Τόμας Τζέφερσον. Ένας μεγάλος Αμερικανός Φιλέλληνας

Ο Θωμάς Τζέφερσον θεωρείται ένας από τους πρωτεργάτες και θεμελιωτές της αμερικανικής ανεξαρτησίας που διακηρύχθηκε στις 4 Ιουλίου 1776. Συγχρόνως όμως αποτελεί μία ιδιαίτερα αξιόλογη και σημαντική προσωπικότητα για την Ελλάδα, καθώς συνέδεσε το όνομα του με το πρώτο φιλελληνικό κίνημα στην Αμερική. Στην ουσία είναι ο πρωτεργάτης και ο πρόδρομος του αμερικανικού φιλελληνισμού πού εκδηλώθηκε με τρόπο ένθερμο και ουσιαστικό τον 19ο αιώνα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η αμερικανική βοήθεια προς την Ελλάδα δεν αφορά μόνο τους αγώνες του 1821 αλλά συνεχίστηκε σε βάθος χρόνου με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη βοήθεια προς την κρητική επανάσταση του 1866. Πίσω από όλες αυτές τις ενέργειες βρίσκεται ο Τζέφερσον, ο  όποιος μετέτρεψε τον θαυμασμό του για την κλασική Ελλάδα σε πρακτική βοήθεια, τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική.

Όλοι οι βιογράφοι του Τζέφερσον συμφωνούν ότι τα κλασικά γράμματα άσκησαν τεράστια επίδραση στη ζωή του. Αυτό δεν περιορίστηκε μόνο στην εσωτερική του καλλιέργεια αλλά και στην γενικότερη πολιτική του πράξη.

Τα πρώτα του ερεθίσματα προέκυψαν από το φιλοκλασσικό περιβάλλον της αριστοκρατικής Βιρτζίνια, εκεί όπου ο Τζέφερσον μεγάλωσε και έδρασε. Ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, οι αριστοκράτες της Βιρτζίνια είχαν ενσωματώσει στην κουλτούρα αλλά και στην κοινωνική τους ζωή αρχαιοελληνικά πρότυπα, τα οποία επηρέασαν όλες τις μορφές της δραστηριότητάς τους, από την εκπαίδευση μέχρι την αρχιτεκτονική των κατοικιών τους.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ο Τζέφερσον ανακάλυψε τον πλούτο της κλασικής παιδείας και ιδιαίτερα της ελληνικής και της ρωμαϊκής φιλολογίας, οι οποίες αποτέλεσαν για αυτόν αστείρευτη πηγή σοφίας.

«Νομίζω» έγραφε «ότι οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι μας άφησαν ορισμένα πρότυπα έργα, που είναι τέλεια σύνθεση ανεξάρτητα αν τα εξετάσουμε σαν έργα της λογικής ή της τεχνοτροπίας και φαντασίας. Σε αυτούς χρωστούμε τα πρότυπα της σημερινής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Δεν γνωρίζω συνθέσεις άλλων αρχαίων λαών που να αξίζουν το παραμικρό σαν πρότυπα ουσίας και μορφής. Σε όλα αυτά προσθέτω ότι το να διαβάζει κανείς τους Λατίνους και Έλληνες συγγραφείς είναι μία υπέροχη απόλαυση. Εγώ ο ίδιος απολαμβάνω τον Όμηρο στην αρχή και τη γλώσσα».

Αυτή η σοφία των αρχαίων του φαινόταν ειδικά χρήσιμη για την εκπαίδευση των αρίστων, όσων δηλαδή αποτελούσαν την αριστοκρατία του πνεύματος. Σε αυτούς τους άριστους έβλεπε τους κατάλληλους μελλοντικούς ηγέτες της νεόκοπης αμερικανικής δημοκρατίας. Έτσι, ο Τζέφερσον, όπως και άλλοι αριστοκράτες της Βιρτζίνια, μέσα στην ελιτίστικη αντίληψη της κοινωνίας, έβλεπε να διαγράφεται το πλατωνικό ιδεώδες του φιλοσόφου – βασιλέως. Κατά τη γνώμη του, καθήκον των αρίστων ήταν να οδηγούν εκείνους, που έργο τους είχαν την καλλιέργεια της γης. Αριστοκρατικές αντιλήψεις σαν αυτή δεν λείπουν από την πολιτική σκέψη του Τζέφερσον.

Υπάρχουν, δύο σημεία ή μάλλον δύο έμπρακτες εκδηλώσεις του έντονου φιλελληνισμού του. Ο θαυμασμός του, καταρχάς, για την κλασική τεχνοτροπία δημιούργησε το κλασικίζον στυλ, πρώτα-πρώτα στην αρχιτεκτονική των δημοσίων κτιρίων. Χάρη στον Τζέφερσον, οι αρχιτέκτονες ακολουθούν η εμπνέονται από την αρμονία του ελληνικού κλασικού ρυθμού σε όλες σχεδόν τις παραλλαγές του. Η ελληνική αρχιτεκτονική επηρέασε καθοριστικά την ανέγερση όλων των δημοσίων κτιρίων στην Αμερική αλλά και των πλουσίων κατοικιών, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές στις αμερικανικές πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο μέχρι σήμερα.

Το δεύτερο σημείο σχετίζεται με την προσπάθεια του Τζέφερσον να θεσπιστεί η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και λατινικών στις δύο πρώτες βαθμίδες της σχολικής αγωγής. Από προσωπική εμπειρία ήταν απόλυτα πεπεισμένος πως η κλασική παιδεία έχει μοναδική δυνατότητα να διαπαιδαγωγήσει πολίτες από την εύπλαστη κιόλας παιδική τους ηλικία.

Ήταν τόση η αγάπη του για την αρχαία ελληνική φιλολογία ώστε δημοσίευσε μικρές αυτοτελείς μελέτες σχετικά με φιλοσοφικά και γλωσσολογικά θέματα. Βασικό συνθημάτων στις δημόσιες αλλά και στις κατ’  ιδίαν συζητήσεις ήταν πως «οι αρχαίοι Έλληνες έδωσαν σε μας παραδείγματα του τι πρέπει να είναι ο άνθρωπος».

Όταν ο Τζέφερσον μετέβη ως πρεσβευτής των Ηνωμένων Πολιτειών στο Παρίσι, συνέχισε την φιλελληνική του δράση. Η χαρά του ήταν μεγάλη όταν διαπίστωσε πως και στην υπόλοιπη Ευρώπη το φιλελληνικό κίνημα ήταν ήδη πολύ ανεπτυγμένο. Καθοριστικής σημασίας για τη δράση του υπήρξε και ο φιλικός δεσμός του με τον Δάσκαλο του Γένους Αδαμάντιο Κοραή. Η γνωριμία με αυτόν αλλά και τους άλλους διακεκριμένους Έλληνες της διασποράς μετέτρεψαν τον ελληνολάτρη Τζέφερσον σε θερμό Φιλέλληνα. Συνεπαρμένος από το όραμα του Κοραή, έβλεπε αναγκαία αλλά και κατορθωτή την ανάσταση του ελληνικού Γένους που θα ξαναζωντάνευε τη γλώσσα του Ομήρου. Όπως δηλώνει και ο ίδιος, ήταν απόλυτα πεπεισμένος ότι ο νεοέλληνας θα μπορούσε να επανέλθει στο κλασικό του πρότυπο.

Σε γράμμα του στον Κοραή αφού εκφράζει το θαυμασμό του για την κλασική Ελλάδα αναφέρει:

«Κανένας λαός περισσότερο από το δικό μας δεν αισθάνεται βαθύτερα τα παθήματα των συμπατριωτών σας και κανείς δεν προσεύχεται ειλικρινέστερα και φλογερότερα στον Θεό για την επιτυχία τους».

Ακόμη και όταν η επίσημη εξωτερική πολιτική, με βάση το δόγμα Μονρόε, δεν έφεραν επίσημη συμπαράσταση στον αγώνα των Ελλήνων, ο Τζέφερσον δεν έπαυσε να ενθαρρύνει την ιδιωτική πρωτοβουλία, κάτι που έφερε θαυμαστά αποτελέσματα.

Η πολιτική του σκέψη δεν περιορίστηκε μόνο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Ακόμη και πριν την απελευθέρωση είχε αρχίσει να σχεδιάζει ένα μελλοντικό ελληνικό πολίτευμα, στηριγμένο στα ιδεώδη της δημοκρατίας της αρχαίας Αθήνας. Πολλοί ιστορικοί διαβλέπουν πως και η εκλογή του Καποδίστρια ως ενός μη κληρονομικού άρχοντα, απηχούσε τις απόψεις του Τζέφερσον για μία σύγχρονη δημοκρατία, στηριγμένη στη θρησκευτική ελευθερία, την απονομή της δικαιοσύνης από ορκωτά δικαστήρια και τη θέσπιση φορολογίας από τους αντιπροσώπους του λαού. Στον Κοραή ανέφερε συχνά την ανάγκη διάκρισης των εξουσιών και την εκλογή της εκτελεστικής εξουσίας, χωρίς να αναιρεί την αυτονομία των τοπικών άρχων.

Ήταν βέβαιος όσο τρόπος λειτουργίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής μπορούσε να δώσει πλήρως εφαρμόσιμες ιδέες και κατευθύνσεις στο ελληνικό κράτος που ήταν έτοιμο να ιδρυθεί.

Το γεγονός πως τα πολιτικά του οράματα για την Ελλάδα τελικώς δεν ευοδώθηκαν δεν μειώνει τη μεγάλη σημασία του μεγάλου αυτού πολιτικού άνδρα, ο οποίος συνέβαλε όλο λίγοι στην προβολή του αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας σε Ευρώπη και Αμερική. Ο Τόμας Τζέφερσον ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των Φιλελλήνων, τους οποίους η Ελλάς ευτύχησε να έχει στο πλευρό της. Φιλελλήνων με βαθύ θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό αλλά και με δυνατότητα να κατευθύνουν πολιτικές αποφάσεις προς το συμφέρον του αγώνα των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία.