Η Εκκλησία συνέβαλε στην πνευματική αναγέννηση των Ορθοδόξων και στην εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων!

22 Μαρτίου 2022

Από αριστερά: Ο Νεομάρτυρας, άγιος Κοσμάς Αιτωλός, ο Ιερομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ και ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης μετά την άλωση Γεννάδιος Σχολάριος.

Συνέντευξη Στέλιος Κούκος

Με τον επίκουρο καθηγητή της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης Παναγιώτη Τζουµέρκα συζητήσαμε τι πολιτικές ευθύνες που ανέλαβε η Εκκλησία και ιδιαίτερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο απέναντι στην Υψηλή Πύλη, τον φόρο αίματος που πλήρωσε ως εγγυητής της νομιμοφροσύνης των υποδούλων, την προσφορά στα γράµµατα και την επανάσταση, τους ηρωικούς νεομάρτυρες. Ήταν µια συνομιλία που φώτισε από µια διαφορετική ιστορική µατιά τα µαρτυρικά χρόνια της τουρκοκρατίας.

 

Η Εκκλησία και ιδιαίτερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανέλαβε υπό την προστασία της, σαν κιβωτός του Γένους, την εκπροσώπηση και αντιπροσώπευσή του απέναντι στην οθωμανική εξουσία και τον σουλτάνο. Επρόκειτο για µια κατ’ εξοχήν πολιτική υπηρεσία. Ποιες ήταν οι δυσκολίες του εγχειρήματος και πόσο καλά πιστεύετε διακόνησε το Γένος την δύσκολη αυτή περίοδο;

Βεβαίως, είναι αλήθεια, ότι µετά την άλωση το Οικουμενικό Πατριαρχείο έλαβε προνόμια θρησκευτικά και πολιτικά που του επέτρεψαν να οργανώσει και να διοικήσει το γένος των ορθοδόξων, όµως, όπως είναι γνωστό, τα προνόμια δόθηκαν πρωτίστως γιατί εξυπηρετούσαν την οθωμανική πολιτική. Μπορεί µεν να αύξησαν το κύρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως «κηδεμόνας» του ορθοδόξου γένους (millet-bassi), αλλά οι εκάστοτε πατριάρχες ακροβατούσαν σε ένα τεντωμένο σχοινί. Γι’ αυτό κάθε κίνηση και πράξη τους έπρεπε να είναι εξαιρετικά προσεκτικές. Είχαν ευθύνη απέναντι του σουλτάνου για την υποταγή σε αυτόν των ορθοδόξων πιστών, ήταν, δηλαδή, οι εγγυητές της νομιμοφροσύνης των ορθοδόξων έναντι του σουλτάνου, της οθωµανικής αρχής. Ουσιαστικά, από τη µια θα έπρεπε να καθησυχάζουν τον σουλτάνο και από την άλλη να διαφυλάττουν και να ενισχύουν το ορθόδοξο πλήρωμα.

Στην πράξη τα προνόμια δεν γίνονταν πάντοτε σεβαστά από τις οθωμανικές αρχές. Οι ενέργειες των σουλτάνων, πολύ συχνά ήταν απρόβλεπτες και ασυνεπείς, αφού το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι ορθόδοξοι ήταν στη διάθεσή του. Εκθρόνιζαν πατριάρχες κατά βούληση και ανέβαζαν άλλους των οποίων επέβαλαν την εκλογή. Εάν συνέβαινε µια απείθεια των ορθοδόξων πιστών, η µανία της Υψηλής Πύλης ξεσπούσε στους εκάστοτε πατριάρχες, τους αρχιερείς και τους κληρικούς, οπότε τα προνόμια ήταν δίκοπο μαχαίρι.

 

Και βέβαια αυτή η «κηδεμονία του Γένους από το Πατριαρχείο και τους εκάστοτε πατριάρχες δεν ήταν αναίµακτη. Το ίδιο και για άλλους αρχιερείς…

Ακριβώς, διότι κάθε φορά που απειθούσε ο ορθόδοξος πληθυσμός προς την Υψηλή Πύλη, η τελευταία ξεσπούσε προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και προς τους αρχιερείς και τους κληρικούς οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την συμπεριφορά των πιστών προς τον σουλτάνο. Έτσι η Υψηλή Πύλη κατέφευγε σε παντοειδείς καταπιέσεις της Εκκλησίας και των λειτουργών της, φυλακίσεις και θανατώσεις αρχιερέων και δη πατριαρχών. Είναι βαρύς ο φόρος αίματος που κατέβαλε το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την προάσπιση του γένους των ορθοδόξων. Έντεκα πατριάρχες, µε κορυφαίους τον στραγγαλισθέντα Κύριλλο Λούκαρη, τον απαγχονισθέντα Γρηγόριο Ε’, πάνω από 100 επίσκοποι και πάνω από 6.000 ιερείς και μοναχοί βρήκαν τραγικό και άκρως βίαιο θάνατο είτε ως εξιλαστήρια θύματα είτε για την άσβεστη δίψα της ελευθερίας που έτρεφαν.

 

Και η προσφορά της Εκκλησίας καθ’ όλην την περίοδο της τουρκοκρατίας στα ελληνικά γράµµατα και την παιδεία των υποδούλων; Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ήταν φυσικά µια ιδιαίτερη περίπτωση…

Η Ορθόδοξη Εκκλησία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα πρέπει να σεμνύνεται διότι κατόρθωσε εν µέσω τεραστίων δυσκολιών να διατηρήσει την ελληνική γλώσσα και να φροντίσει για την παιδεία του γένους. Πολλοί πατριάρχες, επίσκοποι, απλοί κληρικοί και μοναχοί υπήρξαν προστάτες των γραμμάτων και της υποστήριξης της παιδείας του ορθοδόξου γένους και της καλλιέργειας της ελληνικής γλώσσας. Και προσέξτε, η εκκλησία δεν καλλιέργησε µόνον την λόγια εκκλησιαστική λατρευτική γλώσσα, αλλά και την δημώδη γλώσσα του λαού µε την εκλαΐκευση των διδασκαλιών της και των κηρυγµάτων της. Γνωστή είναι η µεγάλη συνεισφορά προς την κατεύθυνση αυτή του Κυρίλλου Λουκάρεως, του Μελετίου Πηγά, του Μητροφάνη Κριτόπουλου, του Μάξιμου Μαργούνιου κ.ά.

Ο παπάς και ο μοναχός κατέστησαν οι πρώτοι µε τα υποτυπώδη σχολεία που συγκρότησαν (κρυφά σχολεία) να διατηρήσουν την γλώσσα· όταν δε το γένος οργανώθηκε καλύτερα, η Εκκλησία πιεστικά συνιστά και επιβάλει τη δημιουργία σχολείων σε όλες τις ορθόδοξες κοινότητες. Σε αυτό βοήθησαν πολλοί κληρικοί οι οποίοι έγιναν οι διδάσκαλοι του Γένους. Μεταξύ αυτών κορυφαία µορφή αποτελεί ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος µε τις πυκνές και µακρές περιοδείες του συνέβαλε τα µέγισια στην παιδεία και την πνευματική αφύπνιση των ορθοδόξων, και εξ’ αυτής της δράσης του βρήκε τραγικό θάνατο.

Ουσιαστικά πριν την Επανάσταση του 1821, η Εκκλησία συνέβαλε στην επανάσταση της παιδείας, στην πνευματική αναγέννηση των ορθοδόξων, η οποία προδροµικά οδήγησε στην εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων.

 

Ο Πατροκοσµάς ήταν και ένας εκ των νεομαρτύρων. Οι νεοµάρτυρες αμφισβητούσαν καίρια την εξουσία των κατακτητών στον καθορισμό των προσωπικών τους επιλογών και ιδιαίτερα της πίστης τους. Τι προσέφεραν µε το ηρωικό τους μαρτύριο στους λοιπούς χριστιανούς;

Οι νεομάρτυρες ήταν οι αντιστασιακοί των υπόδουλων ορθοδόξων. Ήταν άνθρωποι του λαού οι οποίοι αρνούνταν να εξωμοτήσουν. Ή εάν είχαν αλλαξοπιστήσει, επέστρεφαν στην Ορθοδοξία, ενέργειες που είχαν ως αποτέλεσµα τον μαρτυρικό θάνατο εξαιτίας της µισαλλοδοξίας και του φανατισμού των οθωµανών. Αποτέλεσαν το ενσυνείδητο στήριγμα
των ορθοδόξων πιστών και οδοδείκτες για καθολική αντίσταση απέναντι στον αλλόδοξο κατακτητή. Κατέστησαν τα σύμβολα αντίστασης και ελευθερίας, προποµποί της ελληνικής ανεξαρτησίας ως παραδείγµατα, µε την άρνησή τους να υποταχθούν στον αλλόθρησκο κατακτητή, αδούλωτης και ελεύθερης συνείδησης και σκέψης. Το νόημα της θυσίας των νεομαρτύρων το κατανόησε πλήρως ο ελληνικός λαός και τους ανέδειξε αγίους για να τους έχει οδηγούς στο δύσκολο δρόµο της δουλείας και της προετοιμασίας του ποθούµενου.

 

Ποια ήταν η συµµετοχή του κλήρου στην προετοιμασία και την εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης;

Εν γένει και συμπερασματικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι όποιος μελετά την πορεία του υπόδουλου ελληνισμού και την προετοιμασία του για το µεγάλο γεγονός της παλιγγενεσίας, δεν µπορεί, και ακόµη εάν θέλει, να παραγνωρίσει την προσφορά του ιερού κλήρου και των µοναχών. Αυτήν την προσφορά καταδεικνύει και το σύνθημα των Ελλήνων το 1821: «Για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία».

Πολλοί κληρικοί αγωνίστηκαν µε την παιδεία αλλά και µε τη συµµετοχή τους, ως αρχηγών
και ως µελών, σε επαναστατικά κινήματα για την απελευθέρωση του γένους. Στους αιώνες της δουλείας, η Εκκλησία διά των κληρικών της υπήρξε το καταφύγιο και ο συµπαραστάτης των ορθοδόξων Ελλήνων στην τιτάνια προσπάθεια που κατέβαλαν για να επιβιώσουν, να διατηρήσουν την γλώσσα και την ιστορική τους συνείδηση και να οδηγηθούν στην εθνική τους παλιγγενεσία και αυθυπαρξία. Γι’ αυτό το 1821 φουστανέλα και ράσο πορεύονταν µαζί για την επίτευξη της πολυπόθητης ανεξαρτησίας!

 

Η συνέντευξη πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα  «Speaknews», τεύχος 19, τον Μάρτιο του 2021, στο αφιέρωμα για την επέτειο της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Σχετικά άρθρα 1821-2021: Ανάσταση του Γένους
25η Μαρτίου 1821, Ο Ευαγγελισμός και οι Άνθρωποι του Θεού έφεραν το Πάσχα της ελευθερίας 25 Μαρτίου 2024 Πάνω ο «Ευαγγελισμός της Θεοτόκου», κάτω και από αριστερά Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Άγιος Αλέξιος ο Άνθρωπος του Θεού και ο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός  «... με ήλθαν γράμματα από τον Υψηλάντη διά να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως». Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Με την πτώση της Κωνστ...
«Ο Άνθρωπος του Θεού», ο ευλογών την Ελληνική Επανάσταση 17 Μαρτίου 2024 Η παρουσία της Υπερευλογημένης Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας στο σώμα της Εκκλησίας είναι αναμφισβήτητη, αυτή είναι «ἡ προστασία τῶν Χριστιανῶν ἡ ἀκαταίσχυντος καί ἡ μεσιτεία πρός τόν Ποιητήν ἡ ἀμετάθετος»(Κοντάκιον, Ἦχος β΄). Η Παναγία έλαβε το Άγιον Όρος από τον Υιό και Θεό της ως κλήρο δικό της κατά τον Ζ΄ ή Η΄ αιώνα σύμφωνα με ...
Νικολάου Γύζη: Η Δόξα των Ψαρών 20 Ιουνίου 2023 Με το έργο του αυτό, ο Γύζης συμπορεύεται με τον Σολωμό. Είναι και οι δυό τους εκφραστές του ιδεώδους της αθάνατης δόξας, που -δυστυχώς- είναι το τίμημα ελαχίστων, διότι λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να την εννοήσουν και να την εκτιμήσουν. Το έργο αυτό εντάσσεται στο σύνολο των θεμάτων που έχει εκτελέσει ο Γύζης, και τα οποία είχαν αποκλειστικές α...
Στρατηγός Μακρυγιάννης: Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ συνεχιστής του Ρήγα! 10 Απριλίου 2023 (Επιμέλεια Στέλιος Κούκος) Απόσπασμα από το έργο "Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα". Μεταγραφή από το πρωτότυπο Γιάννης Βλαχογιάννης, επεξεργασμένη από τον καθηγητή Γιάννη Καζάζη.   Εδώ εις Αθήνα ήρθε ένας πρωτοεταιρίστας Λουκάς Λιονταρίδης , προκομμένος άνθρωπος. Πιαστήκαμεν φίλοι. Τον ρώτησα δια τον πατέρα της λευτεριάς μας, το...
Οι γυναίκες στη φλόγα της επανάστασης 25 Μαρτίου 2023 Παρακολουθήστε ένα εμπεριστατωμένο αφιέρωμα του ΓΕΛ Νέας Περάμου Αττικής για τις Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Οι πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης του 1821 απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κυρίως άντρες. Ωστόσο  πολλές γυναίκες συνέβαλαν σημαντικά σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, με τα δικά τους μέσα και τ...