Ευρωπαϊκή και Ρωμαίικη παιδεία λίγο πριν την Επανάσταση: Οι ωδίνες μιας σύνθεσης

Την απόλυτη ομοφωνία σχετικά με τη σκοπιμότητα και τα ιδεώδη της παιδείας διετάραξε στα τέλη του 17ου αιώνα η αθρόα εισαγωγή των ιδεών του Διαφωτισμού, όχι μόνον ως προς το θέμα της επιστημονικής γνώσης αλλά και ως προς το θέμα της ιδεολογικής και υπαρξιακής τοποθέτησης του αναδυόμενου νέου ευρωπαίου ανθρώπου.

Οι ευρωπαϊκοί προσανατολισμοί στη γνώση δεν έγιναν εύκολα αποδεκτοί από την Εκκλησία και τους συντηρητικούς λόγιους. Στα τέλη του 18ου αιώνα, το αρνητικό κλίμα το επέτειναν σοβαρά, πέραν των καθαρά παιδευτικών και άλλα ιδεολογικά θέματα, συνδεόμενα με αμφισβητούμενες θεολογικές απόψεις, το αντικληρικό πνεύμα, κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες αλλά περισσότερο ακόμη τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης και η επακολουθήσαντες Ναπολεόντειοι Πόλεμοι.

Όπως συνήθως συμβαίνει σε όλες τις μεγάλες ιστορικές αλλαγές, αναπτύσσονται αντίρροπες δυνάμεις έως ότου επέλθει ισορροπία. Έτσι και στην περίπτωση του Διαφωτισμού, αναπτύχθηκε ο λεγόμενος αντιδιαφωτισμός, ο οποίος, βεβαίως, δεν αποτελεί μόνο ελληνικό φαινόμενο. Ακόμη και ο πολύς Ρουσώ θεωρείται, ως ένα σημείο, ως σντιδιαφωτιστής.

Η κατάσταση στην Ελληνική πραγματικότητα υπήρξε περίπλοκη, καθότι διαφωτιστές και αντί διαφωτιστές δεν ήταν καθόλου ακραίοι στις απόψεις τους. Υπήρξαν όμως απόλυτες φωνές ένθεν κακείθεν στην προσπάθεια να κατανοηθεί ένα νέο και περίπλοκο φαινόμενο που ήδη επηρεάζω την κοινωνική αλλά και την πολιτική ζωή ολόκληρης της Ευρώπης.

Οι ραγδαίες αλλαγές στην Ευρωπαϊκή κοινωνία ενεργοποίησαν και εκκλησιαστικά ανακλαστικά με κυριότερο το κίνημα των Κολλυβάδων που αναπτύχθηκε στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα.

Ήταν οι Κολλυβάδες αντί διαφωτιστές;

Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες και από τις ερμηνείες του φαινομένου, το κίνημα των Κολλυβάδων θέλησε να διατηρήσει ζωντανό το ιδεώδες της ρωμαίικης παιδείας όσον αφορά τον προορισμό του ανθρώπου. Προσπάθεια των Κολλυβάδων ήταν να διατηρηθεί ως υπέρτατο όραμα της παιδείας η ευδαιμονία του ανθρώπου μέσω της χριστιανικής πίστης.

Έτσι, ουσιαστικά, διατυπώθηκε για πρώτη φορά η έννοια του αποκλεισμού της θύραθεν παιδείας από τον Αθανάσιο τον Πάριο, ο οποίος όμως δεν αποκήρυξε την ουσία της κοσμικής γνώσης αλλά την απόλυτο ποίηση της. Όπως έλεγε:

«Ή έξω σοφία δεν είναι από την δική της φύση ούτε κακή ούτε καλή αλλά από τη μεταχείριση των εχόντων αυτήν γίνεται η καλή ή κακή».

Αναρωτιόταν γιατί υπάρχει τόσος ζήλος για την έξω σοφία και της επιστημονικής γνώσης. Τι θα προσέφερε;  Πώς θα μπορούσε απομονωμένη να συμβάλλει στην ολοκλήρωση του ανθρώπου; Και, καθώς από την Ευρώπη έφταναν πληροφορίες για την πολεμική που δεχόταν η θρησκεία και τις νέες τάσεις της ευρωπαϊκής κοινωνίας, κατέληγε στο επιγραμματικό:

«Φεύγετε όσον δύνασθε την Ευρώπη».

Δεν είχαν ωστόσο όλοι οι αντιδιαφωτιστές τις ίδιες απόψεις. Ο Μιχαήλ Περδικάρης πίστευε πως η θύραθεν σοφία δεν οδηγεί υποχρεωτικώς στην αθεΐα αλλά στην απαλλαγή από την δεισιδαιμονία και υποστήριζε πως όλοι οι μορφωμένοι πρέπει να είναι χριστιανοί για να γίνουν όντως φιλόσοφοι.

Γεγονός είναι πως η Εκκλησία επέλεξε να υιοθετήσει μία συντηρητική στάση αποκηρύσσοντας πολλούς Διαφωτιστές, ακόμη και τον Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων, ο οποίος καταδικάστηκε προσωρινά για την κατήχησή του.

Αποκορύφωμα αυτής της ρήξης υπήρξε η έκδοση συνοδικού τόμου του 1819 από τον Γρηγόριο τον Ε΄ υπέρ της διδασκαλίας των γραμματικών και κατά των φυσικών επιστημών.

Η αιτία της τάσης αυτής πρέπει να αναζητηθεί σε πρωτόγνωρα φαινόμενα όπως η μαζική στροφή των μαθητών προς τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες και η παραμέληση των παραδοσιακών μαθημάτων και της προγονικής γλώσσας. Φαίνεται όμως πώς στο υπόβαθρο υπήρχαν και λόγοι πολιτικοί που είχαν να κάνουν και με την ανησυχία της Υψηλής Πύλης από την επιρροή των νεωτεριστικών ιδεών από την Ευρώπη και τους κινδύνους εξέγερσεων. άλλωστε αυτά συμβαίνουν δύο μόλις χρόνια πριν το ξέσπασμα της ελληνικής Επανάστασης.

Συμπερασματικά

Η στάση της Εκκλησίας ως προς την αναγκαιότητα της παιδείας παρέμεινε σταθερή. Χρειάστηκε όμως αρκετός χρόνος πριν προκύψει μία νέα σύνθεση μεταξύ των επιστημονικών και φιλοσοφικών εξελίξεων της Δυτικής Ευρώπης και της θρησκευτικής, ηθικής και κοινωνικής διάστασης της παιδείας η οποία δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ από το Γένος, γεγονός που  σφράγισε τις παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές πολιτικές του νέου Ελληνικού κράτους.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ως ιεραπόστολος ρωμαίικης Παιδείας

Την αγωνία του Γένους για την βαθιά αμάθεια των παιδιών της, την δίψα του να τα ξαναδεί πάλι φωτισμένα μέσω της παιδείας, την ελπίδα να αναστηθεί και να αναζητήσει ξανά το πεπρωμένο του στο μέλλον εξέφρασε με τρόπο απλό αλλά συγχρόνως βαθύ και προφητικό ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.

Στο πρόσωπο του συμβολίζεται ολόκληρη η Εκκλησία πού αγωνίζεται να διδάξει την ελληνική παιδεία, να στηρίξει την ελληνική γλώσσα και να μεταλαμπαδεύσει την πίστη και τη ζωή της στον υπόδουλο λαό μη διστάζοντας να φτάσει μέχρι τη θυσία.

Το κήρυγμα του Πατροκοσμά θα μπορούσε να αποτελέσει την επιτομή των ιδεωδών της εκκλησίας μας για την παιδεία. Το κήρυγμα του ήταν ξεκάθαρο:

«Το σχολείον φωτίζει τους ανθρώπους, ανοίγει τα μάτια των χριστιανών. Εσείς γονείς να στέλνετε τα παιδιά σας ή στα σχολεία και να τα παιδεύει με χριστιανικά ήθη. Αμαρτάνατε πολύ να τα αφήνετε αγράμματα και τυφλά. Καλύτερα να τα αφήνατε φτωχά και γραμματισμένα, πάρα πλούσια σε υγεία και αγράμματα».

Ο ίδιος φτάνει μέχρι του σημείου να υποστηρίζει την ανάγκη να κτίζονται πρώτα σχολεία και μετά εκκλησίες, γιατί από τα σχολεία οι άνθρωποι μαθαίνουν τα Ιερά γράμματα.

Εξάλλου, όπως επισημαίνεται,

«…η πίστη μας δεν έχει στερεωθεί από αμαθείς Αγίους,αλλά από σοφούς και πεπαιδευμένους».

Ωστόσο, είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι με την επιμονή και αποτελεσματικότητα τους στη δημιουργία ελληνικών σχολείων και με την προτροπή του να μιλούν την Ελληνική γλώσσα δεν δείχνει να υποστηρίζει μία αόριστα ανθρωπιστική και απρόσωπη παιδεία, όπως επιχειρούμε σήμερα, αλλά αποκλειστικά αυτή που οδηγεί τους μαθητές στην ελληνική παιδεία, στον εκκλησιαστικό τρόπο ζωής, στον πολιτισμό του Γένους των ορθοδόξων. Είναι γεγονός ότι ο άγιος Κοσμάς είχε βαθύτατη συνείδηση του Γένους του:

«Εγώ βλέπω το Γένος μας όπου έπεσε εις πολλά κακά», συνήθιζε να διδάσκει. Μάλιστα στη συνέχεια γίνεται συγκεκριμένος. «Το Γένος μας οδηγήθηκε στην αμάθεια».

Ο ίδιος άλλωστε είχε διακηρύξει κάποτε προφητικά:

«Το κακό θα έρθει από τους διαβασμένους», υπονοώντας μία ουδετερόθρησκη  και ανερμάτιστη παιδεία, η οποία, με επίφαση προοδευτισμού τείνει να επικρατήσει στις μέρες μας. Γι΄ αυτό επίμονα προέτρεπε:

«Να σπουδάσετε τα παιδιά σας να μαθαίνουν τα ελληνικά, διότι και η εκκλησία μας είναι στην Ελληνική και αν δεν σπουδάσεις το ελληνικόν αδελφέ μου δεν μπορείς να καταλάβεις εκείνα οπού ομόλογα η Εκκλησία μας».

Διάκριση και ισορροπία στον λόγο του Πατροκοσμά

Ο Πατροκοσμάς αποτελεί δείγμα θαυμαστής ισορροπίας σε πολλούς τομείς και οδηγό και πυξίδα μιας σύγχρονης παιδείας που διαμορφώνει όχι διάνοιες αλλά ανθρώπους.

Πρώτη ισορροπία είναι εκείνη μεταξύ της προσωπικής άσκησης και του κηρύγματος. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός είναι καταρχάς Άγιος, δηλαδή άνθρωπος ζυμωμένος μέσα από τον προσωπικό πνευματικό του αγώνα και την απόλυτη υπακοή στην Εκκλησία. Είναι όμως και ο κήρυκας, όχι ο θεωρητικός αλλά ο βιωματικός, εκείνος που μεταβάλλει το προσωπικό του βίωμα σε βιωμένο λόγο και γι΄ αυτό, γίνεται αποτελεσματικός

Δεύτερη ισορροπία είναι εκείνη μεταξύ του βάθους και της απλότητας. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός είναι ένας εκπαιδευμένος ιεραπόστολος. Είχε γνώση των ιερών γραφών και των πατερικών κειμένων της θύραθεν σοφίας. Έχει απόλυτη επίγνωση του θεολογικού βάθους της ορθόδοξης θεολογίας. Η διάνοια του είναι οξυμένη εις το έπακρον, εξίσου όμως οξυμένη είναι και η αγάπη πού πηγάζει από την αγιότητά του. Αυτό συντελεί ώστε να καταφέρνει να ακολουθεί την ρήση του Αποστόλου Παύλου:

«γέγονα τα πάντα της πάσι, ίνα τους πάντας κερδίσω».

Με άλλα λόγια, η αγάπη του τον κάνει να εξισώνεται με τους απλούς ακροατές του χωρίς να προδίδει σε τίποτα την ουσία και την ποιότητα της θεολογίας η οποία στα χείλη του γίνεται προφητικό κήρυγμα.

Μία τρίτη ισορροπία είναι εκείνη ανάμεσα στα διαχρονικά και πανανθρώπινα μηνύματα της ορθόδοξης πνευματικότητας και την ταυτότητα του Γένους του. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός επιδεικνύει την ίδια αγωνία και το ίδιο ενδιαφέρον τόσο για τα επίγεια όσο και για τα αιώνια. Αγωνία για το υπόδουλο Γένος, αγωνία και για τη σωτηρία των ψυχών. Μάχεται για τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, συγχρόνως όμως διδάσκει την αγάπη προς πάντας, ανεξαρτήτως γλώσσας και φυλής. Προειδοποιεί για τους ποικιλόμορφος κινδύνους που εκπροσωπούν οι μουσουλμάνοι αλλά και οι Μισσιονάριοι. Ο λόγος του όμως δεν άφησε πράξεις μίσους, καταφρόνησης και μισαλλοδοξίας. Φροντίζει για την πατρίδα, μιλάει όμως πάντα κάτω από έναν ξύλινο σταυρό.

Μία τέταρτη ισορροπία είναι εκείνη ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη. Διακηρύσσει την αναγκαιότητα της παιδείας, συγχρόνως όμως δίνει συγκεκριμένες οδηγίες για την ίδρυση σχολείων και για το τι θα διδάσκεται σε αυτά. Μιλάει για την σωτηρία της ψυχής και τη σωτηρία του Γένους, συγχρόνως όμως δίνει συγκεκριμένες οδηγίες του πώς να φέρονται οι γονείς στα παιδιά τους, οι σύζυγοι στους συζύγους, οι πλούσιοι προς τους φτωχούς, οι φτωχοί προς τους συνανθρώπους τους. Δίνει με απλότητα το στίγμα της ορθόδοξης πνευματικότητας και του βάθους της ορθόδοξης λατρείας, συγχρόνως όμως δίνει συγκεκριμένες οδηγίες για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται οι χριστιανοί, πώς να τηρούν με συγκεκριμένο τρόπο τη λατρευτική τους παράδοση και το πώς να κάνουν το σταυρό τους.

Αυτές οι ισορροπίες μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν οδηγό και για κάθε σύγχρονη ποιμαντική αλλά και μορφωτική δράση εκ μέρους της σημερινής Εκκλησίας μας.