Από την Ελληνική Επανάσταση στον Μπετόβεν και τον Σοπέν

Όταν τα κανόνια βάλλουν και οι κάννες των πυροβόλων, είτε είναι καριοφίλια,  είτε καλάσνικοφ, πυρακτώνονται από το πυρ κατά ριπάς, κάθε συζήτηση για τέχνη φαντάζει ως μία περιττή πολυτέλεια.

Όντως, τι σχέση μπορεί να έχει ένας ζωγραφικός πίνακας με την εικόνα μιας ερειπωμένης οικοδομής που στα ερείπια της κείτονται άμαχοι νεκροί; Τι σχέση μπορεί να έχει μία συγχορδία με την ομοβροντία τον ρουκετοβόλων, πέραν ίσως από μία μόνο νότα που συμπίπτει με το σφύριγμα της βολίδας λίγο πριν διαλύσει ό,τι βρεθεί στο δρόμο της;

Κι όμως! Ο πόλεμος και η κτηνωδία σχετίζονται με την τέχνη. Όταν τα ερπυστριοφόρα σκουριάσουν και τα πολυβόλα αχρηστευτούν, η τέχνη μεταβάλλεται σε αποθετήριο μνήμης πολύ ισχυρότερο από τις ιστορικές καταγραφές και τις στρατιωτικές αναλύσεις. Αυτό συμβαίνει διότι η καλλιτεχνική έκφραση σχετίζεται με το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης. Από το καλλιτεχνικό έργο δεν λείπει η λογική, ο πυρήνας και η ουσία του όμως ακουμπά στα πιο βαθιά ανθρώπινα συναισθήματα και στους πιο υψηλούς πόθους του ανθρώπινου πνεύματος. Για αυτό και η τέχνη ως αποθετήριο μνήμης έχει τη δυνατότητα να διασώσει όλες τις διαστάσεις ενός ιστορικού γεγονότος και να καταγράψει καταστάσεις, όπως ο ηρωισμός ή η φρίκη, τις οποίες η λογική καταγραφή και ανάλυση δεν είναι δυνατόν να προσεγγίσουν. Αίφνης, όσες μελέτες και αναλύσεις αν διαβάσουμε και τις πολιτικές εξελίξεις και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του 21, το πάθος και ο καημός της Ελληνικής Επανάστασης δεν θα μας αποκαλυφθεί, παρεκτός εάν τραγουδήσουμε τον Θούριο του Ρήγα, εάν απαγγείλουμε μεγαλοφώνως τον Ύμνο εις την Ελευθερία και αν ψιθυρίσουμε λέξη λέξη το πιο βιωματικό κείμενο του 21, τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη.

Ας «ανοίξουμε» όμως λίγο τη ματιά μας. Σε τι καιρούς ξεσπά η Επανάσταση των Ελλήνων;

Ο ποταμός του αίματος του ξεσηκωμού μας εναντίων των Τούρκων την εποχή εκείνη δεν είναι παρά ένας ακόμα παραπόταμος στο μεγάλο ματωμένο ποτάμι της ευρωπαϊκής ηπείρου που σπαράσσεται από διαρκείς συγκρούσεις, ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Άπειρες οι μελέτες και οι αναλύσεις αυτής της περιόδου της ευρωπαϊκής ιστορίας. Εκεί όμως που καταγράφηκε όλο το μεγαλείο και η τραγωδία των ευρωπαϊκών λαών ήταν η ψυχή δύο μεγάλων μουσουργών, παντελώς αντίθετων ως προς τον χαρακτήρα, όμοιων όμως ως προς την καλλιτεχνική φλόγα, τον φιλελευθερισμό τους και βέβαια το ταλέντο τους: του Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν και του Φρειδερίκου Σοπέν.

Ο πρώτος γεννήθηκε στις 16 ή 17 Δεκεμβρίου του 1770 και θεωρείται ο επαναστατικότερος και ο πλέον φιλελεύθερος από τους κλασικούς συνθέτες. Όπως όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, δημιουργεί ενοποιώντας τρία επίπεδα: αφουγκράζεται την εποχή του, διαμορφώνει την εποχή του και μετατρέπει το ιστορικό και το τοπικό σε διαχρονικό και πανανθρώπινο. Η κορύφωση του έργου του συμπίπτει με τα προεπαναστατικά χρόνια τη Ελληνικής Επανάστασης, η οποία ξεσπά έξι χρόνια πριν τον θάνατό του (1827).

Γεννήθηκε την εποχή του λεγόμενου “Διαφωτισμού”, όταν η Ευρωπαϊκή σκέψη ήρθε σε ρήξη με την υποταγή στη θρησκεία και τη μοναρχία και ύψωσε τη σημαία της ελεύθερης σκέψης, της επιστήμης και της δημοκρατίας, αιτήματα που ανέδειξε η νεά ανερχόμενη αστική τάξη σε όλη την Ευρώπη.

Το μουσικό ταξίδι του Μπετόβεν με τα σκαμπανεβάσματα αυτής της επαναστατικής εποχής συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, αλλά ιδιαίτερα με την παλίρροια της Γαλλικής Επανάστασης που τερμάτισε τη μοναρχία, τα φεουδαρχικά δικαιώματα και διακήρυξε την ισότητα, την ελευθερία και την αδελφοσύνη. Ως έφηβος, ο Μπετόβεν, όπως και πολλοί άλλοι “μέσοι” νέοι στην Ευρώπη, ήταν εξαρχής ένθερμος υποστηρικτής της επανάστασης.

Αυτό το επαναστατικό πνεύμα “κατοικεί” σε μεγάλο μέρος του έργου του. Προώθησε τη μουσική σε αυτή τη νέα εποχή. Συνδυάζοντας την ποιητική δύναμη της γερμανικής λογοτεχνικής σκηνής και τα τραγούδια της Γαλλικής Επανάστασης, άλλαξε εντελώς αυτό που θα μπορούσε να είναι η μουσική. Η μουσική του δεν ηρεμεί·  σοκάρει και διαταράσσει. Δεν πρόκειται όμως για μια απλώς στρατευμένη μουσική στα πολιτικά συνθήματα των καιρών. Ο Μπετόβεν ψηλαφεί το βαθύτερο μεγαλείο του ανθρωπίνου πνεύματος, αναδεικνύοντας μια πανανθρώπινη ανάγκη για αυτοδιάθεση, αξιοπρέπεια και ολοκληρωτική αφοσίωση στον αγώνα για την ανύψωση του ανθρώπου από υπόδουλος σε ελεύθερο.

Από το 1792 έως το 1815, υπήρξε οπισθοδρόμηση στην επανάσταση στη Γαλλία με την ανατροπή των Γιακωβίνων και ο ήρωας της στρατιωτικής άμυνας της επαναστατικής κυβέρνησης, Ναπολέων Βοναπάρτης, έγινε δικτάτορας. Αλλά αυτό σήμαινε επίσης ότι οι στρατοί του Ναπολέοντα μετέφεραν τις ιδέες και τους νόμους της Γαλλικής Επανάστασης σε όλη την Ευρώπη, ανατρέποντας τις αντιδραστικές ημιφεουδαρχικές απόλυτες μοναρχίες της Αυστρίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Πρωσίας. Οι νίκες του τον μετέτρεψαν σε είδωλο στα μάτια του Μπετόβεν.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ένας ώριμος Μπετόβεν συνέθεσε μερικά από τα σημαντικότερα έργα του. Η υπέροχη πέμπτη συμφωνία του είναι γεμάτη αναφορές στη μουσική της επανάστασης. Στη σύνθεσή του, ο Μπετόβεν τονίζει ότι η συμφωνία του εκφράζει τα λόγια που γράφτηκαν για τον δολοφονημένο Γάλλο επαναστάτη ηγέτη, Ζαν-Πωλ Μαρά: “Ορκιστήκαμε, με το σπαθί στο χέρι, να πεθάνουμε για τη δημοκρατία και τα δικαιώματα του ανθρώπου”. Η μοναδική του όπερα, Φιντέλιο, μιλά για μια μοναχική γυναίκα που απελευθερώνει τον σύζυγό της, έναν πολιτικό κρατούμενο, από μια ισπανική φυλακή (αντικαθιστά τη γαλλική σκηνή για πολιτικούς λόγους, συμπεριλαμβανομένου του μίσους του για το καθεστώς στην Ισπανία).

Ένα επαναστατικό πνεύμα κινεί κάθε μέτρο της πέμπτης συμφωνίας του. Ο διάσημος ρυθμός αυτού του έργου είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό άνοιγμα οποιουδήποτε μουσικού έργου στην ιστορία. Συμπωματικά, είναι το μουσικό ισοδύναμο του συμβόλου Μορς για το “V” (…_) που σημαίνει νίκη, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να ενώσει τον γαλλικό λαό για να πολεμήσει τους Γερμανούς κατακτητές στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως αναφέρει ο μαέστρος Νικολάους Χάρνανκορτ “η μουσική της πέμπτης συμφωνίας δεν είναι μουσική, είναι πολιτική αναταραχή. Μας λέει: ο κόσμος που έχουμε δεν είναι καλός. Ας τον αλλάξουμε! Έλα, πάμε! Έλα!”.

Σταδιακά ο Μπετόβεν όλο και απογοητευόταν  από τα πολιτικά γεγονότα αυτής της περιόδου. Είχε αφιερώσει την τρίτη του συμφωνία στον Ναπολέοντα. Αλλά το 1802, η γνώμη του γι΄ αυτόν είχε αρχίσει να αλλάζει. Σε μια επιστολή προς ένα φίλο του, εκείνη τη χρονιά, έγραψε αγανακτισμένος: “Όλα προσπαθούν να επιστρέψουν στην παλιά ρουτίνα αφού ο Ναπολέων υπέγραψε το Κονκορδάτο με τον Πάπα”. Ο θαυμασμός του Μπετόβεν τελικά μετατράπηκε σε δυσαρέσκεια όταν ο Ναπολέων αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας το 1804. Όταν ο Μπετόβεν έλαβε νέα γι’ αυτά τα γεγονότα, διέγραψε θυμωμένα την αφιέρωσή του στον Ναπολέοντα στην παρτιτούρα της νέας του συμφωνίας. Το χειρόγραφο εξακολουθεί να υπάρχει και μπορούμε να δούμε ότι επιτέθηκε στη σελίδα με τέτοια βία που έχει μια τεράστια τρύπα. Στη συνέχεια αφιέρωσε τη συμφωνία στον ανώνυμο ήρωα της επανάστασης: έγινε η Ηρωική (Eroika).

Και το 1824 ο Μπετόβεν παρέδωσε το τελευταίο του αριστούργημα πριν το θάνατό του, το 1827. Πρόκειται για την περίφημη ενάτη συμφωνία του, που πήρε ως κείμενό του την Ωδή στη Χαρά του Γερμανού ποιητή Σίλερ. Αυτά τα λόγια του Σίλερ έγιναν το επίκεντρο της Ένατης Συμφωνίας (που τώρα χρησιμοποιείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ύμνος της).

Η ένατη συμφωνία έχει ονομαστεί “Μασσαλιώτιδα της Ανθρωπότητας”. Ο Μπετόβεν αναβιώνει τον ήχο της επαναστατικής αισιοδοξίας. Είναι η φωνή ενός ανθρώπου που αρνείται να παραδεχτεί την ήττα, του οποίου το κεφάλι παραμένει όρθιο μπροστά στις αντιξοότητες.

Την 1η Μαρτίου του 1810, γεννήθηκε στην Πολωνία, από πατέρα Γάλλο και μητέρα Πολωνίδα, ένας από τους σημαντικότερους πιανίστες και σημαντικότερους εκπροσώπους του ρομαντισμού, ο συνθέτης Φρεντερίκ Σοπέν. Ο Σοπέν έσφυζε από ταλέντο. Όπως έγραφε μια εφημερίδα της Βαρσοβίας της εποχής εκείνης, ο Σοπέν, όχι μόνο εκτελούσε στο πιάνο τα πιο δύσκολα κομμάτια με μεγάλη ευχέρεια και εξαίρετο γούστο. Όλοι έχουν πειστεί πως εμφανίστηκε ένα παιδί-θαύμα, εφάμιλλο του Μότσαρτ.

H Πολωνία βρίσκεται υπό ρωσική κτήση και υπό την κυριαρχία του Μεγάλου Δούκα Κωνσταντίνου, μεγάλου θαυμαστή του νεαρού Σοπέν.

Ποια ήταν όμως η πολιτική κατάσταση την εποχή εκέινη;

Σύμφωνα με τις αποφάσεις του συνεδρίου της Βιέννης η ρωσική αυτοκρατορία προσάρτησε τη Βαρσοβία το 1815 και έγινε μέρος του ρωσικού βασιλείου της Πολωνίας. Ο Σοπέν ήταν ένας μικρός μάγος, ικανός να εξημερώνει με τη μουσική του ακόμα και θηρία σαν το Μεγάλο Δούκα Κωνσταντίνο, τον αδελφό του Τσάρου που, μετά την κατάληψη της Πολωνίας από τη Ρωσία, δυνάστευε τον πολωνικό λαό.

Ο μισοπαράφρων αυτός «προτέκτορας», θύμωνε με τα πάντα και ημέρευε μονάχα με τη μουσική. Κάθε φορά, λοιπόν που τον έβλεπαν στις «κακές» του, έτρεχαν μ’ ένα αμάξι κι έπαιρναν τον μικρό Σοπέν από το σπίτι του, τον έστηναν μπροστά σ’ ένα πιάνο και τον άφηναν να παίζει ό,τι θέλει. Ο Μεγάλος Δούκας τον άκουγε ώρες ολόκληρες, βλοσυρά κι αμίλητα αλλά στο τέλος λυτρωνότανε από τη δαιμονική οργή και η ταραγμένη του ψυχή εύρισκε τη γαλήνη.

Το 1830 ξεσπάει εξέγερση στη Βαρσοβία που οι τσαρικές δυνάμεις την κατέπνιξαν ένα χρόνο αργότερα. Για να μην επαναληφθεί παρόμοια εξέγερση, οι Ρώσοι έκτισαν ένα τεράστιο φρούριο στα βορειοδυτικά της πόλης.

Οι ολοένα και πιο κατασταλτικές πολιτικές των δυνάμεων διχοτόμησης οδήγησαν σε κινήματα αντίστασης στη διαμελισμένη Πολωνία και το 1830 οι πολωνοί στρατιώτες πραγματοποίησαν τη Νοεμβριανή Εξέγερση. Αυτή η εξέγερση εξελίχθηκε σε πόλεμο πλήρους κλίμακας με τη Ρωσία αλλά τελικώς, η πολωνική ηγεσία κατελήφθη από τους συντηρητικούς που ήταν απρόθυμοι να αμφισβητήσουν την ρωσική αυτοκρατορία.

Μετά την ήττα της Νοεμβριανής Εξέγερσης χιλιάδες πολωνοί πρώην μαχητές μετανάστευσαν στη Δυτική Ευρώπη. Αυτό το φαινόμενο γνωστό ως «η Μεγάλη Μετανάστευση» κυριάρχησε σύντομα στην πολωνική πολιτική και πνευματική ζωή.

Ο Σοπέν ως συνθέτης, χαρακτηρίζεται συχνά ως εσωστρεφής, με υπερτονισμένο το συναισθηματικό στοιχείο και το ψυχικό πάθος ως γνήσιος εκπρόσωπος του Ρομαντισμού. Τα γεγονότα όμως αυτά τον επηρέασαν βαθιά.

Στις 2 Νοεμβρίου του 1830 ξεκίνησε από τη Βαρσοβία για το δεύτερο ταξίδι του στη Βιέννη. Είναι ήδη καταξιωμένος και περιζήτητος στην πατρίδα του, παντελώς όμως άγνωστος στις μητροπόλεις της Ευρώπης. Φτάνει στην πρωτεύουσα των Αψβούργων στις 23 Νοεμβρίου όπου και πληροφορείται για την εξέγερση των πολωνών κατά των Ρώσων. Παίρνει την απόφαση να επιστρέψει στη Βαρσοβία για να πολεμήσει, οι γονείς του όμως τον αποτρέπουν και τον πείθουν να μεταβεί στο Παρίσι. Η απελευθερωτική του φλόγα διοχετεύεται στη σύνθεση. Μελοποιεί πατριωτικά ποιήματα και συνθέτει θυελλώδη σόλο για πιάνο όπως την Πολωνέζα σε σολ ύφεση μείζονα και το Σκέρτσο σε σι ελάσσονα έργο 20. Το 1831 συνθέτει τη σπουδή έργο 10 , αρ. 12 σε ντο ελάσσονα, αφιερωμένη στον Φραντς Λιστ.  Γράφτηκε κατά τη διάρκεια του πολωνικού-ρωσικού πολέμου και χαρακτηρίζεται από μία έντονη σχεδόν βίαιη εκφραστικότητα, αντίστοιχη της ψυχικής κατάστασης ολόκληρου του πολωνικού λαού. Το έργο αυτό είναι γνωστό ως «Επαναστατική» ή ως «Ο βομβαρδισμός της Βαρσοβίας». Ειδικά το έργο αυτό θεωρείται ως ένα από τα δυσκολότερα έργα του πιανιστικού ρεπερτορίου, το οποίον ωθεί τον πιανίστα στα όριά του. Το αριστερό χέρι διατηρεί για τα τρία λεπτά που διαρκεί το έργο έναν δαιμονιώδη ρυθμό που νομίζεις πως αναπαριστά όλη την ταραχή της εποχής εκείνης, μαζί με την φρίκη και τον πανικό. Το δεξί χέρι όμως, με την μεγαλειώδη μελωδία τους, γεμάτη ρυθμό και αποφασιστικότητα, αναλαμβάνει να βάλει τάξη στο χάος και σχεδόν μιμούμενο την σάλπιγγα, είναι σα να υπόσχεται πως η ελευθερία δεν θ΄ αργήσει. Παρά τις τεχνικές δυσκολίες το συναίσθημα και η μελωδία κυριαρχούν και σε αυτό το έργο, όπως συμβαίνει σε όλο το πιανιστικό έργο του μεγάλου πολωνού συνθέτη.

Όταν έμαθε ότι η Βαρσοβία έπεσε τελικά στα χέρια των Ρώσων η απελπισία του τον έφερε στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Η εποχή αυτή στίγμα της τον Σοπέν και σε συνδυασμό με την μελαγχολική του φύση τον οδήγησε σταδιακά σε μία «κλειστή» ζωή, η οποία και τερματίστηκε εξαιτίας της φυματίωσης.

Η προσωπικότητα και το έργο των δύο αυτών μεγάλων μουσουργών δεν καταγραφεί απλώς γεγονότα. Καταγράφει την εξέλιξη των Ευρωπαϊκής ψυχής που μέσα από αγώνες και εξεγέρσεις εδραίωσε μια στέρεη δημοκρατική συνείδηση, εκτοπίζοντας την τυραννία σε όλες της τις μορφές. Το γεγονός αυτό μας καλεί να τοποθετήσουμε και τη Ελληνική Επανάσταση ως μία ψηφίδα σε αυτό το μεγάλο «κάδρο», συμπληρώνοντας τα στοιχεία της σημερινής μας ταυτότητας, πράγμα απαραίτητο εν όψει των ταραγμένων καιρών που ζούμε και που όλα δείχνουν πως θα ζήσουμε με μεγαλύτερη ένταση.