Η ανθρωποποίηση της μηχανής και η μηχανοποίηση του ανθρώπου, υπό το πρίσμα της Ορθόδοξης Ανθρωπολογίας

Το 1927 η πρώτη τηλεοπτική εικόνα που μεταδόθηκε στην ιστορία της ανθρωπότητας έδειχνε μία οριζόντια γραμμή. Ο 21χρονος Philo Taylor Farnsworthείχε εφεύρει την ηλεκτρονική τηλεόραση, βασισμένος σε μία ιδέα που είχε ο ίδιος, στην ηλικία των δεκατεσσάρων ετών, την ώρα που όργωνε το χωράφι του πατέρα του  προκειμένου να φυτέψει πατάτες[1].

Το 1989 ο JaronLanier, Αμερικανός φιλόσοφος και επιστήμοναςτων υπολογιστών, δημιούργησε το πεδίο της εικονικής πραγματικότητας, το οποίο όρισε ως ένα «αλληλεπιδραστικό, τρισδιάστατο περιβάλλον, φτιαγμένο από υπολογιστή, στο οποίο μπορεί κάποιος να εμβυθιστεί»[2]. Το 1991 ο Sir Timothy John Berners-Lee εγκαινίασε τον πρώτο διαδικτυακό τόπο στην παγκόσμια ιστορία^[3]. Ήταν ο άνθρωπος που εφεύρε το διαδίκτυο, ενώ την ίδια περίπου εποχή ο Βρετανός μηχανικός KevinAston συνέλαβε πρώτος την ιδέα του InternetofΤhings (IoT), του διαδικτύου των πραγμάτων, στο οποίο σήμερα  μπορούν να συνδεθούν οι λεγόμενες έξυπνες συσκευές, όπως  το κινητό μας,  γυαλιά που θα καταγράφουν στο διαδίκτυο ότι βλέπουμε,  μέχρι τις ηλεκτρικές συσκευές και τα παράθυρα του σπιτιού μας, τα οποία θα μπορούμε να τα ελέγχουμε από χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά[4].

Παρατηρώντας  τις παραπάνω  χρονολογίες, είναι εύκολο να διαπιστώσουμε την πολύ μεγάλη εξέλιξη των τελευταίων ετών στο επιστημονικό και τεχνολογικό πεδίο.Σε λιγότερο από 70 χρόνια, περάσαμε από την ηλεκτρονική μετάδοση των εικόνων, στις έξυπνες συσκευές και στη δημιουργία εικονικού περιβάλλοντος, όταν ο άνθρωπος χρειάστηκε πάνω από ενάμιση εκατομμύριο χρόνια για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει συστηματικά και σε καθημερινή βάση τη φωτιά[5] και πάνω από δύο εκατομμύρια χρόνια για να μπορέσει να κατασκευάσει τα πρώτα απλά και πρωτόγονα  μεταλλικά αντικείμενα. Μάλιστα,αν επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις τουΑμερικανού συγγραφέα και επιστήμονα των υπολογιστών RayKurtzweil,μέχρι το 2030 η τεχνολογική πρόοδος, έχοντας εκθετική αύξηση, θα ξεπεράσει κάθε προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας[6].

Η τεράστια αυτή πρόοδος μας φέρνει αντιμέτωπους με συνθήκες και καταστάσεις όχι μόνο πρωτόγνωρες, αλλά κυρίως  δύσκολα αφομοιώσιμες. Το γεγονός αυτό, έχει προκαλέσει σε πολλούς ανθρώπους έντονη ανησυχία.  Αν κοιτάξουμε τι συμβαίνει  γύρω μας, θα διαπιστώσουμε ότι πολλοί είναι εκείνοι που προβληματίζονται σοβαρά. Απλοί πολίτες, αλλά και έγκυροι επιστήμονες, εκφράζουν τις σοβαρές επιφυλάξεις τους για τις επιπτώσεις που θα έχουν στον άνθρωπο και στο περιβάλλον του όλες αυτές οι αλλαγές. Οι προβληματισμοί αυτοί αφορούν διάφορα ζητήματα, όπως το αν τα σύγχρονα ρομπότ με τους υπερεφυείς εγκεφάλους τους  θα στραφούν ενάντια στους ανθρώπους,μέχρι την απειλητική πραγματικότητα της ψηφιακής δικτατορίας, ένα πρόγραμμα που εφαρμόζεται πιλοτικά σε κάποιες πόλεις της Κίνας, σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται σαν να είναι παίκτες ενός βίντεο παιγνιδιού, με εκατομμύρια κάμερες να τους παρακολουθούν και  ένα σύστημα συλλογής βαθμών να τους επιβραβεύει ή να τους τιμωρεί, με ανάλογα δικαιώματα και ποινές,τα οποία θα τους ακολουθούν σε όλη τους τη ζωή[7].

Από την άλλη μεριά, υπάρχουν και αυτοί που βλέπουν στο μέλλον την εκπλήρωση του μεγαλύτερου ονείρου της ανθρωπότητας. Ένα μέλλον λαμπρό, χωρίς αρρώστιες, πόνο, φτώχεια, γηρατειά ακόμα και χωρίς θάνατο. Ένα μέλλον απολύτως διαφορετικό από ότι θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε(εκτός από τα έργα επιστημονικής φαντασίας, τα οποία μέσα στην υπερβολή τους  το είχαν προβλέψει).Στο μέλλον αυτό, ο άνθρωπος, έτσι όπως τον ξέραμε, έχει εξαντλήσει όλο του  το δυναμικό και για τον λόγο αυτό θα πρέπει να παραδώσει τη σκυτάλη στον νέο άνθρωπο του μέλλοντος, τον HomoDeus[8],τον άνθρωπο θεό. Πρόκειται για ένα ον,το οποίο θα μπορεί να κάνει τα πάντα, άπειρες  φορές καλύτερα από τον άνθρωπο. Επιπλέον στο μέλλον αυτό, μηχανές και άνθρωποι θα μπορούν να συνυπάρχουν και να ζουν αρμονικά, όχι μόνο στα πλαίσια της κοινωνίας, αλλά και στα πλαίσια του ίδιου του ανθρώπινου σώματος. Στην Κίνα έχει συνταχθεί ήδη ένας κώδικας ηθικής, με τον οποίο επιδιώκεται ο εξανθρωπισμός των μηχανών και η ενσυναίσθηση των ανθρώπων προς τις μηχανές, με απώτερο στόχο την αρμονική τους συνύπαρξη[9].  Οι εξαγγελίες αυτές φαντάζουν τόσο εξωπραγματικές, ώστε πολλές φορές θυμίζουν περισσότερο θρησκευτικές προφητείες και λιγότερο επιστημονικές προβλέψεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός, ότι υπάρχουν πλέον οι σύγχρονες θρησκείες, όπως ο τεχνοανιμισμός[10] και η μεγάλη θρησκεία των Data, με γη της επαγγελίας την SilliconValley.

Ίσως η ανθρωπότητα να βρίσκεται μπροστά στο κρισιμότερο σημείο της ιστορίας της. Μπροστά σε ένα τέτοιο πρόβλημα, ο θεολογικός λόγος καλείται να συμβάλει στην αντιμετώπιση του. Αφενός γιατί είναι ένα θέμα που απασχολεί πάρα πολύ κόσμο. Αφετέρου γιατί έχει άμεση σχέση και συνάφεια με τον κλάδο της θεολογίας, την ανθρωπολογία. Λέγοντας χριστιανική ανθρωπολογία εννοούμε τον τομέα  εκείνον  της θεολογίας που ασχολείται με «καθετί που σχετίζεται με τη φυσική και την πνευματική σύσταση του ανθρώπου καθώς και με τον εγκόσμιο και τον μεταφυσικό προσανατολισμό του, υπό τους ερμηνευτικούς περί ύπαρξης και ζωής όρους της χριστιανικής Εκκλησίας»[11]. Η σύγχρονη θεολογική σκέψη είναι απαραίτητο, μακριά από αναχρονισμούς και στείρες αγκυλώσεις, να αρθρώσει τον δικό της λόγο, σύγχρονο και επικαιροποιημένο, χωρίς παράλληλα να προδώσει τις βασικές της αρχές. Ως θεολογία των γεγονότων[12], παρακολουθεί τις εξελίξεις  και συμβάλλει στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι. Η ορθόδοξη σκέψη καλείται να εμπλακεί σε διάλογο με την εποχή της, ώστε να είναι σε θέση να πραγματώνει το χριστολογικό της μήνυμα διαχρονικά.Ο διάλογος αυτός,θα πρέπει να έχει ως στόχο την εις βάθος διερεύνηση των προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου, προκειμένου η θεολογία να συμβάλλει στην επίλυσή τους. Αναγνωρίζοντας και τα θετικά στοιχεία της σύγχρονης τεχνολογίας, παράλληλα με τους κινδύνους που ελλοχεύουν και χρησιμοποιώντας σοβαρά επιχειρήματα,μπορεί να δώσει την ηθικήεκείνη κατεύθυνση, ώστε η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας να βοηθήσουν τον άνθρωπο.  Η ι. παράδοση και τα δόγματα της Εκκλησίας, μπορούν να ασχοληθούν με  τα σύγχρονα προβλήματα και να δώσουν λογικές κατευθύνσεις. Η πίστη της Εκκλησίας στηρίζεται με το ένα πόδι στην Αποκάλυψη και με το άλλο στην ι. παράδοση, η οποία είναι η ερμηνευτική προσέγγιση και η θεολογική έκφραση της Αποκάλυψης, με βάση την ανθρώπινη λογική. Ο Μέγας Αθανάσιος όταν ήθελε να αποδείξει την πλάνη του Αρείου, δεν αρκέστηκε στην απάντηση ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού είναι εξίσου θεός απλά και μόνο γιατί έτσι πίστευε, αλλά έγραψε εκατοντάδες σελίδες προκειμένου να αποδείξει με βάση τη λογική, γιατί η έννοια της εξέλιξης είναι αδύνατο να υφίσταται μέσα στη θεότητα χωρίς να την αναιρεί[13].Όταν η Ορθόδοξη Θεολογία διδάσκει το ασώματο του Θεού, θέλει να δείξει με λογικό τρόπο, γιατί η έννοια της σωματικότητας έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την έννοια της, εκτός τόπου και χρόνου, παρουσίας του Θεού, καθώς και με την έννοια της θεϊκής αφθαρσίας και παντοδυναμίας.

Η θεολογία μπορεί να έχει σύγχρονο λόγο και επιχειρήματα, τα οποία να χρησιμοποιεί, με τέτοιο τρόπο ώστε να βρίσκεται σε άμεση σχέση με τις  εξελίξεις της επιστήμης.  Όπως πολύ ορθά επισημαίνει ο Κ. Αγόρας  «Όταν μιλάμε για διάλογο δεν εννοούμε την απλή συνύπαρξη Εκκλησίας και Κόσμου στον εκάστοτε ιστορικοπολιτισμικό χωροχρόνο. Εννοούμε τη συνάντηση σε βάθος Εκκλησίας και Κόσμου μέσα στο εκάστοτε σήμερα της ιστορίας»[14].Με αυτόν τον τρόπο η Εκκλησία μπορεί  να παρακολουθεί τις εξελίξεις που θα συμβούν, αλλά πολύ περισσότερο να διαδραματίζει τον καίριο ρόλο της στην ιστορία. Το ζήτημα της  εκκοσμίκευσης, το οποίο  αντιμετωπίζει  κυρίως η δυτική Εκκλησία (τη δική της εσωτερική εκκοσμίκευση και όχι αυτή της κοινωνίας), βρίσκεται στο γεγονός ότι αντί  να αρθρώσει δικό της λόγο, αφομοιώθηκε από τη πραγματικότητα, προκειμένου να γίνει αποδεκτή και να  εξακολουθήσει να υπάρχει. Αυτόν το κίνδυνο μπορεί να αποφύγει η ορθόδοξη Εκκλησία,  με το να είναι παρούσα στη σύγχρονη πραγματικότητα, με τον δικό της πρωτότυπο  και σύγχρονο λόγο.

Με βάση αυτό το σκεπτικό, η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να εκθέσει την διδασκαλία της Εκκλησίας για τον άνθρωπο, τη φύση του και τις ιδιότητες εκείνες που τον καθιστούν μοναδικό και ανεπανάληπτο, προκειμένου να γίνει κατανοητή η σημασία και το βάθος των αλλαγών που προμηνύονται. Ο στόχος της εργασίας επεκτείνεται πέραντης συνήθους  απαρίθμησης των πλεονεκτημάτων και των προτερημάτων από την χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας και χωρίς καμία πρόθεση να ενοχοποιηθεί η τεχνολογική εξέλιξη. Ο βασικός στόχος είναι να ερευνηθεί κατά πόσο τα ρομπότ και η ΤΝ μπορούν να αντιγράψουν τον άνθρωπο και να τον αντικαταστήσουν και αν ο άνθρωπος μπορεί τελικά να χάσει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του, καθώς θα ενσωματώνεται ολοένα και περισσότερο με τις μηχανές. Για να απαντηθεί το συγκεκριμένο ερώτημα, θα πρέπει να ερευνηθεί το μυστήριο αυτό που λέγεται άνθρωπος. Αυτή η διερεύνηση, γίνεται σε άμεση σχέση και συνάφεια με την ορθόδοξη ανθρωπολογία, γιατί όταν η δογματική ερμηνεύεται ορθά, τότε είναι σύγχρονη και επίκαιρη και μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο στο να γνωρίσει τη φύση του, τις δυνατότητές του και να θέσει τους στόχους εκείνους, οι οποίοι θα μπορέσουν να ικανοποιήσουν τις βαθύτερες ανησυχίες και ανάγκες του. Η δογματική μπορεί να συμβάλλει στις σύγχρονες εξελίξεις. Είναι αρκετά θετικό  το γεγονός ότι εδώ και χρόνια, η άγονη και επιζήμια αντιπαράθεση επιστήμης και θρησκείας, έχει αρχίσει να αντικαθίσταται από μία γόνιμη αλλαγή στις σχέσεις τους. Η γνώση των  νόμων της φυσικής περιλαμβάνεται στην αποκάλυψη του Θεού, γιατίη αποκάλυψη αυτή είναι οι ενέργειες του Θεού στον κόσμο και αυτές οι ενέργειες μπορούν να γίνουν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας.Άλλωστε η αλήθεια έχει πολλές όψεις. Η επιστημονική αναζήτηση είναι ένας τρόπος ανακάλυψης μερών αυτής της αλήθειας. Εφόσον  η αλήθεια είναι καθολική, ως τέτοια είναι αδύνατο να ερευνηθεί από τον άνθρωπο με τρόπο απόλυτο. Η ανθρώπινη έρευνα, είναι πάντα σχετική και αέναη. Για αυτό και όλοι οι επιστήμονες παραδέχονται ότι όσο πιο πολύ ερευνάνε, τόσο πιο πολλά ερωτήματα καλούνται να απαντήσουν. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν υπάρχει η πεποίθηση ότι ο επιστημονικός τρόπος εξεύρεσης της πραγματικότητας που μας περιβάλλει, είναι μοναδικός και απόλυτος. Τότε καταλήγει η επιστήμη να γίνεται η σύγχρονη ειδωλολατρία.Η θεολογία καλείται να δείξει έναν άλλο τρόπο ανάγνωσης  της πραγματικότητας, ο οποίος να είναι σε θέση να συμπληρώσει τα κενά που αφήνει η επιστήμη.

 Για τον λόγο αυτό στην παρούσα έρευνα,οι βασικές χριστιανικές ανθρωπολογικές αρχές, διατυπώνονται σε σχέση και με τα σύγχρονα επιστημονικά επιτεύγματα όπως της ψυχολογίας, νευρολογίας, βιολογίας και φυσικής, όσο και όπου αυτό είναι εφικτό, ώστε να γίνει δυνατή η διαπίστωση ανκαι κατά πόσο η ορθόδοξη ανθρωπολογία επιβεβαιώνεται από τη σύγχρονη επιστήμη. Φυσικά οι θεολογικές διδασκαλίες βρίσκονται πέρα από τα επιστημονικά επιτεύγματα. Η θεολογία στηρίζεται στην αποκάλυψη του Θεού, την οποία καλείται να ερμηνεύσει με βάση την ανθρώπινη λογική, υπερβαίνοντας όμως τον μαθηματικό και πειραματικό τρόπο επαλήθευση της πραγματικότητας. Ωστόσο  σε μία εποχή που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πάψει να σκέφτονται με θρησκευτικούς όρους και εφόσον η Εκκλησία ενδιαφέρεται για την οικουμενικότητα του μηνύματός της, μπορεί  να μιλήσει στον σύγχρονο άνθρωπο με τον τρόπο εκείνο, ο οποίος θα τον φέρει πιο κοντά στην αλήθεια. Τα επιστημονικά επιτεύγματα του ανθρώπου είναι εν μέρει αποκαλύψεις της αλήθειας και για τον λόγο αυτόν είναι σχετικές.  Αν μέχρι πριν από κάποιες δεκαετίες η Νευτώνεια φυσική ήταν η μόνη εξήγηση της πραγματικότητας, σήμερα ξέρουμε ότι η φυσική αυτή έχει ξεπεραστεί από τη Ειδική θεωρία της σχετικότητας του Albert Einstein[15].

Προκειμένου να επιτευχθείο ερευνητικός μας στόχος και  να συνειδητοποιηθούνοι συνέπειες από τις αλλαγές που προμηνύονται για τον άνθρωπο, θα πρέπει να διερευνηθούν αυτές τις  ίδιες τις αλλαγές. Για τον σκοπό αυτό, το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας είναι αφιερωμένο στην έρευνα σχετικά με την ΤΝ και την Ρομποτική.  Θα εξεταστούν συνοπτικάοι ιστορικές εξελίξεις που οδήγησαν στην τεράστια  ανάπτυξη των υπολογιστών καθώς και οι δυνατότητες που έχουν σήμερα, αλλά και αυτές που προβλέπεται να αναπτύξουν στο μέλλον. Παράλληλα, θα μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος προσπαθεί να φτιάξει μηχανές που να του μοιάζουν, τόσο στη μορφή, όσο και στις λειτουργίες, ενώ  θα εξεταστεί και η προσπάθεια του ανθρώπου να αποκτήσει τις ιδιότητες των μηχανώνενσωματώνοντάς τις  στο ίδιο του το σώμα. Στο τέλος του κεφαλαίου θα εξεταστεί μια ιδιαίτερη και σύγχρονη φιλοσοφία, αυτή του Μετανθρωπισμού, επειδή είναι αυτή που έχει το πιο ακραίο όραμα για το μέλλον του ανθρώπου, ώστε να γίνουν κατανοητέςοι βασικές της αρχές και οι μελλοντικοί της στόχοι.

Στο δεύτερο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με την Ορθόδοξη Ανθρωπολογία. Θα γίνει  μία ιστορική αναδρομή των ανθρωπολογικών διδασκαλιών του χριστιανισμού, όπως αυτές διαμορφώθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, ξεκινώντας από τις βιβλικές βάσεις της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης και συνεχίζοντας με την ανάπτυξη της ι.παράδοσης μέσααπό τη σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας,οι οποίοι ασχολήθηκαν με την ανθρωπολογία, φθάνοντας μέχρι τη σύγχρονη θεολογική ερμηνευτική.

Στο τρίτο κεφάλαιο θα γίνει προσπάθεια να απαντηθούν τα  ερωτήματα που αποτελούν τους βασικούς στόχους της παρούσας έρευνας, σε συνδυασμό με τη διδασκαλία της Εκκλησίας για τον άνθρωπο. Θα ερευνηθεί αν και κατά πόσο η επιστήμη μπορεί να πραγματοποιήσει τις επαγγελίες της να σώσει τον άνθρωπο και να του προσφέρει την αθανασία. Αν θα μπορέσει ο άνθρωπος να αντικαταστήσει τον Θεό και να κατασκευάσει έναν άλλο είδος νοήμονος όντος. Αν θα καταλήξει να αλλάξει σε τέτοιο βαθμό τη φύση του με την χρήση της τεχνολογίας, ώστε να κατορθώσει να απαλλαγεί από τους νόμους της φυσικής και να νικήσει τα γηρατειά και το θάνατο. Θα δούμε επίσης  τι επιπτώσεις θα έχει αυτή η αλλαγή στην ανθρώπινη φύση τουώστε ναμεταμορφωθεί σε ένα ανώτερο πνευματικά  είδος ανθρώπου, αυτόν που η θεολογία ονομάζει θεωμένο άνθρωπο, ή αν καταλήξει σε έναν μη αναστρέψιμο εκφυλισμό του ανθρώπινου είδους, θέτοντας σε κίνδυνο ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Παραπομπές:

[1]Α. Σπανού, «Το αγόρι που δημιούργησε την τηλεόραση», στον διαδικτυακό τόπο: https://tvxs.gr/news/prosopa/o-14xronos-agrotis-poy-dimioyrgise-tin-tileorasi-opos-tin-kseroyme-simera (ημερομηνία ανάκτησης: 23/5/2021)

[2] Ε. Κοτσιφάκου, «Χρήση εικονικών χαρακτήρων (avatars) σε εκπαιδευτικό περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας», (Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2008),9.

[3] Α. Σπανού, «Τιμ Μπέρνερς Λι: Ο πατέρας του Ίντερνετ»,στον διαδικτυακό τόπο: https://tvxs.gr/news/san-simera/tim-mperners-li-o-pateras-toy-internet-o-efeyretis-toy-world-wide-web(ημερομηνία ανάκτησης: 23/5/2021).

[4] Χ. Χρυσοχού, «Το διαδίκτυο των πραγμάτων: Προστασία προσωπικών δεδομένων και ιδιωτικότητα»,στον διαδικτυακό τόπο:  https://www.cyberinsurancegreece.com/nomothesia/iot/(ημερομηνία ανάκτησης: 23/5/2021).

[5]Γ. Λαμπρόπουλου, «Πότε ανακάλυψε ο άνθρωπος τη φωτιά;»,στον διαδικτυακό τόπο:http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=271419, (ημερομηνία ανάκτησης: 23/5/2021).

[6]R.Kurzweil., «TheLawofacceleratingReturns», στον διαδικτυακό τόπο: https://www.kurzweilai.net/the-law-of-accelerating-returns (ημερομηνία ανάκτησης: 23-5-2021).

[7]Μ. Δεναξά, «Στην Κίνα η πρώτη ψηφιακή δικτατορία. Σύντομα κοντά μας;»στον διαδικτυακό τόπο:  https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/stin-kina-i-proti-psifiaki-diktatoria-syntoma-kai-konta-mas   (ημερομηνία ανάκτησης: 23-5-2021).

[8]Y. Harari. N.,  Homo Deus, ελλ. μετ. Μ.Λαλιώτης (Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια,2017)348.

[9]Λ. Αρνέλλου, «Ρομπότ, θεοί και άνθρωποι», στον διαδικτυακό τόπο: https://www.avgi.gr/entheta/prisma/328866_rompot-theoi-kai-anthropoi (ημερομηνία ανάκτησης: 23-5-2021).

[10]Όπ.

[11]Χρ. Τερέζη, «Η ορθοδοξία και ο σεβασμός της ανθρώπινης προσωπικότητας», στο: Α. Αυγουστίδης, Κ. Ζορμπάς, Β. Θερμός, Ν. Κοκοσαλάκης, Α. Μελισσάρης, Χρ. Τερέζης, Η Ορθοδοξία ως Πολιτιστικό Επίτευγμα και τα προβλήματα του Σύγχρονου Ανθρώπου, (Πάτρα: Έκδ. Ελληνικού  Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002),42.

[12]Στ. Γιαγκάζογλου, «Φιλοσοφία της ιστορίας και θεολογία της ιστορίας», στο: Σπ. Αθανασοπούλου- Κυπρίου, Στ. Γιαγκάζογλου, Αν Μαράς, Ορθοδοξία και [μετα-]Νεωτερικότητα ( πάτρα: Έκδ. Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2008)38.

[13]Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών Λόγος 1,PG 26,45.

[14]Κ. Αγόρα, «Εισαγωγικό σημείωμα στη θεματική ενότητα», στο: Σ. Γουνελάς, Γ. Παγουλάτος, Γρ. Στάθης, Η Ορθοδοξία ως Πολιτιστικό Επίτευγμα (Πάτρα: Εκδ. Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002) 13.

[15] Μ. Δανέζη, Στ. Θεοδοσίου, «Η πραγματική φύση του χρόνου. Από τον Ευκλείδη και τον Νεύτωνα στο χωροχρόνο και το κβαντικό σύμπαν», στον διαδικτυακό τόπο: https://www.manosdanezis.gr/epistimonika/ (ημερομηνία ανάκτησης: 12/6/2021).