«…ήλειψε τους πόδας…» Η φιλοξενία στην καθ’ ημάς Ανατολή

Η επάλειψη του Κυρίου με μύρο εκ μέρους της αμαρτωλής γυναίκας, όπως περιγράφεται στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (7, 36 – 50), πέρα από τις πνευματικές αλλά και βαθύτατα υπαρξιακές προεκτάσεις που εμπεριέχει, απηχεί και συμπεριφορές φιλοξενίας σε όλη την καθ΄ ημάς Ανατολή από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, έστω και αν οι ευκολίες της ζωής έχουν γίνει η αιτία, τέτοιες συμπεριφορές να έχουν ατονήσει.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η κεφαλαιώδης σημασία της φιλοξενίας στις αρχαίες κοινωνίες σχετιζόταν στενά με την επιβίωση. Τα ταξίδια του ανθρώπου για την εύρεση τροφής, νερού αλά και νέας γνώσης οδήγησε στη διαμόρφωση ενός πλαισίου χορήγησης στέγασης, τροφής και προστασίας προς αγνώστους ταξιδιώτες, των οποίων η φιλοξενία αποτελούσε σημαντικό κεφάλαιο της κοινωνικής ζωής, το οποίον διέπετο από αυστηρούς ανθρώπινους αλλά και θεϊκούς νόμους και των οποίων η παραβίαση επέφερε αυστηρές ποινές.

Στην Αρχαία Ελλάδα, ο ίδιος ο Δίας καθίσταται «Ξένιος», καθώς και ο ίδιος έχει υποστεί την απειλή του Κρόνου και σώζεται ως φιλοξενούμενος σε μία σπηλιά του Ψηλορείτη. Κατ΄ επέκτασιν, ο ξένος είναι Θεός (Γεωργία) και βασιλιάς (Ιορδανία).

Πέραν όμως της ιερότητας, η φιλοξενία είχε να προσφέρει ποικίλα οφέλη, τόσο στο φιλοξενούμενο όσο και στον φιλοξενούντα. Ο πρώτος βρίσκει βεβαίως κατάλυμα και θαλπωρή σε μία συγκεκριμένη περίσταση, και οι δύο όμως ευεργετούνται σε βάθος χρόνου. Καταρχάς δημιουργείται ένας άρρηκτος δεσμός μεταξύ τους, ο οποίος μάλιστα κληροδοτείται και στους απογόνους τους. Τα οφέλη είναι οικονομικά, κάτι που συμβολικά υπονοείται μέχρι σήμερα με τις ανταλλαγές δώρων, τόσο στις διεθνείς σχέσεις όσο και στην κοινωνική μας συναναστροφή. Τα οφέλη όμως είναι και ευρύτερα συναισθηματικά και κοινωνικά. Δημιουργούνται ευρύτερα δίκτυα σχέσεων τα οποία αποβαίνουν σημαντικά όταν οι περιστάσεις, το συμφέρον ή η ανάγκη επιβάλλουν μετακινήσεις. Η φιλοξενία παράλληλα γίνεται αφορμή νέας γνώσης, ανταλλαγής πληροφοριών και γνωριμίας με τις δοξασίες, τα ήθη, τα έθιμα και τις απόψεις του ξένου.

Στην Αρχαία Ελλάδα, η φιλοξενία αποτελεί πηγή ειρήνης και συμφιλίωσης. Ποτέ ο φιλοξενούμενος δεν θα σηκώσει όπλο εναντίον εκείνου που τον φιλοξένησε, υποχρέωση που αφορά και ολόκληρη την οικογένεια. Ο μουσαφίρης θεωρείται πλέον μέλος της οικογένειας που τον φιλοξενεί. Απόδειξη είναι η εθιμοτυπία που επέβαλε, ο φιλοξενούμενος να μην καθίσει αμέσως στο τραπέζι για να απολαύσει μόνον ένα πιάτο φαΐ αλλά προηγουμένως να ξεναγείται στο σπίτι, να περιεργάζεται τα δωμάτια, τα έπιπλα και τα αντικείμενα διακόσμησης, παινεύοντας παράλληλα την καλαισθησία του νοικοκύρη και επιδεικνύοντας ευγένεια στα πλαίσια ενός κοινά αποδεκτό κώδικα καλής συμπεριφοράς. Στον ίδιο κώδικα υπακούει και ο νοικοκύρης: Το σπίτι ανοίγει και η φιλοξενία ξεκίνα πριν καν ο επισκέπτης δώσει στοιχεία για το όνομα την καταγωγή την κοινωνική του τάξη ή την ιδιότητα του, συνήθεια που έφτασε μέχρι τις μέρες μας.

Περιγράφει ο Πόντιος λογοτέχνης Γ. Κ. Χατζόπουλος:

«Ενθυμούμαι ζωντανά ακόμη τα λόγια του ιερέα παππού μου, πρόσφυγα Ποντίου, Αριστοτέλη Ηλιάδη: ‘’Όταν σουρούπωνε, με έστελνε η μάνα μου ή ο πατέρας μου στην πλατεία του χωριού να δω αν ξέμεινε κανένας ξένος, χωρίς φιλοξενία. Κι αν τον εύρισκα, τον έφερνα στο σπίτι, χωρίς να τον γνωρίζω καθόλου. Ούτε και το όνομά του. Η υποδοχή, που του γινόταν, ήταν εγκάρδια και δεν τον ρωτούσαν ποιος είναι ούτε και από πού είναι ΄΄. (Θείε Όμηρε, πόσο διαχρονικός είσαι! «Αφού φας και πιεις και ξεκουραστείς, μας λες ύστερα ποιος είσαι: Χαίρε, ξείνε, παρ’ άμμι φιλήσεαι, ατάρ έπειτα δείπνου πασσάμενος μυθήσεαι όττεό σε χρη». Οδύσσειας Α, 123-124).

Ο ερχομός του φιλοξενούμενου καθίσταται πρώτη προτεραιότητα για το σπιτικό. Το τρέχον πρόγραμμα ανατρέπεται. Το δείπνο παρασκευάζεται επιτόπου, ενώ, την ίδια ώρα, ο ίδιος ο νοικοκύρης πλένει τα πόδια του επισκέπτη, προσφέροντάς του κατόπιν τη δυνατότητα του λουτρού. Στη συνέχεια ετοιμάζεται το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού, ο ξενώνας, στον οποίο ήδη έχουν τοποθετηθεί πεντακάθαρα σκεπάσματα και καινούργια ρούχα.

Το έθιμο της ποδονιψίας το συναντάμε και στα χριστιανικά χρόνια. Ο Σωτήρας του κόσμου, ο Ναζωραίος, πλένει τα πόδια των μαθητών Του, κάτι που το τηρούν και σήμερα οι ιερωμένοι ορθόδοξοι (τελετή Νιπτήρος) (Ιω. ΙΓ’, 5: Είτα βάλλει ύδωρ εις τον νιπτήρα και ήρξατο νίπτειν τους πόδας των μαθητών και εκμάσσειν τω λεντίω ω ην διεζωσμένος = ύστερα ρίχνει νερό στη λεκάνη και άρχισε να πλένει τα πόδια των μαθητών Του και να τα σκουπίζει με την πετσέτα που είχε στη μέση Του).

Στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (7, 36 – 50), ο Χριστός, με πραότητα και ευγένεια επισημαίνει την ελλιπή συμπεριφορά του φιλοξενούντος Σίμωνα:

«Όταν μπήκα δεν μου έπλυνες με νερό τα πόδια… ένα φιλί δεν μου έδωσες… το κεφάλι μου δεν το έλειψες με λάδι».

Η σημασία της φιλοξενίας χαράχτηκε έντονα στην καθημερινότητα του ελληνικού λαού. Αντί άλλη περιγραφής, ας αφήσουμε τον αείμνηστο καθηγητή του Πανεπιστημίου Δημήτρη Λουκάτο, στο διήγημά του «Αγραπιδιές». να μας περιγράψει την μικρασιατική φιλοξενία που βίωσε:

«Επιστρέφαμε καταταλαιπωρημένοι από το Αλβανικό Μέτωπο πεζοπορώντας χιλιόμετρα. Εξαντλημένοι από την πορεία, την πείνα και πιο πολύ βασανισμένοι από τις ανελέητες ψείρες, που είχαν καταλάβει όλο το σώμα και τα ρούχα μας, κάνοντας επιδρομικές εφόδους, βρεθήκαμε έξω από ένα χωριό της Μακεδονίας. Μου άνοιξε την πόρτα της μια καλοσυνάτη κυρία και με προέτρεψε να μπω στο σπιτικό της. Έβρασε αμέσως νερό σ’ ένα καζάνι και μου συνέστησε να βγάλω τα ρούχα μου και να πλυθώ, δίνοντάς μου ολοκάθαρα ρούχα. Ύστερα πήρε όλα τα δικά μου και τα βύθισε στο καυτό νερό. Στο πάνω μέρος του νερού επέπλεαν αναρίθμητες ψείρες. Έστρωσε τραπέζι με φρεσκοτηγανισμένες πίτες και βραστά αβγά. Ύστερα με οδήγησε σε περιποιημένο δωμάτιο με ολοκάθαρα κλινοσκεπάσματα. Δεν είχα νιώσει άλλη φορά τέτοια μεγαλοψυχία. Κάκισα πολλές φορές τον εαυτό μου, γιατί εμείς οι γηγενείς τούς αντιμετωπίσαμε με σκληρότητα μετά τον ξεριζωμό τους. Τους είπαμε τουρκόσπορους, αούτηδες, τους κλείσαμε την πόρτα, τους χλευάσαμε. Και όμως εκείνοι ανταποκρίθηκαν στην κακία μας με ειλικρινή αγάπη, άνοιξαν όχι μόνο τα σπίτια τους, μα και τις ψυχές τους. Μας δίδαξαν τι σημαίνει ανθρωπιά, τι σημαίνει αβραμιαία φιλοξενία. Πώς να μην υποκλίνεσαι στο μεγαλείο μιας τέτοιας ψυχής, που πέρασε από τη φωτιά και το σίδερο, που είδε ολοκάθαρα τον ανελέητο χάρο;».

Ας επιστρέψουμε όμως στα γεγονότα της Μ. Εβδομάδος:

Όσον αφορά το μύρο, το οποίον συναντάμε ξανά λίγο πριν την έναρξη των Παθών του Χριστού στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (26, 6 – 13) στο κατά Μάρκον (14, 9) και στο κατά Ιωάννην (12, 3) με την ίδια πρωταγωνίστρια, την Μαρία την αδελφή του Λαζάρου, είναι βέβαιον πως έχουμε απόδοση τιμής προς ένα αγαπητότατο και συγχρόνως σημαντικότατο πρόσωπο.

Ιδιαίτερα η πόρνη του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, η οποία αποτελεί και το κεντρικό πρόσωπο της Μεγάλης Τετάρτης, αν και προβαίνει στην πράξη αυτή σε ανύποπτο χρόνο, πολύ πριν το Πάθος, μέσω της συμπεριφοράς της, μετατρέπει σε πνευματικό γεγονός όλο το περιεχόμενο της εθιμοτυπίας της φιλοξενίας. Η γυναίκα αυτή μεταβάλλει την ψυχή της σε οίκο υποδοχής, εξυψώνοντας τον φιλοξενούμενο και ταπεινώνοντας τον εαυτό της. Υπερβαίνει μάλιστα τον κώδικα της φιλοξενίας, όχι απλώς προσφέροντας προς Εκείνον ολόκληρο τον εαυτό της ως κατάλυμα αλλά καλώντας Τον και να τον ανακαινίσει. Μέσα στο πλαίσιο και το σκεπτικό της φιλοξενίας που προαναφέραμε, δεν εκπληρώνει απλώς έναν κώδικα ευγένειας που περιορίζεται στην περίσταση εκείνη, αλλά εδραιώνει μία σχέση σε βάθος χρόνου, σχέση ανακαινιστική και λυτρωτική, της οποίας η παραβίαση θεωρείται αδιανόητη όχι πλέον από τους νόμους της παραδοσιακής φιλοξενίας, αλλά της αγάπης και της ευγνωμοσύνης .

Για την πόρνη, ο φιλοξενούμενος Χριστός είναι πλέον ο διαρκής ένοικος, μάλλον  ο νέος νοικοκύρης, που καθιστά την ψυχή της μετανοημένης γυναίκας νέον οίκο και περίλαμπρο ναό μιας θεϊκής παρουσίας, η οποία σηματοδοτεί την έναρξη μιας καινούργιας ζωής.