Ο χρόνος – η ευκαιρία του ανθρώπου

Είναι άραγε ο χρόνος μια τραγική παράμετρος στη ζωή του ανθρώπου; Κάθε πρωτοχρονιά συνήθως στρέφουμε τον νου μας στον αποκαλούμενο «καινούργιο χρόνο», αποφεύγοντας να σκεφτούμε το αυτονόητο, πως κάθε νέα χρονιά μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στο αναπόφευκτο τέρμα της ζωής μας. Είναι τελικά ο χρόνος φίλος ή εχθρός, ευλογία ή κατάρα; Ο τρόπος που μετράμε τον χρόνο είναι αναγκαίος για τη ζωή μας σε αυτόν το κόσμο, αλλά είναι και τεχνητός, ένα ανθρώπινο επιτήδευμα. Όμως, κάθε αρχή του χρόνου είναι μια ευκαιρία να κάνουμε έναν απολογισμό πνευματικό, μια καινούργια αρχή στη ζωή μας.

Από την αρχή της δημιουργίας η Γραφή μιλάει για τον χρόνο, «εγένετο εσπέρα και εγένετο πρωί ημέρα μια»¹. Ασφαλώς ο άνθρωπος δεν δημιουργήθηκε για να είναι φυλακισμένος στον χρόνο, αλλά για αιωνιότητα. Οι άγγελοι δημιουργήθηκαν μέσα στην αιωνιότητα, και γι’ αυτό η πτώση του Εωσφόρου είναι αμετάκλητη, επειδή αμάρτησε μέσα στην αιωνιότητα. Για τον άνθρωπο, ο χρόνος φανερώνει τη φιλανθρωπία του Θεού διότι η αγαθή πρόνοιά Του τον έπλασε μέσα στον χώρο και τον χρόνο, για να μπορέσει να εκμεταλλευθεί «την τρεπτότητα του χρόνου», για την οποία μιλούν οι φιλόσοφοι, και να έχει τη δυνατότητα να μετανοήσει. «Η στιγμή δεν πιάνεται»∙ μέχρι να την ονομάσουμε παρόν έγινε ήδη παρελθόν. Αυτή η τρεπτότητα του χρόνου είναι όμως ευλογία για τον άνθρωπο, γιατί του δίνει την ευκαιρία να αλλάξει προς το καλό και να οικοδομήσει στην καρδιά του πνευματική κατάσταση. Με την έννοια αυτή, ο χρόνος γίνεται ένα άλλο δέντρο της γνώσεως του καλού ή του κακού.

Ο χρόνος της ζωής μας παίρνει αξία και νόημα όχι κατά τον αριθμό των ετών μας, αλλά κατά το μέτρο που τον αξιοποιούμε σε βάθος. Αν προσέξετε, στα αναγνώσματα στις εορτές των οσίων λέγεται ότι το αληθινά τίμιον γήρας εξαρτάται από το αν ο άνθρωπος ζει με σωφροσύνη και έχει ακηλίδωτο βιο. Ο δίκαιος «τελειωθείς εν ολίγω επλήρωσε χρόνους μακρούς»², δηλαδή η ζωή του έφθασε στο πλήρωμά της, «εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού»³. Ο απόστολος Παύλος μας προτρέπει να εξαγοράσουμε τον χρόνο της ζωής μας, γιατί οι μέρες είναι πονηρές⁴, και ο ίδιος Απόστολος μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο επιτελείται αυτή η εξαγορά, όταν εντέλλεται στους Εφεσίους «πληρούσθε εν πνεύματι (Αγίω)»⁵.

Πολύ συχνά ακούμε τους ανθρώπους να λένε «πόσο χρόνο έχασα στη ζωή μου!». Δυστυχώς μεγαλώνουμε με τα πρότυπα του κόσμου, και δεν γνωρίζουμε πως να χειριστούμε το μεγάλο δώρο που λέγεται χρόνος στη ζωή μας. Στο σκοτάδι της άγνοιας οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τον χρόνο στρεφόμενοι νοσταλγικά στο παρελθόν, που δεν τους ανήκει πλέον. Άλλοτε ο εχθρός τους οδηγεί σε απόγνωση, θυμίζοντάς τους όλες τις αποτυχίες του παρελθόντος. Άλλοι μεταθέτουν τον νου τους στο μέλλον μέσω της φαντασίας. Είναι τραγικό που ο άνθρωπος τείνει να παρατηρεί στους άλλους τα σημάδια του χρόνου πολύ πιο εύκολα απ’ ότι στον εαυτό του. Θέλει συνεχώς να αποφύγει τη φθαρτότητα που φέρνει ο χρόνος, σαν να είναι αθάνατος στη γη. Αλλά ο χρόνος και ο θάνατος ήλθαν ως πράξη άκρας φιλανθρωπίας του Θεού, για να μη γίνει ο άνθρωπος αθάνατος μαζί με το κακό.

Το μεγαλύτερο γεγονός «υπό τον ουρανόν» είναι η στιγμή όταν ο ίδιος ο Θεός έγινε άνθρωπος. Τότε η αιωνιότητα του Θεού εισήλθε μέσα στον χρόνο, τέμνοντας σταυρικά τον οριζόντιο ιστορικό χρόνο. Ο Κύριος ονομάζεται ο Χριστός, δηλαδή ο κεχρισμένος του Θεού, και ο Ίδιος χρίει τον χρόνο και όλο το κτιστό είναι με τη θεια Του ενέργεια. Στην Παλαιά Διαθήκη ο χρόνος έφθασε σε ένα πλήρωμα, όταν έγιναν όλα τα γεγονότα που ήθελε ο Θεός να πραγματοποιηθούν. Οι Πατέρες ταυτίζουν «το πλήρωμα του χρόνου»⁶ με την Παναγία. Και για εμάς, μαζί με την εξαγορά του χρόνου, εξίσου σημαντικό είναι και το θέμα του πληρώματος της ζωής μας. Το μέσον που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να φθάσει η ζωή μας στο πλήρωμά της και να εξαγοράσουμε αιωνιότητα, είναι ο ίδιος ο χρόνος. Ο Μέγας Βασίλειος λέει ότι ο χρόνος είναι «το σύμπαρεκτεινόμενον τη συστάσει του κόσμου διάστημα». Είναι ένα χρονικό διάστημα που έχει αρχή και τέλος∙ άρχισε από τη δημιουργία του κόσμου και συνεχίζει μαζί με την εξέλιξη του κόσμου. Ο Γέροντας Σωφρόνιος λέει ότι ο χρόνος είναι ο τόπος της συνάντησής μας με τον Θεό∙ είναι ο καιρός κατά τον οποίο ο Θεός δημιουργεί θεούς. Λειτουργικά, ο όρος «καιρός» χρησιμοποιείται όταν λέμε ότι οι ιερείς «παίρνουν καιρό», δηλαδή προετοιμάζονται με μια μικρή ακολουθία πριν μπουν στο ιερό να τελέσουν τη Λειτουργία. Με τον ίδιο τρόπο, και ο χρόνος της δικής μας ζωής είναι καιρός κατά τον οποίο προετοιμαζόμαστε για τη μέλλουσα ζωή. Ο άγιος Νικόλαος ο Καβάσιλας λέει ότι η εν Χριστώ ζωή σπέρνεται σε αυτό τον κόσμο, αλλά θα καρποφορήσει σε όλο της το πλήρωμα στην άλλη ζωή.

Ένας λόγος που χάνουμε χρόνο, ακόμη και εμείς οι Χριστιανοί, είναι διότι δεν έχουμε στάση υπακοής ούτε στους πνευματικούς μας πατέρες, ούτε στην παράδοση της Εκκλησίας. Όποιος δεν γνωρίζει το μυστήριο της υπακοής, χάνει τον χρόνο της ζωής του, ακόμη και αν ανθρωπίνως έχει μεγάλα και λαμπρά χαρίσματα και επιτεύγματα. Εκτός υπακοής δεν θα μπορέσει να μαζέψει παρά μόνο ψίχουλα από την πλούσια τράπεζα της παράδοσης των Πατέρων μας. Στην Κλίμακα λέγεται ότι τρεις νέοι πήγαν σε ένα Γέροντα να του ζητήσουν λόγο, και στον τρίτο είπε ο Άγιος: «να θυμάσαι ότι ‘εν τη υπομονή ημών κτήσασθαι τας ψυχάς ημών’⁷∙ να βρεις έναν πολύ σκληρό Γέροντα και να του κάνεις απόλυτη υπακοή». Τότε τον ρώτησε ο νέος, «και αν ο Γέροντας δεν ζει πνευματική ζωή πάλι να μείνω;» Και του απάντησε ο άγιος, «ακόμα και αν δεις ότι είναι ο χειρότερος από όλους, να μην τον κρίνεις, αλλά να λες στον εαυτό σου τα λόγια που είπε ο Χριστός στον Ιούδα, «εταίρε, εφ’ ο πάρει;»⁸∙ «Φίλε, γιατί ήρθες εδώ; Για να κρίνεις ή για να κριθείς;» Υπέμεινε και τότε θα δεις ότι η χάρις του Θεού θα σβήσει κάθε υπερηφάνεια μέσα σου και κάθε άλλη σαρκική επιθυμία». Βλέπουμε ότι αυτοί που παραδίδονται με απλότητα στην υπακοή, πολλούς πειρασμούς που τους άλλους τους ταλανίζουν, δεν τους γνωρίζουν καν. Αυτό αφορά όλους τους πιστούς. Αν είχαμε αληθινή υπακοή στους θεσμούς της Εκκλησίας, θα μας έδινε ο Θεός να γίνουμε και εμείς φορείς της Παραδόσεώς της.

Με την ενανθρώπηση του Χριστού, ζούμε πλέον μέσα στον «ενιαυτό της χρηστότητος του Κυρίου»⁹. Πόσες φορές δεν λέμε στις ακολουθίες, «ευλογημένη η Βασιλεία του Θεού, Νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων»; Αυτό το «Νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων» αναφέρεται στο «αιώνιο σήμερον», δηλαδή στον λειτουργικό χρόνο, όταν ο καιρός της ζωής μας επισκιάζεται από την αιωνιότητα του Θεού και τότε ο άνθρωπος γίνεται σύγχρονος γεγονότων αιωνίων και μπορεί να φθέγγεται μαζί με την Εκκλησία «Του δείπνου Σου του Μυστικού ΣΗΜΕΡΟΝ Υιέ Θεού κοινωνόν με παράλαβε». Σε αυτή την προοπτική ο πραγματικός σκοπός του χρόνου της ζωής μας είναι να μαζεύουμε καθημερινά στην καρδιά μας τις σφραγίδες της παρουσίας του Χριστού, ώστε να μπούμε στην αιωνιότητά Του και ο Κύριος να μας αναγνωρίσει ως δικούς Του.

Όπως ψάλλουμε τα Χριστούγεννα, αυτό που ήταν ο Χριστός παρέμεινε και αυτό που δεν ήταν το πήρε πάνω Του, δηλαδή την ανθρώπινη φύση. Όλα αυτά η Εκκλησία τα αποτυπώνει μέσα στις ακολουθίες της ημέρας. Ποια ώρα είναι πιο ευλογημένη από την έκτη ώρα, κατά την οποία ο Χριστός προσήλωσε το Σώμα Του στον Σταυρό και σταύρωσε την αμαρτία; Ή από την ενάτη ώρα κατά την οποία είπε «Τετέλεσται» για να φανερώσει ότι τελειώθηκε το σχέδιο του Θεού για τον άνθρωπο; Ποια ώρα είναι πιο μακαρία από την τρίτη ώρα κατά την οποία ο Χριστός έπεμψε το Παράκλητον Πνεύμα στους Μαθητές Του; Ποια ώρα είναι πιο ευλογημένη από τη νύχτα, στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός ή στην οποία αναστήθηκε; Όπως λέει ο Σολομών, «Μέσα στην ησυχία της νυχτερινής σιγής κατέβηκε ο παντοδύναμος λόγος του Θεού, φέρνοντας μαζί Του το οξύ ξίφος της ανυπόκριτης επιταγής Του»¹⁰ της ανυπόκριτης βουλήσεώς Του, που ήταν ο ζήλος της «εις τέλος» αγάπης Του για τον άνθρωπο.

Ερωταποκρίσεις

Ερώτηση: Πως συνδέεται η μνήμη με τον χρόνο;

Αρχιμ. Πέτρος: Υπάρχει μνήμη πνευματική, που είναι πράξη προσευχής, και μνήμη ψυχολογική, που είναι απλή ανάμνηση περασμένων γεγονότων. Με την πνευματική ανάμνηση, φέρουμε αυτά που θυμόμαστε ενώπιον του Θεού με προσευχή και ευχαριστία. Λέμε για τους κεκοιμημένους «αιωνία η μνήμη» με την έννοια ότι αυτούς που θυμάται ο Θεός, ζουν πραγματικά, ενώ η λήθη του Θεού είναι θάνατος. Κατ’ αναλογία, η προσευχητική ανάμνηση είναι πράξη που αγιάζει και λυτρώνει ακόμα και το παρελθόν μας, όπως ο Χριστός «ημάς εξηγόρασεν εκ της κατάρας του νόμου»¹¹ με το Αίμα Του και έδωσε Εαυτόν «λύτρον αντί πολλών»¹². Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για μας να λυτρώσουμε και να αγιάσουμε ούτε το παρελθόν, ούτε το παρόν, ούτε το μέλλον μας, παρά μόνο αν τα προσάγουμε στον Θεό με προσευχή.

Ερώτηση: Γιατί σε κάποιους ο Θεός δίνει λίγα χρόνια ζωής, ενώ άλλοι φεύγουν σε βαθιά γεράματα;

Αρχιμ. Πέτρος: Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι, «εαυτούς και αλλήλους και πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα». Ο Χριστός έχει στα χέρια Του και χρόνους και καιρούς, εμείς μόνο να Του παραδοθούμε και κάθε μέρα να αγωνιζόμαστε όπως μπορούμε καλύτερα να μαζέψουμε μέσα μας αιωνιότητα με την προσευχή, με τον λόγο του Θεού, με τα μυστήρια της Εκκλησίας, με την εργασία των εντολών. Τα κρίματα Του είναι ανεξιχνίαστα και το μόνο σίγουρο και απόλυτο που ξέρουμε είναι πως ο, τι κάνει, το κάνει από αγαθότητα, και για κάθε αδικία στο ιστορικό επίπεδο, ο Θεός μετά έχει όλη την αιωνιότητα για να την αναπληρώσει.

Ερώτηση: Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακας λέει ότι ο χρόνος της ζωής μας δεν φθάνει και για φιλία και για δάκρυα∙ πρέπει να διαλέξουμε τα δάκρυα. Πως να το κάνουμε;

Αρχιμ. Πέτρος: Κατ’ ακρίβεια, λέει κάτι πιο βαρύ ακόμη∙ την ημέρα που δεν κλάψαμε, τη χάσαμε για όλη την αιωνιότητα. Σίγουρα, θα έχουμε ευκαιρίες ξανά για δάκρυα, αλλά την ημέρα εκείνη δεν θα την ξαναβρούμε, και εφόσον έμεινε χωρίς τη σφραγίδα του Θεού, την οποία φέρνουν τα δάκρυα, έμεινε αλύτρωτη. Παρόλο που έχουμε την ψευδαίσθηση ότι θα ζούμε αιώνια στη γη, ο χρόνος μας είναι πολύ μικρός και δεν φθάνει και για φιλίες και για δάκρυα. Δεν σημαίνει ότι δεν θα είμαστε φιλικοί με τους δίπλα μας, αλλά ότι δεν πρέπει να προσκολληθεί η καρδιά μας σε ανθρώπους ή σε πράγματα αυτού του κόσμου. Ο Θεός μας είναι ζηλωτής Θεός και περιμένει από μας ολόκληρη την καρδιά. Το μυστήριο είναι όμως, ότι αν δώσουμε όλη μας την καρδιά στον Θεό, τότε το θέλημά Του γίνεται το δικό μας, και η καρδιά μας χωράει και όλους τους άλλους απαθώς, διά του Χριστού, όχι διά του εαυτού μας. Όταν έχουμε φιλίες με κέντρο τον εαυτό μας, η φιλία είναι μια πλατφόρμα για να ικανοποιούμε τα πάθη και τη κενοδοξία μας. Οι Άγιοι εξαγόρασαν όχι μόνο τον χρόνο της ζωής τους, αλλά και τον χρόνο της ζωής των πλησίον τους, αφού έγιναν «σπονδή» στον Θεό για τη σωτηρία του κόσμου.

Ερώτηση: Τις Κυριακές και τις μεγάλες εορτές η Εκκλησία μας λέει να σχολάσουμε. Είναι αυτό σαν να σταματάει ο χρόνος για λίγο για μας:

Αρχιμ. Πέτρος: Ξέρετε, οι άνθρωποι πολύ συχνά μας λένε ότι «σήμερα ο ρυθμός της ζωής είναι πολύ γρήγορος και δεν υπάρχει χρόνος να προσευχηθούμε». Μπορεί κάποιος να περάσει 3 ώρες στο ίντερνετ χωρίς να καταλάβει πότε πέρασε η ώρα. Αλλά αν έρθει στον ναό νιώθει ότι «είναι μεγάλες οι ακολουθίες στην Ορθόδοξη Εκκλησία». Αυτός που περνά κάθε μέρα 4 ώρες στο ίντερνετ, στην καλύτερη περίπτωση θα μαζέψει κάποιες γνώσεις που δεν είναι πάντοτε σίγουρο για το πόσο έγκυρες και ακριβείς είναι. Στη χειρότερη περίπτωση όμως ερημώνεται μέσα του, ξεραίνεται η καρδιά του. Ενώ αυτός που θα δώσει 4 ώρες κάθε μέρα να προσευχηθεί, έχει πολύ μεγάλη αλλαγή στην πνευματική του κατάσταση. Δεν λέει η Γραφή· «τρέξτε για να μάθετε ότι είμαι Θεός», αλλά «σχολάσατε και γνώτε, ότι εγώ ειμι ο Θεός»¹³. Να μην απατούμε τους εαυτούς μας ότι με το να βλέπουμε τηλεόραση και να τραβάμε το κομποσκοίνι κάναμε τον κανόνα της προσευχής μας. «Σχολάσατε», σημαίνει να τα αφήσουμε όλα και να πούμε τώρα για 5 λεπτά, μισή ώρα, όσο μπορούμε, υπάρχει μόνο ο Κύριος και εγώ πάνω στη γη. Έτσι πρέπει να είναι η αληθινή σχόλη για να πιάσει μέσα μας η χάρη της προσευχής. Αλλιώς παίρνουμε λίγους κόκκους άμμου από την ακροθαλασσιά.

Ερώτηση: Τι σημαίνει ότι ο χρόνος μεταποιείται σε «καιρόν» στην Εκκλησία;

Αρχιμ. Πέτρος: Ο «καιρός» σημαίνει τον χρόνο που δίνουμε να σταθούμε στην παρουσία του Θεού και η ευλογία του καιρού είναι ότι μας προπαρασκευάζει, μας αλλάζει την κατάσταση. Όταν αμαρτάνουμε, αν ζήσουμε τον χρόνο με μετάνοια, γίνεται για μας «καιρός του ποιήσαι τω Κυρίω», καιρός που αναφέρεται στον Θεό. Ο Απόστολος λέει ότι «κάθε κτίσμα αγιάζεται διά λόγου Θεού και εντεύξεως»¹⁴· έτσι και ο χρόνος της ζωής μας γίνεται καιρός όταν τον κάνουμε ευκαιρία να επισκεφθεί και να επισκιασθεί από τη χάρη του Θεού. Σήμερα ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι δίνουν όλη τους την προσοχή στον χρόνο, ακόμη και μέσω των ναρκωτικών, και όσο θέλουν να το ζήσουν, τόσο τους φεύγει από τα χέρια τους. Τρέχει και κυνηγά ο άνθρωπος μια σκιά, αλλά δεν πιάνεται η σκιά που λέγεται χρόνος. Όταν όμως γίνει καιρός, ο προφήτης Δαβίδ λέει, «η προσευχή μου προς σε Κύριε καιρός ευδοκίας»¹⁵.

Ερώτηση: Μπροστά σε κάθε καινούργιο χρόνο νιώθουμε ότι είμαστε προσηλωμένοι στο σημείο μεταξύ του χρόνου που πέρασε και εκείνου που έρχεται. Δεν γίνεται όμως αυτό κάθε στιγμή του χρόνου;

Αρχιμ. Πέτρος: Το όφελος έρχεται από το νυν, από το τι κάνουμε τώρα και ο εχθρός, επειδή το ξέρει αυτό, παίρνει τον νου μας από το τώρα και προσπαθεί είτε να τον πάει στο παρελθόν και να μας γεμίσει με τύψεις και με απελπισία∙ ή να τον πάει στο μέλλον, και να μας γεμίσει με άγχος. Τελικά πολλές φορές το άγχος αυτό για το μέλλον το ονομάζουμε και «εσχατολογία». Αληθινή εσχατολογία, όμως είναι να αγωνιζόμαστε καθημερινά να βρούμε επαφή με τον έσχατο Αδάμ. Ο πρώτος Αδάμ πλάσθηκε κατ’ εικόνα του Εσχάτου Αδάμ. Εκείνος που θα έλθει στο τέλος είναι το πρότυπο του πρώτου Αδάμ. Η ζωή στην παρουσία του Εσχάτου, στον λόγο Του, στη χάρη Του δεν είναι η αγωνία και η κινδυνολογία για το μέλλον.

Ερώτηση: Πως να εννοήσουμε ότι ο χρόνος είναι δώρον της χρηστότητος του Θεού;

Αρχιμ. Πέτρος: Όταν ο χρόνος επισκιάζεται από τη χάρη του Θεού, τότε ο άνθρωπος μπορεί να πει παράδοξα πράγματα, όπως «εις ους τα τέλη των αιώνων κατήντηκεν»¹⁶, ή ότι γίνεται συγχρόνως γεγονότων αιωνίων. Αλλά λέμε ταυτόχρονα και το «Κύριε, ελέησον και σώσον με». Είναι και τα δυο αληθινά, διότι όσο υπάρχει χρόνος, ακόμη και όταν εμπλησθούμε με την τρυφή της παρουσίας Του, δεν παύει να υπάρχει και ένας κίνδυνος. Θυμάστε εκείνον τον Όσιο Γέροντα που είπε τις τελευταίες μέρες πριν πεθάνει όταν τον επαίνεσε κάποιος· «Προσέξτε, προλαβαίνω ακόμη να τα χαλάσω όλα».

Ερώτηση: Ο χρόνος της Λειτουργίας είναι ο χρόνος της αιωνιότητας;

Αρχιμ. Πέτρος: Ο λειτουργικός χρόνος είναι το «αιώνιο σήμερον», ο ιστορικός άνθρώπινος χρόνος που επισκιάζεται από την άκτιστη θεια ενέργεια, η οποία μας εισάγει στην αιωνιότητά Του. Ο Γέροντας Σωφρόνιος λέει ότι ο χρόνος είναι σχετικός, αλλά όχι με την έννοια του Αϊνστάιν που είπε ότι μια μάζα, όταν ξεπεράσει μια ταχύτητα, μπορεί να γίνει ενέργεια. Πνευματικά, αυτό γίνεται στις ψυχές των Αγίων, οι οποίοι στην ορμή τους προς τον Θεό λησμονούν τον κόσμο και σαν να φεύγουν από τη βαρύτητα του κόσμου, γίνονται όλοι φως, ενέργεια. Όταν επιστρέφουν στον κόσμο «εξαγγέλουν τας αρετάς του Θεού», γίνονται πύλη του ουρανού και η ζωή τους προβάλλει τις αρετές του Θεού για μας να τις μιμηθούμε, όπως λέει ο απόστολος Πέτρος∙ «όπως τὰς αρετὰς εξαγγείλητε του εκ σκότους υμάς καλέσαντος εις τὸ θαυμαστὸν Αυτού φως»¹⁷. Δεν υπάρχει καινούργιος χρόνος, όπως έλεγε ο άγιος Πορφύριος, υπάρχει μόνο ο χρόνος που πέρασε. Αλλά ο χρόνος που μας δίνει ο Θεός είναι «καιρός» τον οποίο εμείς πρέπει να τον κάνουμε «ευκαιρία» για τον Θεό να μπει στη ζωή μας.

Παραπομπές:

1^ Γέν. 1,5

2^ Σοφ. Σολ. 4, 13.

3^ Εφ. 4, 13.

4^ Εφ. 5, 16-17.

5^ Εφ. 5, 18.

6^ Γαλ. 4, 4.

7^ Λουκ. 21, 19.

8^ Ματθ. 26, 50.

9^ Βλ. Λουκ. 4, 17.

10^ Πρβλ. Σοφ. Σολ. 18, 14-15.

11^Γαλ. 3, 13.

12^ Μάρκ. 10, 45.

13^ Ψαλμ. 45, 10.

14^ Α´ Τιμ. 4, 4-5.

15^ Βλ. Ψαλμ. 68, 14.

16^ Α´ Κορ. 10, 11.