Άγιος Ελευθέριος – Παναγία Γοργοεπήκοος (Βυζαντινά αριστουργήματα της Αθήνας)

Κομίζοντας βαρύτιμες ιστορικές μνήμες, που εκτείνονται μέχρι την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία, αλλά και φέροντας μια σπάνια αρχιτεκτονική αισθητική, ο ναός του Αγίου Ελευθερίου δίπλα στην Μητρόπολη, συνιστά ένα σπουδαίο ορθόδοξο στολίδι στην πολιτισμική φυσιογνωμία της Αθήνας. Ο ναός οικοδομήθηκε μεταξύ του 11-ου και του 12-ου αιώνα, ακριβώς πάνω στα υπολείμματα προϋφιστάμενου αρχαίου ναού, αφιερωμένου στην προστάτιδα των επιτόκων Ειλειθυία. Και σύμφωνα με ιστορικές δοξασίες, τον ναό έχτισε η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία το 787. Μεταγενέστερα η εκκλησία αφιερώθηκε στον Άγιο Ελευθέριο, ενώ παλαιότερα ήταν αφιερωμένη στην Παναγία την Γοργοεπήκοο.

Σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική του τεχνοτροπία ο ναός είναι τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος και φέρει εντυπωσιακή αισθητικά τοιχοποιία, γιατί είναι οικοδομημένος από μαρμάρινες πέτρες, αντλημένες από αρχαία μνημεία. Φαντασμαγορικά είναι επίσης τα υψηλά σημεία της τοιχοποιίας, στα οποία έχουν εντοιχιστεί αρχαιοελληνικά, παλαιοχριστιανικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά ανάγλυφα ενενήντα το πλήθος, που στην ολότητά τους, δίνουν την αίσθηση μιας πρωτότυπης ζωοφόρου, που περιβάλλει περιμετρικά το ναό. Την αισθητική αρμονία όμως της σπουδαίας αυτής ιστορικά εκκλησίας, συμπληρώνει ο κομψός πλινθοπερίκλειστος τρούλος της, που την καθιστά αισθητικά μοναδική. Σε ότι αφορά τις ιστορικές αναφορές του ναού, στον αύλειο χώρο του στα βυζαντινά χρόνια θάβονταν μέλη των οικογενειών Μπενιζέλου και Παιλαιολόγου. Εξάλλου μέχρι και τον 19-ο αιώνα, διασώζονταν και αντίστοιχες ταφόπλακες.

Στα μεταπελευθερωτικά χρόνια από την οθωμανική δουλεία και κατά το διάστημα 1839 – 1862, στον περικαλλή ναό του Αγίου Ελευθερίου, φιλοξενούνταν η Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Ένα ιστορικό γεγονός στα χρόνια της οθωνικής βασιλείας συνέβαλε στο να μετονομαστεί ο ναός από Άγιος Ελευθέριος, σε Άγιος Σώζων. Ειδικότερα παραμονή του Αγίου Ελευθερίου στα 1861, ο βασιλιάς Όθων διασώθηκε από δολοφονική ενέργεια και εξ΄ αυτού του λόγου ονοματοδοτήθηκε από την βασίλισσα Αμαλία σε Άγιος Σώζων. Ωστόσο μια χρονιά αργότερα με την εκθρόνιση και φυγή του Όθωνα από την Αθήνα, ο ναός έλαβε και πάλι το αρχικό του όνομα Άγιος Ελευθέριος. Όμως και μια σπουδαία μνήμη της ορθόδοξης ζωής, είναι συνυφασμένη με τον ναό. Σ΄ αυτόν το 1577 χειροτονήθηκε από τον Μητροπολίτη Αθήνας Αθηναγόρα, Επίσκοπος, ο Άγιος Διονύσιος Αιγίνης ο εκ Ζακύνθου. Κατά την αλγεινή περίοδο της οθωμανικής δουλείας, ο ναός ονομαζόταν Καθολικόν και συνιστούσε τμήμα του επισκοπικού μεγάρου. Το εσωτερικό του ναού δεν είναι επενδυμένο με τοιχογραφίες, με εξαίρεση τον εντυπωσιακό, αλλά με μεγάλες φθορές Παντοκράτορα στον τρούλο. Πάραυτα αποσπούν την προσοχή του επισκέπτη τα εντοιχισμένα στο ναό γλυπτά.

Δεσπόζει μάλιστα σ΄ αυτά το ονομαστό λιοντάρι που καταβροχθίζει ένα ελάφι, ακριβώς πάνω από το δίλοβο παράθυρο την κόγχη του ιερού. Ενώ προξενούν ενδιαφέρον και οι επίμονες προσπάθειες των μεταγενέστερων συντηρητών του ναού, να εκχριστιανίσουν την ταυτότητά του, λαξεύοντας πάνω στα ειδωλολατρικά γλυπτά σταυρούς. Επιβλητικό είναι ακόμα και το ακρογείσιο του 4-ου αιώνα στην δυτική πλευρά του ναού, το οποίο αναπαριστά εορτασμούς του αρχαίου αττικού ημερολογίου. Ο Άγιος Ελευθέριος με τις περίσεπτες ιστορικές του μνήμες και την μοναδική αισθητικά αρχιτεκτονική του τεχνοτροπία, είναι ένα σπάνιο στολίδι, στην πολιτισμική φυσιογνωμία της πόλης.