Πυθαγόρας Ένας φίλος απ’ τα μαθητικά θρανία

18 Μαΐου 2022

Ο Ηράκλειτος τον χαρακτήρισε ως τον σοφότερο άνθρωπο της εποχής του. Είναι ένας από εκείνους τους μεγάλους δασκάλους που δεν σώθηκε κανένα τους έργου αλλά που η διδασκαλία τους έφτασε ως εμάς μέσα από τις χιλιετίες διά των έργων των μαθητών του.

 Ελάχιστα ξέρουμε για τη ζωή του. Κατά την παράδοση, γεννήθηκε στη Σάμο, υπήρξε μαθητής του Αναξίμανδρου και του Φερεκύδη. Σπούδασε στην Αίγυπτο και στη Βαβυλώνα. Όταν τύραννος της Σάμου έγινε ο Πολυκράτης, ο Πυθαγόρας προτίμησε να εγκαταλείψει τη Σάμο και να πάει στον Κρότωνα στη Νότιο Ιταλία. Εκεί ίδρυσε σχολή, ή μάλλον μία αίρεση με μυστικιστικό χαρακτήρα, που είχε όμως επίσης σαν αντικείμενο τις επιστήμες και την πολιτική, με αριστοκρατικές τάσεις.

Η βασική ιδέα της διδασκαλίας του Πυθαγόρα συνίσταται στο ότι η ουσία των πραγμάτων είναι ο αριθμός. Τα πάντα είναι αριθμοί και αποτελούνται από αριθμούς. Χωρίς αυτούς, δεν φαίνεται να μπορεί να γνωριστεί και να κατανοηθεί το οτιδήποτε. Το σημαντικότερο πάντως είναι ότι ο Πυθαγόρας πίστευε πως οι αριθμοί που αποτελούν την πρώτη δεκάδα έχουν ο καθένας τη δική του δύναμη και σημασία: το 1 αντιπροσωπεύει τη νόηση, το 2 τη γνώση, το 4 ή το 9 – τετράγωνα του πρώτου αρτίου και του πρώτου περιττού – την δικαιοσύνη, το 5 τον γάμο, εφόσον δείχνει την ένωση του πρώτου αρτίου και του πρώτου περιττού. Άλλοι αριθμοί με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα είναι το 10 – τέλειος αριθμός που περιλαμβάνει για πρώτη φορά τη μονάδα τον πρώτο άρτιο τον πρώτο περιττό και τον πρώτο τετράγωνο – και το 4 γιατί συμβολίζει την υπέρτατη θεότητα και γιατί το άθροισμα των πρώτων τεσσάρων αριθμών σχηματίζει το 10,  τον τέλειο αριθμό.

Η μουσική επίσης, που βασίζεται στην αρμονική σχέση των ήχων, ανάγεται στους αριθμούς. Ο ήχος προέρχεται από την παρουσία ή την απουσία μιας δεδομένης αριθμητικής σχέσεως, γι΄ αυτό και η αρμονία γεννιέται από τους αριθμούς. Με τον αριθμό, και την αρμονία που προέρχεται από αυτόν, συνδέεται, εκτός από την αλλαγή της ημέρας και της νύχτας και την διαδοχή των εποχών, η κίνηση των άστρων. Τα άστρα κατά την περιφορά τους στο διάστημα, προκαλούν δονήσεις και παράγουν ήχους. Και αφού το σύμπαν που αποτελείται από αυτά είναι αρμονικό, άρα και οι ήχοι που παράγονται από την κίνηση τους βρίσκονται σε σχέση αρμονική μεταξύ τους. Γι΄ αυτό υπάρχει μία κοσμική μουσική, εκείνη η αρμονία των σφαιρών που ο Πυθαγόρας βεβαιώνει ότι άκουγε τις ήσυχες νύχτες. Εμείς δεν καταφέρνουμε να τις αντιληφθούμε γιατί είναι συνεχής ενώ ο ήχος δεν μπορεί να ακουστεί παράλληλα με τη σιωπή, με την οποίαν βρίσκεται σε διαρκή αντίθεση.

Αναφέρεται ότι ο Πυθαγόρας ανακάλυψε επίσης τις σχέσεις μεταξύ των ποιοτικών μεταβολών των ήχων και των ποσοτικών μεταβολών που μπορούν να εκφραστούν σε αριθμούς. Σε αυτή την ανακάλυψη έφτασε παρατηρώντας ένα σιδεράδικο όπου ο ήχος των σφυριών, όταν χτυπούσαν επάνω στο αμόνι άλλαζε όταν άλλαζε το βάρος του σφυριού. Σχετικά με αυτό παρατήρησε έπειτα ότι οι εντελώς ίσες χορδές παράγουν διαφορετικό ήχο αν τις πλήξουμε με διαφορετικά βάρη.

Ο ήχος επομένως που παράγεται από δονήσεις ηχητικών σωμάτων μεταβάλλεται ανάλογα με τον όγκο αυτών των σωμάτων. Και η ανθρώπινη ψυχή, για τους Πυθαγόρειους, είναι αρμονία. Είναι θεία ουσία και τείνει προς το θείο, προϋπάρχει του σώματος, και όταν αυτό πεθάνει, εκείνη, επειδή συνεχίζει να ζει, μεταναστεύει σε άλλα σώματα και ζει άλλες ζωές.

Έχουν περάσει αιώνες, γενεές ανθρώπων διαδέχονται η μία την άλλη στη γη, χιλιετίες πολιτισμοί έπεσαν στη λησμονιά, ο άνθρωπος πέταξε στο διάστημα και σκαρφάλωσε στη Σελήνη, άπειρες, θαυμαστές ανακαλύψεις έγιναν, κι όμως, όλα τα παιδιά είναι υποχρεωμένα να μάθουν τον Πυθαγόρειο πίνακα. Είναι το πρώτο βήμα στο μονοπάτι της επιστήμης και για μερικούς το τελευταίο, γιατί από τα πολλά μαθηματικά που είμαστε υποχρεωμένοι να «καταπιούμε», οι νόμοι του Πυθαγορείου πίνακος είναι μεταξύ των λίγων εννοιών που δεν λησμονούνται ποτέ, όπως η πρώτη αγάπη.

Το όνομα του Πυθαγόρα θυμίζει, στους περισσότερους από μας, μία γεύση από την παιδική μας ηλικία, από εκείνο τον ευτυχισμένο καιρό που η τρομεροί πίνακες ή το περίφημο θεώρημα που αποδίδεται στον μεγάλο επιστήμονα, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της μαθητικής μας ζωής.

Έτσι, η μεγάλη αυτή μορφή της αρχαιότητας μένει πάντα ζωντανή ανάμεσά μας, ανάμεσα σε όλες τις γενεές πάνω στη γη.