Το αλμυρό μελάνι. Η θάλασσα στην παγκόσμια λογοτεχνία

Τα πάντα πλέον είναι μετρήσιμα. Έτσι, αποδεδειγμένα, παραμένει μέχρι αναλλοίωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών για μυθιστορήματα σχετικά με τη θάλασσα όπως από την εποχή των μεγάλων θαλασσοπόρων του 15ου και 16ου αιώνα αλλά και των μεγάλων ταξιδευτών της ακμής της ευρωπαϊκής και της αμερικανικής λογοτεχνίας.

Μπορεί, με ένα πάτημα του τηλεχειριστηρίου να έχει κανείς τη δυνατότητα να επισκεφτεί θάλασσες μακρινές στην Ασία ή στη Νότιο Αμερική, όλα όμως δείχνουν πως η ανθρώπινη ψυχοσύνθεση δεν έχει μεταβολίσει αυτές τις αστραπιαίες ταχύτητες των διαδικτυακών ταξιδεύων και κινείται στα μεγέθη των πολύμηνων εξερευνήσεων, των θαλασσινών τεράτων και της εντελώς ιδιαίτερης ηθικής των ανθρώπων της θάλασσας. Είναι οι  σύγχρονοι αναγνώστες, απόγονοι στων πατέρων και των παππούδων τους σε μία κοινωνία όπου το βιβλίο ήταν ο μεγάλος φίλος του κάθε σπιτιού. Είναι οι απόγονοι εκείνων που βούτηξαν πολλές φορές στις παγωμένες θάλασσες του Λόντον, στον φωτεινό Ειρηνικό του Στήβενσον, στη μανιασμένη κίτρινη θάλασσα του Κόνραντ. Εκείνων που όργωσαν πελάγη, συντροφιά με πειρατές, τυχοδιώκτες, πολεμιστές, ερευνητές επιστήμονες, ονειροπόλους. Εκείνων που, μέσα από θαλασσινές σελίδες, δραπέτευσαν έξω από το όριο του μικρόκοσμού τους και δεν κατάλαβαν τελικά ποτέ τι είναι γοητευτικότερο,  η αληθινή ζωή ή τα φανταστικά ταξίδια.

Ας σταθούμε για λίγο σε τέσσερις θαλασσογράφους, δύο από κάθε πλευρά του Ατλαντικού Ωκεανού: τον Μέλβιλ, τον Λόντον, τον Κόνραντ και τον Ουγκώ. Από αυτούς, ένας ήταν ναυτικός, ο Κόνραντ. Ο Μέλβιν μπάρκαρε για λίγο. Ο Λόντον έκανε μακρινά ταξίδια με το ιδιόκτητο ιστιοφόρο του. Ο Ουγκώ υπήρξε ένα αταξίδευτο καράβι και η ζωή του, βίος παράλληλος με εκείνον του Ιουλίου Βερν που, όταν ο πατέρας σου τον κατέβασε βίαια από το καράβι που ετοιμαζόταν να σαλπάρει, βάλθηκε να στήσει στο καρνάγιο της ψυχής του το καράβι της φαντασίας του. Έτσι και ο Ουγκώ, δεν ταξίδεψε ποτέ, η δική του όμως «Εργάτες της θάλασσας» είναι ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα θαλασσινά μυθιστορήματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας

Ο Χλερμαν Μέλβιλ (1819 – 1891) φαίνεται πως γεννήθηκε σε λάθος χώρα. Τα πρώτα μικρά βιβλία του ήταν εντυπώσεις από ταξίδια στον Ειρηνικό. Είχαν μεγάλη επιτυχία. Όμως, τόσο το αριστούργημα του, ο «Μόμπι Ντικ» κι άλλα θαυμάσια κείμενα του, όπως οι αφηγήσεις από τα νησιά Γκαλαμπάκος που τη μοναδικότητά τους ποδοπατούν καθημερινά χιλιάδες τουρίστες ή ο τραγικός Μπιλλμπόουρντ δεν θα βρουν πάνω από λίγες εκατοντάδες αναγνώστες, όταν πρωτοδημοσιεύτηκαν. Οι Αμερικάνοι δεν θέλησαν, δεν μπόρεσαν ή δεν άντεχαν να παρακολουθήσουν το κυνήγι της άσπρης φάλαινας. Ίσως τους απώθησαν ο αμφίβολης εθνικότητας Σαχάμπ, ο μουσουλμάνος Ισμαήλ και ο ινδιάνος Κουίκουεγκ. Η αποκατάσταση του Μέλβιλ έγινε 100 χρόνια μετά τη γέννηση του το 1919 και τριάντα σχεδόν χρόνια μετά το θάνατο του.

Ο συμπατριώτης του Τζακ Λόντον ( 1876 – 1916) που άγγιξε και τον 20ο αιώνα, στάθηκε στα βιβλία του τυχερότερος. Μαζί με τη θάλασσα, θέλησε να δώσει και τον άνθρωπο ως πλάσμα της,  αδίστακτο και δυνατό. Τύποι σαν τον Βολφ Λάρσεν και τον γιο του Ιλίου αλωνίζουν τα πελάγη, παραμερίζοντας όσους στέκονται εμπόδιο στο δρόμο τους. Δύσκολο να πούμε αν στην επιτυχία τους βοήθησε και η αμερικανική αφέλεια του συγγραφέα. Για παράδειγμα, στον «Θαλασσόλυκο», ένας κριτικός της λογοτεχνίας μεταμορφώνεται σε σκληροτράχηλο ναυτικό και με τη βοήθεια μιας …δασκάλας επισκευάζει το προσαραγμένο σχεδόν άχρηστο πλοίο του Λάρσεν. Αυτά στην Αλάσκα, στην παγωνιά (!). Ίσως όμως όλα αυτά να έχουν λίγη σημασία. Ο Τζακ Λόντον είναι συγγραφέας των μεγάλων ηρώων και των κατορθωμάτων που μπορεί να αφήνουν κενά στην νοητική ανάλυση αλλά πλημμυρίζουν το συναίσθημα και τη φαντασία.

Ο Γιόζεφ Κόνραντ, γιος πολωνού μετανάστη που πολιτογραφήθηκε Άγγλος, υπηρέτησε στο αγγλικό ναυτικό και έγραψε στα αγγλικά και είναι ο γνησιότερος θαλασσινός συγγραφέας. Η θάλασσα για αυτόν δεν είναι, ούτε σύμβολο, ούτε όνειρο, ούτε πάθη εξωπραγματικά. Η θάλασσα είναι ο συγγενής του, το ον που γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον. Ον σκληρό, απρόβλεπτο, κυνικό, που,  όμως, δεν του ασκεί καμία κριτική όπως δεν μπορούμε να ασκήσουμε κριτική στον ίδιο τον γονιό μας.

Γι΄ αυτόν, οι ναυτικοί είναι μόνο ναυτικοί, τα πάθη τους βγαίνουν μόνο από το σκληρό επάγγελμα τους. Θάλασσα και μόνο θάλασσα μας τυλίγει και στο άλλο θαυμάσιο έργο του Κόντραντ «Τυφώνας». Εδώ τον Νανσάν, ένα ατμόπλοιο, ταξιδεύει στην ερημιά της Σινικής Θάλασσας με φορτίο μερικές εκατοντάδες Κινέζους στα αμπάρια του. Το ταξίδι δεν θα τελειώσει ήρεμα: το μικρό πλοίο θα βρεθεί αντιμέτωπο με ένα φοβερό τυφώνα. Ο καπετάν Μακ Χούιρ δεν ανησυχεί τόσο για τις ανθρώπινες ψυχές όσο για το σκαρί του:

«Δεν θα θελα να το χάσω», μονολογεί. Και τελικά γλιτώνει

Όσο για τον Ουγκώ, στο μοιραίο ταξίδι ενός πρωτόγονου ατμόπλοιου, προβάλλονται ταυτόχρονα πολλά από τα ελαττώματα του ανθρώπου: η υποκρισία, η απληστία, το μίσος, η φιλαργυρία. Μπορεί το έργο του να επιγράφεται «Οι εργάτες της θάλασσας», ο αναγνώστης όμως καλείται να επιλέξει αν αυτοί οι άνθρωποι της θάλασσας είναι απλώς θαλασσιοί ή τύποι αντιπροσωπευτικοί των ανθρώπων ολάκερης της γης. Ευτυχώς όμως υπάρχει και η αντίθετη πλευρά: η αυταπάρνηση, η επιμονή, η εφευρετικότητα, τα αγνά αισθήματα. Σε αυτό το κατά γενική ομολογία αρτιότερο γαλλικό θαλασσινό μυθιστόρημα δεν ξέρει κανείς τι να πρωτοθαυμάσει: τη γνώση της θάλασσας, των καιρικών συνθηκών, της παλίρροιας;

Μπορούν άραγε σήμερα τα τεράστια κρουαζιερόπλοια να δώσουν έμπνευση σε έναν μεγάλο συγγραφέα; Μάλλον όχι! Φαίνεται όμως πως η ανάγκη αυτή για τη θαλασσινή περιπέτεια βρίσκεται πίσω από τον ταχύτερα αναπτυγμένων τομέα του παγκόσμιου τουρισμού, τον θαλάσσιο τουρισμό, με ιδιαίτερη προτίμηση στα ιστιοφόρα. Αλλά, και αυτό το είδος τουρισμού, με ευκολίες απίστευτες, ψυγεία γεμάτα από του κόσμου τις λιχουδιές, με όργανα ναυσιπλοΐας αλάνθαστα και με τον κίνδυνο ουσιαστικά εξαφανισμένο, να μην είναι τίποτε άλλο από μία ταφόπλακα στις ανάγκες του ανθρώπου να ξεκινάει ένα ταξίδι σαν του Ίκαρου και, όταν φτάνει η ώρα του μεγάλου διλήμματος ανάμεσα στα λιωμένα φτερά και στην σκλαβιά, η ψυχή να διαλέγει τα πρώτα.

Πηγή: Στέφανου Σταμάτη,  Η αλμυρή μελάνη.