Τρεις Ιεράρχες: Από τις βυζαντινές καταβολές στο αντίδοτο της λήθης

31 Ιανουαρίου 2022

Η εορτή των Τριών Ιεραρχών είναι ημέρα λαμπρή για τα Ελληνικά γράμματα. Ήδη, ο πανηγυρικός εορτασμός «των τριών μεγίστων φωστήρων της τρισηλίου θεότητος» διάγει τον τρίτο αιώνα ζωής για την Παιδεία της χώρας μας. Από που όμως προέρχεται η καταβολή αυτής της εορτής;

Γυρίζοντας τον χρόνο, θα δούμε, πως η κατάληξη στη σύνθεση των τριών προσώπων, δηλαδή του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, κρατά τις ρίζες της από το Βυζάντιο. Τι στάθηκε ωστόσο αφορμή για  να φτάσουμε σε αυτή την κατάληξη;

Μέχρι και τον 11ο αιώνα η τιμή στους Αγίους ήταν ξεχωριστή. Την εποχή εκείνη, κατά τους χρόνους του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, ξέσπασε μια «έριδα» μεταξύ των πνευματικών κύκλων της εποχής για το ποιος από τους τρεις, υπήρξε σπουδαιότερος από πλευράς προσφοράς στα θεολογικά γράμματα. Άλλοι θεωρούσαν ανώτερο τον Μέγα Βασίλειο. Άλλοι τοποθετούσαν υψηλά τον ιερό Χρυσόστομο και τον θεωρούσαν ανώτερο από τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο. Άλλοι, θεωρούσαν ανώτερο τον Γρηγόριο από τον Βασίλειο και τον Χρυσόστομο. Η διαμάχη είχε ως αποτέλεσμα οι υποστηρικτές του καθενός να φτάσουν στο σημείο να χαρακτηρίζονται ως«Ιωαννίτες»,«Βασιλείτες» και «Γρηγορίτες».

Λεπτομέρεια από το χρυσοκέντητο Λάβαρο των Τριών Ιεραρχών, στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αυτός που θα βάλει τέλος στη διαμάχη αυτή είναι ο Ιωάννης Μαυρόπους, Επίσκοπος Ευχαΐτων. Λόγιος, εκκλησιαστικός συγγραφέας και ποιητής, ο Ιωάννης, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μορφές της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου κατά τον 11ο αιώνα. Καταγόταν από οικογένεια της Παφλαγόνας, η οποία εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όταν αυτός ήταν ακόμα παιδί. Η μόρφωσή του τον κατέστησε σύμβουλο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ’ του Μονομάχου, ο οποίος του ανέθεσε και τη σύνταξη «Νεαράς» σχετικά με την αναδιοργάνωση του Πανδιδακτηρίου και την ίδρυση Νομικής Σχολής στην Κωνσταντινούπολη. Σπουδαιότερος μαθητής του υπήρξε ο Μιχαήλ Ψελλός.

Ο Ιωάννης με το έργο του «Λόγος προς τους Τρεις Ιεράρχες», το οποίο πολύ πιθανό να συνέταξε για την καθιέρωση της κοινής εορτής των αγίων, θα δώσει λύση στο επικείμενο ζήτημα. Στο κείμενό του αυτό, ο Μαυρόπους, αναπτύσσει τους λόγους για τους οποίους θα πρέπει να τιμηθούν από κοινού οι συγκεκριμένοι άγιοι. Στην ομιλία του παρομοιάζει τους τρεις αγίους με την Αγία Τριάδα. Όχι μόνο ως προς τον αριθμό, αλλά και ως προς την μεταξύ τους αγάπη. Στη συνέχεια αναπτύσσει διεξοδικά τις αρετές του κάθε αγίου. Στο τέλος του κειμένου χαρακτηρίζει τους αγίους ως «δώρο του Θεού στη γη» και καλεί το ακροατήριο να τους μιμηθεί.

Ο Ιωάννης δεν καθορίζει την ημερομηνία της εορτής στο κείμενό του. Ωστόσο, τα μηναία πιστώνουν την καθιέρωση της εορτής στο πρόσωπό του. Ο λόγιος Επίσκοπος Ευχαΐτων εκτός από αυτόν τον λόγο έχει γράψει και ποιήματα που αναφέρονται στους Τρεις Ιεράρχες.

Η εορτή των Τριών Ιεραρχών θα αποκτήσει διττή σημασία μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. Τότε που, εκτός από τον εκκλησιαστικό χαρακτήρα που κατείχε η εορτή, θα καθιερώνονταν οι Τρείς Ιεράρχες και ως προστάτες των Ελληνικών Γραμμάτων.

Οι διαδικασίες καθιέρωσης και σύνδεσης της εορτής με την ελληνική παιδεία συνδέονται με το Οθώνιο, τότε, Πανεπιστήμιο (νυν Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών).Με αφορμή το θάνατο του καθηγητή της Ιατρικής Σχολής, Δημητρίου Μαυροκορδάτου, το Ακαδημαϊκό Συμβούλιο συνεδριάζει στις 9 Αυγούστου 1841 με σκοπό να του αποδώσει τιμές. Τελικά προκρίνει την καθιέρωση μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου κατά τον εορτασμό της Σύναξης των Τριών Ιεραρχών, ενώ παράλληλα αποτέλεσε την αφετηρία του εορτασμού των Ελληνικών Γραμμάτων και της Παιδείας του Έθνους. Ο πρώτος εορτασμός πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1842 με κεντρικό ομιλητή τον καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής, Νεόφυτο Βάμβα. Έκτοτε, η ημέρα αυτή έχει λάβει πανηγυρικό χαρακτήρα για τον απανταχού Ελληνισμό.

Τα τελευταία χρόνια, δυστυχώς, ο εορτασμός λαμβάνει έναν άλλο προσανατολισμό με στόχο την σταδιακή απαξίωση. Δεν αρκούν μόνο τα εθιμοτυπικά. Χρειάζεται να πιάσουμε και το νόημα. Ιδιαίτερα φέτος που η επέτειος μνήμης της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τον βίαιο ξεριζωμό των Ελλήνων από τις πατρογονικές εστίες της Μικράς Ασίας μας καλεί να μην ξεχάσουμε ότι δύο από τους Τρεις Ιεράρχες, ο Μέγας Βασίλειος και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Καππαδοκία. Θυμίζοντάς μας τη μακραίωνη παρουσία του Χριστιανισμού και του Ελληνισμού στην ιστορική Μικρασιατική γη. Όπως αναφέρει και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος στο μήνυμά της, είναι μια χρήσιμη υπενθύμιση για να μην λησμονήσουμε τις θυσίες των Ελλήνων της Ανατολής. Είναι αντίδοτο στη λήθη έτσι ώστε να μην ξεχάσουμε τις βυζαντινές καταβολές!

 

Πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα Λαμιακός Τύπος