσα σε πευκόφυτη τοποθεσία και απέχει από τη Γλώσσα δεκαπέντε λεπτά. Στον προαύλιο χώρο της βρίσκονται πολλά τεμάχια κιόνων προερχόμενα από παλαιοχριστιανικό ναό του 672 μ.Χ.[10]. Το μετόχι αυτό υποστήριξε τους κατοίκους του νησιού έως τα τέλη του 19ου αιώνα τόσο υλικά όσο και πνευματικά[11].
- Του Ακάθιστου Ύμνου ή της Παναγίας της Φανερωμένης
Το μετόχι του Ακαθίστου Ύμνου (ή της Παναγίας της Φανερωμένης) χτίστηκε από τους ίδιους τους Σκοπελίτες προς τιμήν της Παναγίας, η οποία τους έσωσε από θανάσιμη απειλή. Ο τότε πρώτος κτήτορας της Μονής ήταν ο Παχώμιος, ιερομόναχος από την Πάρο, ο οποίος, με τη συγκατάθεση των Σκοπελιτών, αφιέρωσε το μετόχι στη Μονή της Μετανοίας του, ήτοι την αθωνική μονή του Διονυσίου[12].
- Του Αγίου Μιχαήλ επισκόπου των Συνάδων
Το μετόχι του Αγίου Μιχαήλ επισκόπου των Συνάδων ιδρύθηκε περίπου το 1606, επί αρχιερατείας Επισκόπου Σκιάθου και Σκοπέλου Μητροφάνη, κατόπιν θαύματος που έγινε στη Σκόπελο, όταν μεταφέρθηκε η κάρα του Αγίου Μιχαήλ στο νησί και εξαφανίστηκαν από τους αμπελώνες οι ασθένειες των κλημάτων. Μέχρι και σήμερα οι Σκοπελίτες θεωρούν τον άγιο προστάτη των αμπελιών και των κήπων. Ο ναός, μετά το 1630, αφιερώθηκε στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας[13] και αργότερα μεταβλήθηκε σε σημαντικό, κεντρικό ναό του νησιού[14]. Αποτελεί δε το πρώτο αγιορείτικο μετόχι πού μνημονεύουν οι πηγές.
Τέλος, στη Χώρα της Σκοπέλου, κοντά στον άγιο Μερκούριο, υπήρχε και ένα μικρότερο μετόχι, το λεγόμενο Ξηροποταμινό, το οποίο περιελάμβανε ένα οίκημα. Αυτό, όπως μαρτυρεί η προφορική παράδοση, το επισκέπτονταν μοναχοί από την Ιερά Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους, από την εποχή που εγκαταβίωνε εκεί ο Σκοπελίτης λόγιος Καισάριος Δαπόντες[15].
Η σημασία της παρουσίας των αθωνικών μετοχιών στη Σκόπελο
Μέσα από τον ίδρυση και την ύπαρξη των αγιορειτικών μετοχίων στη Σκόπελο, διακρίνονται οι επιμέρους σχέσεις του νησιού με το Άγιον Όρος, οι οποίες εντοπίζονται σε διάφορα επίπεδα.
Ο αρχικός σκοπός της αφιέρωσης των ανωτέρω μονυδρίων προς κάποιες αθωνικές μονές εξυπηρετούσε τη μελλοντική διαμονή σ΄ αυτές των κτητόρων ή των απογόνων τους, σε περιπτώσεις πανώλης ή θανατηφόρων επιδημιών. Είναι ενδεικτική η περίπτωση της εξάπλωσης της ευλογιάς στο νησί το 1879, η οποία προκάλεσε πολλά θύματα και οδήγησε στην εκκένωσή του[16]. Κατά τη διάρκεια της επιδημίας πολλοί κάτοικοι αποσύρθηκαν «σε μονύδρια και καλύβια[17]» προκειμένου να προφυλαχτούν από την απειλή της επιδημίας της ευλογιάς που είχε ενσκήψει στο νησί.
Πέραν όμως της ασφαλούς διαμονής των κτητόρων ή των απογόνων τους σε αυτά, τα μετόχια αποτέλεσαν και ασφαλείς τόπους διαφύλαξης μεγάλης αξίας κειμηλίων σε ταραχώδεις ιστορικές περιόδους. Στα χρόνια της Επανάστασης ήρθαν στο νησί πολλοί αγιορείτες, μεταφέροντας κειμήλια των μοναστηριών τους για να τα διασώσουν από την οθωμανική επέλαση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του λαυρεωτικού μετοχίου του Τιμίου Προδρόμου στο Κοτρωνάκι, όπου κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης διαφυλάχτηκε όλο το αρχείο της ιεράς Κοινότητος του Αγίου Όρους. Το ίδιο έγινε και σε άλλα μοναστήρια, όπως της Μεταμορφώσεως ή της Παναγίας της Φανερωμένης[18].
Εξάλλου, αξίζει να επισημανθεί ότι τα μετόχια των Σποράδων αποτελούσαν αγαπημένο προορισμό αγιορειτών πατέρων[19], οι οποίοι ερχόμενοι στα νησιά μετέφεραν μαζί τους άγια λείψανα, θαυματουργές εικόνες και το Τίμιο Ξύλο. Εντυπωσιακή είναι η περίπτωση κατά την οποία η παρουσία του Τιμίου Ξύλου[20] στη Γλώσσα το 1894 είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη εσοδεία των αμπελιών της περιοχής[21].
Παράλληλα, η παρουσία των αθωνιτών πατέρων στο νησί συνοδευόταν από εξομολόγηση και πνευματική κηρυγματική δραστηριότητα, γεγονός που τους προσέδιδε το ρόλο του πνευματικού πατέρα και επηρέαζε ταυτόχρονα και τη λειτουργική παράδοση των περιοχών αυτών. Δεν ήταν λίγοι οι αγιορείτες πνευματικοί οι οποίοι ενίσχυσαν και συνέδραμαν τους σκοπελίτες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας με τη διδαχή, συνιστώντας πολύτιμα στοιχεία της πνευματικής γεωγραφίας του νησιού. Ενδεικτικά αναφέρεται η άφιξη και η διδασκαλία στο νησί του όσιου Ιερόθεου του Ιβηρίτη, δασκάλου του λόγιου σκοπελίτη Καισάριου Δαπόντε. Σημαντικότατη επίδραση της παρουσίας των αγιορειτών στην πνευματική ζωή της Σκοπέλου αποτελεί ακόμη και η ίδρυση Σχολής στη Σκόπελο[22], στην οποία κλήθηκε να διδάξει ο όσιος Ιερόθεος ο Ιβηρίτης[23].
Η σχέση αυτή που αναπτύχθηκε στη Σκόπελο μεταξύ αγιορειτών και νησιωτών ήταν αμφίδρομη, σχέση αλληλεξάρτησης, οικειότητας και συνάφειας σε διάφορα επίπεδα, καθώς δε βρήκε μόνο την απήχηση στην πνευματική ζωή των κατοίκων, αλλά και την έμπρακτη ανταπόκρισή τους˙ αρκετοί Σκοπελίτες ασπάστηκαν τον μοναχισμό και επέλεξαν να μονάσουν είτε στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας είτε στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Άλλοι νησιώτες πάλι αναζήτησαν εργασία στον Άθωνα σε διάφορες ειδικότητες: λεπτουργοί, ξυλουργοί, ναυπηγοί, βαρελάδες, οικοδόμοι και έμποροι[24].
Επιπλέον παράδειγμα στο πλαίσιο της αμφίδρομης σχέσης που αναπτύχθηκε μεταξύ Αγίου Όρους και Σκοπέλου αποτελεί και η περίπτωση των σκοπελιτών αγιογράφων, Αγιορειτών αυτάδελφων μοναχών Ιλαρίωνος και Αγαπίου, έργα των οποίων θησαυρίζονται στην Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου[25]. Από την άλλη, στη Σκόπελο αναπτύχθηκε η αγιογραφία και η αντίστοιχη λειτουργία αγιογραφικών εργαστηρίων.
Αξίζει εξάλλου να σημειωθεί πως το 1788 ψάλλει στο Πρωτάτο, τη μητρόπολη του Αγίου Όρους, ο ιερομόναχος Άνθιμος ο Σκοπελίτης, ενώ σε αμφίδρομη πάλι σχέση, περί το 1830-1831 ζουν στην Σκόπελο οι Αγιορείτες μουσικολογιώτατοι ιερομόναχος Συμεών και ο ιερομόναχος Αντώνιος[26]. Το σημαντικότερο όμως γεγονός αναφορικά με τη διάδοση της ψαλτικής τέχνης στη Σκόπελο αποτελεί η ίδρυση από τον αγιορείτη μοναχό Σίλβεστρο Μονοκρούση και η λειτουργία μιας Σχολής Βυζαντινής μουσικής στη μονή του Προδρόμου στα τέλη του 19ου αιώνα.
Σκοπελίτες μοναχοί κτήτορες αθωνικών μονών
Σύμφωνα με τον ιστορικό της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου προηγούμενο Ευδόκιμο, ο Σκοπελίτης Καισάριος Δαπόντες υπήρξε μία από τις φυσιογνωμίες που διακρίθηκαν στο Άγιον Όρος και ιδιαίτερα στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου και δικαιούται να καταταχτεί στη χορεία των κτητόρων της Μονής[27].
Επίσης, σύγχρονος και συντοπίτης του Δαπόντε υπήρξε και ο Αρχιεπίσκοπος Κασσανδρείας Γρηγόριος εκ Σκοπέλου, ο οποίος έχει αναγραφεί στον κώδικα των κτητόρων της Μονής του Οσίου Γρηγορίου[28].
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ
