Οντολογία του προσώπου στην Ορθόδοξη Θεολογία
23 Μαρτίου 2022Ο εικοστός πρώτος αιώνας βρίσκει την ανθρωπότητα να βιώνει μια πολυεπίπεδη ώσμωση πολιτισμών, οικονομιών, αξιών με αποκορύφωμα την θεοποίηση της τεχνολογίας σε σημείο όπου τα ανθρώπινα τεχνολογικά επιτεύγματα να φαντάζουν ότι διέπονται από μια τάση αυτονόμησης από το δημιουργό τους στο πλαίσιο της τεχνητής νοημοσύνης. Τη στιγμή που οι μεγάλες αφηγήσεις των προηγούμενων αιώνων αποσύρονται στο περιθώριο της ιστορίας «η εποχή μας βυθίζεται ολοένα και περισσότερο στην αλογία ενός νέου, τεχνολογικού τη φορά αυτή, μεσσιανισμού, με επίκεντρο τον μύθο της αέναης οικονομικής ανάπτυξης, της αέναης πληροφορίας, της αέναης κατανάλωσης και της αέναης ευφορίας…»[1].
Η μετανεωτερική εποχή χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του τεχνολογικού καταναλωτικού μοντέλου, το οποίο διαπερνά κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα με σημαντικές επιπτώσεις στην ίδια την αντίληψη του ανθρώπου για τον εαυτό του προσδίδοντας στην έννοια της οντολογίας ψηφιακή διάσταση αποδομώντας θεμελιώδεις ανθρωπολογικές σταθερές, όπως η σωματικότητα ή η μοναδικότητα της ταυτότητας.
Η αλόγιστη προσκόλληση στα υλικά αγαθά που όπως παρατηρεί ο Κόϊος[2], ο απόστολος Παύλος, αλλά και οι Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούσαν ότι υπονομεύει τις σχέσεις των ανθρώπων με τον Θεό, αλλά και με τον πλησίον, αντικαθίσταται πλέον από την αλόγιστη προσκόλληση σε άυλα αγαθά, την υπερκατανάλωση εικόνων και εικονικών σχέσεων μέσα από μια διαδικασία αυτοειδωλοποίησης ενός ψηφιακού εαυτού, ο οποίος είναι αλλά που μπορεί και να μην είναι εικόνα του πραγματικού του εαυτού.
Παιδί με το γρατζουνισμένο γόνατο. Ψηφιακή ζωγραφική. 2016. Γιώργος Κόρδης
Σήμερα, αναφέρει ο Τάσης[3] βιώνουμε την εξαΰλωση των αγαθών και των σχέσεων και την αντικατάσταση τους από αλγοριθμικές εξεικονίσεις του εαυτού. Η ιδιωτική σφαίρα του εαυτού εισβάλλει στη δημόσια σφαίρα ως εξιδανικευμένο εικονικό πρόπλασμα, το οποίο σχετίζεται και αλληλοεπιδρά στον κυβερνοχώρο υπερβαίνοντας τις χωροχρονικές διαστάσεις που οριοθετεί η σωματικότητα του. Η εξαΰλωση των αγαθών και των σχέσεων της πραγματικής ζωής κατά μια έννοια, η οποία οδήγησε στην εικονικότητα του εαυτού λειτούργησε καταλυτικά στον επαναπροσδιορισμό των εννοιών του χώρου και του χρόνου. Το ψηφιακό οικοσύστημα καταργεί τις αποστάσεις ενώ παράλληλα διέπεται από ταυτοχρονία. Ο εικονικός εαυτός μπορεί να βρίσκεται τώρα, την ίδια χρονική στιγμή παντού και να σχετίζεται με όλους όσους επιθυμεί υιοθετώντας κατά περίσταση τις ταυτότητες που επιθυμεί και οι οποίες μπορεί να αποτελούν τον εξιδανικευμένο εαυτό του. Ο τρόπος του “είναι” του εικονικού εαυτού γίνεται το φαίνεσθαι, ενώ «για το εικονικό υποκείμενο αρχίζει να μην υπάρχει εαυτός ανεξάρτητα από την εικόνα, ενώ ταυτοχρόνως ο εαυτός γίνεται ολοένα και περισσότερο η εικόνα»[4].
Σύμφωνα με τον Χορουζί[5], ο εικονικός εαυτός ή εικονικό φαινόμενο, το οποίο είναι το εικονικό αντίτυπο κάποιων πραγμάτων του εαυτού στερείται βασικών χαρακτηριστικών που διαθέτει το πρωτότυπο. Ο πραγματικός εαυτός μπορεί να έχει πολλά εικονικά αντίτυπα με διαφορετικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνιστούν αυτό που ονομάζει ο Χορούζι ως εικονικό νέφος έτσι «ο εικονικός κόσμος μπορεί να οριστεί ως ένα εικονικό νέφος του πραγματικού κόσμου»[6]. Η πολλαπλότητα των αντιτύπων ή ταυτοτήτων, η οποία χαρακτηρίζει τη διαφορά μεταξύ του εικονικού και του πραγματικού εαυτού, σύμφωνα με τον Χορούζι, θα μπορούσε να οριστεί ως ο βαθμός της εικονικοποίησης του εικονικού νέφους, ο οποίος διαρκώς αυξάνει και διευρύνει την απόσταση μεταξύ του εικονικού και του πραγματικού κόσμου, στο πλαίσιο αυτό ο εικονικός άνθρωπος μετεξελίσσεται σε μετα-άνθρωπο[7].
Ο κυβερνοχώρος, ο οποίος σύμφωνα με τον Μπεκριδάκη[8] αποτελεί ψηφιακή αλληγορία του φυσικού χώρου εξαφανίζει το ανθρώπινο πρόσωπο και το υποκαθιστά «μια ειδωλική προβολή που πεμιπλανιέται ανώνυμη και ασώματη στους αχανείς ωκεανούς της προσομοίωσης»[9] ως μετα-άνθρωπος. Η εξαφάνιση του προσώπου, δηλαδή πρωτοτύπου, συνεχίζει ο Μπεκριδάκης[10] μέσα σε έναν ωκεανό αντιγράφων οδηγεί στη δημιουργία μιας νέας οντολογίας «με ανυπολόγιστες συνέπειες σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής (σεξουαλικότητα, διαπροσωπικές σχέσεις, εργασία και παραγωγή, λειτουργία των θεσμών, τεχνολογική ανάπτυξη και φυσικό περιβάλλον, θρησκευτικότητα, κ.α)»[11].
Τις θεολογικές επιπτώσεις του οντολογικού δυισμού που περιγράψαμε προηγούμενα θα εξετάσουμε στη συνέχεια και ιδιαίτερα στο πλαίσιο της πανδημίας του κορονοϊού, αφού προηγουμένως αναφερθούμε στην διαδρομή της έννοιας της οντολογίας του προσώπου από την εποχή των πατέρων της Εκκλησίας μέχρι σήμερα.
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονικού εαυτού της μετανεωτερικής εποχής είναι η απώθηση της θνητότητας[12] διαμέσου της αποσυνδέσεως της σωματικότητας από το εικονικό αντίγραφο. Ο εικονικός εαυτός δεν υπερβαίνει απλά το χωρόχρονο, αλλά βιώνει μια εικονική αθανασία αφού θα συνεχίσει να υπάρχει ακόμη και μετά το σωματικό θάνατο του πρωτοτύπου που το δημιούργησε[13].
Τα παραδείγματα της αδιάρρηκτης επιθυμίας υπέρβασης του θανάτου στο πλαίσιο ενός εικονικού εαυτού είναι πολλά και στη συνέχεια αυτής της εργασίας θα αναφέρουμε ενδεικτικά ιστοτόπους που προσφέρουν δυνατότητες «ψηφιακής αθανασίας». Το κοινωνικό δίκτυο www.eter9.com υπόσχεται αθανασία στους χρήστες του δημιουργώντας εικονικούς κλώνους, οι οποίοι συνεχίζουν να αλληλοεπιδρούν μετά το θάνατο του πρωτοτύπου. Σύμφωνα με τον δημιουργό του δικτύου Henrique Jorge,[14] το eter9 χρησιμοποιώντας λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης μαθαίνει την προσωπικότητα του χρήστη από τις αλληλεπιδράσεις του στο δίκτυο. Το eter9 σήμερα αριθμεί περισσότερους από 100.000 χρήστες.
Το www.lifenaut.com είναι η ιστοσελίδα ενός ερευνητικού προγράμματος της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης “The Terasem Movemen Foundation” με έδρα το Vermont των ΗΠΑ. Η ιστοσελίδα προσφέρει τη δυνατότητα στο χρήστη να αναρτήσει σε μια online βάση δεδομένων (Mindfile) πληροφορίες που σχετίζονται με το άτομο του, φωτογραφίες, βίντεο ακόμη και αντίγραφο του γενετικού του κώδικα, καθώς επίσης να επιτρέψει την καταγραφή των αλληλεπιδράσεων του. Τα δεδομένα αυτά στη συνέχεια ενσωματώνονται σε ένα εικονικό χαρακτήρα (avatar) με απώτερο στόχο την αυτονόμηση του από τον χρήστη και την απόκτηση ικανότητας διάδρασης διαμέσου της ανάπτυξης χαρακτηριστικών ανθρώπινης συνείδησης.
Στην ίδια λογική κινείται και η νεοσύστατη start-up εταιρεία Eterni.me,[15] στόχος της οποίας είναι να παρέχει στους χρήστες τη δυνατότητα δημιουργίας ενός τρισδιάστατου avatar, το οποίο αφού εκπαιδευτεί από τον χρήστη με βάση τη διαδικτυακή συμπεριφορά και τις αλληλεπιδράσεις του στα κοινωνικά δίκτυα, μετά τον θάνατο του να έχει τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης παρόμοιας με αυτής του χρήστη.
Ο μετανεωτερικός άνθρωπος δεν αρκείται στην δημιουργία πολλαπλών ψηφιακών αντιτύπων στο πλαίσιο της αυτοθεματοποίησης και της προβολής ενός ιδεατού εαυτού, αλλά όπως είδαμε και στην προηγούμενη ενότητα, αρκετές φορές ο εικονικός εαυτός επηρεάζει τη συμπεριφορά του πραγματικού εαυτού σε σημείο που το πραγματικό υποκείμενο να υπόκειται σε μια εξεικόνιση του βίου του[16], δηλαδή, όπως παρατηρεί ο Τάσης «ο εαυτός να μετατρέπεται βαθμιαία σε εικόνα διάγοντας ολοένα περισσότερο το βίο στο διαδίκτυο»[17].
Η θεώρηση του ανθρώπου ως προσώπου αποτελεί θεμελιώδη θεολογική αρχή της Ορθοδοξίας. Την έννοια του ανθρώπου ως Προσώπου – Υποστάσεως την προσεγγίζει και την αναλύει εμβριθέστερα ο Γέρων (νυν Άγιος) Σωφρόνιος Σαχάρωφ, ιδρυτής της Ι.Μ. τιμίου Προδρόμου στο Έσσεξ της Αγγλίας, τον οποίον ο Μαντζαρίδης χαρακτηρίζει ως κορυφαία εκκλησιαστική φυσιογνωμία του 20ου αι. και ως θεολόγο της Υποστατικής Αρχής[18]. Κατά τον Άγιο Σωφρόνιο, όπως επισημαίνει ο Κόϊος δεν υπάρχει τίποτε που να κινείται έξω από τις προσωπικές – υποστατικές σχέσεις. Τα πάντα είναι καταδικασμένα στο μη-όν. Ο άνθρωπος μόνον ως πρόσωπο-υπόσταση, κατ’ εικόνα των Προσώπων – Υποστάσεων της Αγίας Τριάδος μπορεί να εξυψωθεί προς το Άκτιστο, αλλά και να υποστεί την πτώση στην ανυπαρξία. Έξω από το πρόσωπο δεν υπάρχει αμαρτία παρά μόνον φυσικές διαδικασίες[19].
Όπως παρατηρεί ο Καρατσούλης[20], ο Θεός της βίβλου είναι ένας προσωπικός Θεός αφού μέσω προσωπικών σχέσεων διαλέχθηκε με τον άνθρωπο «Ως δε είδε Κύριος ότι προσάγειν ιδείν, εκάλεσεν αυτόν Κύριος εκ του βάτου λέγων∙ Μωύσή, Μωύσή∙ ο δε είπε ∙ Τι εστι; Και είπε ∙ Μη εγγίσης ώδε∙ λύσον το υπόδημα εκ των ποδών σου∙ ο γαρ τόπος εν ω συ έστηκας επ’αυτού, γη αγία εστί. Και είπεν αυτώ. Εγώ ειμι ο Θεός των πατέρων σου, ο Θεός Αβραάμ, και Θεός Ισαάκ, και Θεός Ιακώβ».[21]
Kατά μια γενική θεώρηση «ως πρόσωπο ορίζεται μια αυστηρά συγκεκριμένη ανθρώπινη παρουσία που βρίσκεται σε μια ειδική τύπου υπαρξιακή κατάσταση»[22], ενώ υπό μια ορθόδοξη θεώρηση «ως πρόσωπο θα οριζόταν η εκάστοτε συγκεκριμένη και ιστορικά, κοινωνικά, πολιτιστικά ή χωροχρονικά προσδιορισμένη ανθρώπινη οντότητα, η οποία προβάλλει κατά περίπτωση μια ειδικού τύπου προθεσιακή και αναφορική κατάσταση της ύπαρξης της. Η εν λόγω εκάστοτε ιδιαιτερότητα, ωστόσο, δεν οδηγεί σε μια χαώδη ακαταστασία, αλλά εξαρτάται από έναν κοινόν λόγο υπόστρωμα των επιμέρους και ανανεούμενων και απρόβλεπτων ίσως εκφάνσεων της, ο οποίος συνιστά ότι θα ορίζαμε ως ταυτότητα του προσώπου»[23].
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ
