Από την αποστασία στο μαρτύριο. Οι νεομάρτυρες εκ των αρνησιχρίστων

Το θέμα της επιστροφής Χριστιανών, που είχαν αρνηθεί τον Χριστό για διάφορους λόγους, στους κόλπους της Εκκλησίας έχει τις ρίζες του στους πρώτους κιόλας αιώνες της εκκλησιαστικής ιστορίας. Ήδη, από την περίοδο των Διωγμών, δημιουργήθηκαν αντίρροπες τάσεις, κυμαινόμενες από την απόλυτη αυστηρότητα μέχρι την άκρα επιείκεια.

Το ερώτημα ήταν σαφές: Εάν και υπό ποιες προϋποθέσεις ένας Χριστιανός που αρνήθηκε τον Χριστό έχει την δυνατότητα να επανέλθει και να ενταχθεί εκ νέου στο εκκλησιαστικό σώμα.

Σταθμό στο ζήτημα αυτό απετέλεσε η Σύνοδος της Καρχηδόνος το 251 (ή κατ’ άλλους 256 μ.Χ.) που συνεκάλεσε ο επίσκοπος Καρχηδόνος Κυπριανός. Στη Σύνοδο αυτή έγινε διαχωρισμός μεταξύ εκείνων που θυσίασαν και θυμιάτισαν τα είδωλα και εκείνων που με ελαφρύτερη άρνηση, εφοδιάστηκαν με πιστοποιητικά του ρωμαϊκού κράτους. Οι μεν πρώτοι γίνονταν δεκτοί σε ισόβια μετάνοια και τους χορηγούσαν πλήρη άφεση αμαρτιών κατά τις τελευταίες ημέρες της ζωής τους, οι δε άλλοι γίνονταν δεκτοί σε εκκλησιαστική κοινωνία αφού περνούσαν ορισμένο χρόνο μετανοίας. Τις αποφάσεις αυτές, μεταξύ πολλών άλλων που σχετίζονταν με σχισματικούς και αιρετικούς, επικύρωσε σε σύντομο χρονικό διάστημα και τοπική σύνοδος στη Ρώμη.

Τα αναφέρουμε αυτά ώστε να φανεί το αναπόφευκτο παράλληλων καταστάσεων κατά την Τουρκοκρατία, η οποία, χωρίς αμφιβολία, αποτελούσε περίοδο ενός ιδιότυπου διωγμού. Εάν θελήσουμε να παραλληλίσουμε τις δύο αυτές περιόδους θα διαπιστώναμε πως υπάρχουν δύο σημαντικές διαφορές:

Α. Κατά την Τουρκοκρατία, το μαρτύριο στο όνομα της πίστης προϋπόθετει ψευδή η και πραγματική προηγούμενη ομολογία του Νεομάρτυρα ότι ασπάζεται τον Μουσουλμανισμό.

Β. Η επιστροφή του Νεομάρτυρα στην πίστη δεν πραγματοποιείται αφού ο διωγμός λήξει  αλλά ενόσω ο κίνδυνος υφίσταται. Και μάλιστα κίνδυνος με βέβαιη την έκβαση του μαρτυρίου.

Ο εξισλαμισμός των μετέπειτα Νεομαρτύρων, όπως περιγράφει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο Νέο Μαρτυρολόγιο είχε διάφορες αιτίες: παρόρμηση της στιγμής, μέθη, αποδοχή ανταλλαγμάτων σε πλούτο και εξουσία, φόβος μπροστά στη συκοφαντία, άμυνα στην αδικία, ασήμαντες αφορμές από ένα αστείο ή μία λογομαχία αλλά και τραγικές καταστάσεις όπως η περίπτωση εξισλαμισμού του μητροπολίτου Μογλενών Ιωάννου μαζί με τους χωρικούς του χωριού Νότια στην υποδιοίκηση Γευγελής. Οι κάτοικοι όλων των γειτονικών χωριών είχαν εξισλαμιστεί και μόνον οι κάτοικοι αυτού του χωριού έμεναν Χριστιανοί. Το μίσος και τις ασφυκτικές πιέσεις των Τούρκων έκαναν ώστε ο Μητροπολίτης να αντιληφθεί ότι καμία ελπίδα δεν απομένει παρά μόνον ο εξισλαμισμός. Αφού επιτέλεσε τη λειτουργία της Αναστάσεως του μεσονυκτίου του Μεγάλου Σαββάτου, τρέμοντας από συγκίνηση, ανακοίνωσε στο εκκλησίασμα τους λόγους της απόφασής του λέγοντας:

«Ο Μέγας Θεός και ο Μονογενής αυτού Υιός,  ού την εκ νεκρών Ανάστασιν πανηγυρίσαμε σήμερον, αυτοί μόνον γιγνώσκουσι τα πάντα και δεν θα θεωρήσωσιν ημάς ανάξιους της Χάριτος».

 Ο Μητροπολίτης ονομάστηκε Αλής, έγινε ιεροδικαστής και μετατέθηκε στη Λάρισα (Βλ. Π. Ν. Παπαγεωργίου, Ο εξισλαμισμός του Μακεδονικού χωριού Νοτίων, Μακεδονικόν Ημερολόγιον,  Εν Αθήναις 1909,  σ. 91 και εξής).

Υπήρχε η γνώμη κατά την οποίαν, αυτοί οι εξωμότες, και μετά την επιστροφή στον Χριστιανισμό και το μαρτύριό τους δεν θα έπρεπε να θεωρούνται ως Μάρτυρες. Τη γνώμη αυτή δεν υιοθέτησαν οι Κολλυβάδες Αθανάσιος Πάριος και Νικόδημος ο Αγιορείτης. Έφεραν ως παραδείγματα ανάλογες περιπτώσεις των πρώτων Χριστιανών, στους οποίους η Εκκλησία αποδίδει τιμές Μάρτυρος, ακόμη και αν προσωρινά απαρνήθηκαν το Χριστό από τον φόβο των βασανιστηρίων. (Ευσεβίου,  Εκκλησιαστική Ιστορία, 1,48). Έσχατο παράδειγμα φέρνει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης τον απόστολο Πέτρο, ως μαθητή ο οποίος αρνήθηκε τρεις φορές τον Χριστό και του οποίου η μετάνοια δεν του στέρησε τον στέφανο του Αποστόλου και του Μάρτυρος.

Οι δύο προαναφερθέντες Κολλυβάδες, με οξύτητα επιτίθενται εναντίον εκείνων που διατηρούν μία άτεγκτη στάση προς τους πρώην αρνησιχρίστους και νυν Νεομάρτυρες, κατηγορώντας τους ότι, ουσιαστικά, συστρατεύονται με τον διάβολο. Διαρκής επωδός στα επιχειρήματα τους είναι πως το παράδοξο δεν είναι να αρνηθεί κάποιος στο Χριστό, αλλά να παραμείνει στην άρνηση (Νικοδήμου Αγιορείτου,  Νέο Μαρτυρολόγιο, εκδ. ΑΣΤΕΡΟΣ. Αιήνα 1961,  σ. 19).

Όπως η άρνηση, έτσι και η επιστροφή των Νεομαρτύρων αυτής της κατηγορίας είχε ποικίλες αφορμές, με μία όμως κοινή αιτία: μία εσωτερική παρόρμηση, μία καρδιακή φλόγα μετανοίας, η οποία, σε κάποιον ορισμένη στιγμή, συχνά χωρίς καμία εμφανή αφορμή, ωθούσε τον Νεομάρτυρα να απαρνηθεί τα πάντα και να βρεθεί πρόθυμος να επωμιστεί όλες τις συνέπειες μιας δημόσιας μετά μεταμέλειας. Στον λόγο του Δημητρίου από την Φιλαδέλφεια περικλείεται όλη αυτή η υπαρξιακή αναστροφή:

«Ω της αγνωσίας μου της ταλαιπώρου! Ω της δυστυχίας σου άθλιε Δημήτριε! Αχ και πώς τόσους χρόνους ευρίσκομαι εις τούτο το σκότος! Πώς απατήθηκα και αρνήθηκα τον Κύριόν μου; Αλλ΄ όμως πάλιν θα ομολογήσω Αυτόν ενώπιον των ανθρώπων! Έχω και άλλους πολλούς προγενεστέρους μάρτυρας, όπου έκαμαν τούτο, τους οποίους θέλω έχω βοηθούς μου εις την ομολογίας ταύτην!»

Υπήρξαν όμως και διάφορες αφορμές της μεταμέλειας!  Ο Μιχαήλ από τη Σμύρνη, συγκλονίστηκε ακούγοντας τους πρώη αδελφούς του να ψάλλουςν το «Χριστός Ανέστη» και ευθύς μεταμελήθη. Ο Νικόδημος από το Ελβασάν, ήδη εξισλαμισμένος, πήγε στο Άγιον Όρος ώστε να πείσει τον γιο του να ακολουθήσει δρόμο της αποστασίας. Τελικά, ο ίδιος ο πατέρας επέστρεψε στην πίστη. Ο προαναφερθείς μητροπολίτης Μογλενών Ιωάννης, ως ιεροδικαστής στη Λάρισα, συνάντησε εκεί τον χριστιανό αδελφό του Δημήτριο και του ανακοίνωσε ότι είναι έτοιμος να μαρτυρήσει υπέρ του Χριστού. Πήγε στο τζαμί Τουρχάν δίπλα στη γέφυρα του Πηνειού όπου παρευρίσκονταν πολλοί προσκυνητές για τη μεσημβρινή προσευχή και αφού ανέβηκε στον άμβωνα, έκανε το σημείο του Σταύρου και είπε: «Εις και μόνος είναι ο αληθινός Θεός, Υιός δε Μονογενής αυτού ο Χριστός» (Παπαγεωργίου, σ. 94).

Η επιστροφή των αρνησιχρίστων στους κόλπους της Εκκλησίας επικυρωνόταν από την χρίση διά του Αγίου Μύρου όπως συνιστά και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (Νέο Μαρτυρολόγιο,  σ. 67, 213, 124, 19).

Πολλοί από αυτούς θέλησαν να μονασουν στο Άγιον Όρος και αρκετοί από αυτούς, με άδεια του πνευματικού τους, επέστρεφαν στο τόπο της καταγωγής τους για να μαρτυρήσουν. Το ίδιο συνέβαινε και με απλούς λαϊκούς. Άλλοι έλαβαν εύκολα την άδεια του πνευματικού τους, άλλοι όμως εμποδίστηκαν καταρχήν από κληρικούς ή πνευματικούς, συχνά και από τον ίδιο τον επίσκοπο. Ο φόβος ήταν διπλός: Καταρχάς, μήπως ο ίδιος ο μετανιωμένος υποκύψει εκ νέου στα βασανιστήρια αλλά και μήπως εξαιτίας της πιθανής δειλίας του χλευαστεί εκ νέου η πίστη όλων.

Οι πράξεις της μεταστροφής είχε συχνά την ίδια εξέλιξη: Καθώς γνώριζαν τη σημασία της τουρκικής ενδυμασίας και του καλύμματος της κεφαλής ως πρώτο δείγμα της μεταστροφής τους, οι εξισλαμισθέντες παρέδιδαν το φέσι, το σαρίκι η το καταπατούσαν δημοσίως, θέτοντας στην κεφαλή τους ένα μαύρο σκούφο. Αυτή ήταν η ορατή και εντυπωσιακή χειρονομία της αποκήρυξης του μωαμεθανισμού. Στη συνέχεια δήλωναν προφορικά κατά διάφορους τρόπους τη μεταμέλεια τους και την επιστροφή τους. Ως προς την αντίδραση των Τούρκων, υπήρχαν περιπτώσεις όπου οι μεταμεληθέντες θεωρήθηκαν τρελοί ή απλώς επιπόλαιοι, οπότε τους άφηναν να φύγουν και να ζήσουν όπως αυτοί προτιμούν (Μακαρίου Νοταρά, Νέον Λειμωνάριον, Αθήνα 1873, σ. 210). Τις περισσότερες φορές όμως η εξέλιξη της ανακρίσεως, της καταδίκης και της εκτελέσεως χαρακτηριζόταν από πολύ μεγαλύτερη σκληρότητα από τη συνηθισμένη, εξαιτίας και της οργής και του μίσους των παρισταμένων Μουσουλμάνων, που έβλεπαν τον Νεομάρτυρα βλάσφημο και εξωμότη.

Μεγάλη η δόξα και η ευλογία των Νεομαρτύρων. Ιδιαίτερα όμως το μαρτύριο των Νεομαρτύρων εκ των αρνησιχρίστων προσφέρει σε μας και την διαβεβαίωση περί της δυνάμεως της μετανοίας.