Το επαναστατικό έργο των αγίων Νικοδήμου Αγιορείτη και Κοσμά του Αιτωλού και η σύνδεση τους!

Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και ο άγιος Νικόδημος Αγιορείτης.

Θα τολμήσω να ισχυριστώ πως η ξεχωριστή λαμπρή μορφή του άγιου Νικοδήμου Αγιορείτη (1749-1809) μέσα στα χρόνια της τουρκοκρατίας μοιάζει με αυτήν του αγίου Κοσμά του Αιτωλού (1714-1779) -και αυτού Αγιορείτη. Ξέρω πως ακούγεται περίεργα η άποψη αυτή, αφού εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να έχει καμία σχέση το έργο του ενός με του άλλου.

Ο ένας ήταν ένας νέος απόστολος, ο απόστολος των σκλάβων, όπως έχει χαρακτηριστεί, και Νεομάρτυρας, ενώ ο άλλος ήταν ένας εκκλησιαστικός συγγραφέας. Και οι δύο πραγματοποίησαν έργο τιτάνιο και πιστεύω πως στη συνέχεια θα φανεί και η σύνδεση τους, όπως και η συμπλήρωση του έργου του Αγίου Κοσμά από τον Άγιο Νικόδημο.

Είναι προφανές πως ο Άγιος Κοσμάς ήταν ένα άμεσο αποστολικό χαράκωμα γιατί βγήκε μπροστά με θαυμαστό και αξιοζήλευτο τρόπο και μίλησε και συγκλόνισε τις ψυχές των σκλάβων και τους έπεισε να ανοίξουν ελληνικά σχολειά.

Ήξερε πως χωρίς τα σχολεία, στην ουσία χωρίς την ελληνική γλώσσα, δεν είχε κανέναν μέλλον ο ελληνισμός. Δεν θα υπήρχε ελληνισμός. Και φυσικά τον ελληνισμό τον ταύτιζε με την Εκκλησία. Άλλωστε, όπως έλεγε από τα σχολειά μαθαίνουν τα της Εκκλησίας και ανοίγουν μοναστήρια.

Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατία αν κάποιος ασπαζόταν τον μωαμεθανισμό αμέσως τούρκευε. Και αν ήταν χριστιανός… ελλήνευε διά παντός! Ή ακόμη αν ήταν Τούρκος-μωαμεθανός και γινόταν χριστιανός αμέσως ελλήνευε! Και, φυσικά, σύμφωνα με την παράδοσή τους έπρεπε να θανατωθεί. Γι’ αυτό έχουμε και Τούρκους νεομάρτυρες!

Οπότε, η Εκκλησία ήταν το πρώτο, αλλά και το τελευταίο ανάχωμα για την διάσωση, διατήρηση και ύπαρξη του ελληνισμού κατά τα δύσκολα και μαύρα χρόνια της τουρκοκρατίας. Έτσι ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός έκανε ένα θαυμαστό και τιτάνιο αποστολικό έργο, μια μεγάλη επ-Ανάσταση κάτω από την μύτη των Τούρκων. Εξάλλου και οι ίδιοι τον συμπάθησαν και τον αγάπησαν. Όπως έλεγε ο ίδιος ο άγιος: «Χίλιοι Τούρκοι μ’ αγαπούν, κι ένας όχι και τόσο»!

Προφανώς δεν κατάλαβαν την ουσία του εγχειρήματός του και το εξέλαβαν απλά ως θρησκευτικό, κάτι το οποίο θα επιδρούσε στους Έλληνες ως… όπιο, για να μην επαναστατήσουν εναντίον τους.

Αντιθέτως, όμως, επρόκειτο για έργο ταυτόχρονα εκκλησιαστικό και εθνικό. Ή αν θέλετε, ήταν ένα και το αυτό! Όπως είδαμε πιο πάνω, την εποχή εκείνη υπήρχε «ιεροποίηση» της εθνικής ταυτότητας και ιδιότητας! Κάτι που ίσχυε και για τους μωαμεθανούς. Ή αν προτιμάτε και για να το πούμε πιο ξεκάθαρα η θρησκευτική ταυτότητα προσδιόριζε την εθνική ιδιότητα!

Ο Απόστολος των σκλάβων, λοιπόν, προσπάθησε να μαζέψει τα ασυμμάζευτα. Και τα έβαλε σε μια τάξη, κάνοντας έκκληση στο φιλότιμο των ανθρώπων. Και η τάξη αυτή δεν μπήκε προγραμματικά, με κάποιο κεντρικό σχέδιο, με έναν οργανισμό και μια κεντρική διοίκηση, όπως κάνουμε εμείς σήμερα, αλλά με λίγα λόγια όπως για παράδειγμα: Φτιάξτε ελληνικά σχολεία για να μην είναι τα παιδιά σας ωσάν τα γουρουνόπουλα!

Αυτή ήταν η επανάσταση του! Η επανάσταση των γραμμάτων! Και η επανάσταση των αγραμμάτων ήταν που έφτιαξαν τα σχολειά για τα παιδιά τους. Και φυσικά μερικά από τα παιδιά αυτών των ανθρώπων που έκτισαν τα σχολεία, έχυσαν αργότερα το αίμα τους για την λευτεριά της πατρίδας και για το φιλότιμο των πατεράδων τους. Και μέσα στο αίμα τους που πότισε τη γη τους και τα χώματα των προγόνων τους έρεαν πλέον και τα ελληνικά γράμματα, οι λέξεις και οι έννοιες που τους προσδιόριζαν, σαφώς, ως χριστιανούς και Έλληνες και όχι ως γουρουνόπουλα σε τσιγκέλια κρεοπωλείου!

Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης.

Τον ίδιο αιώνα με τον επαναστάτη, αλλά και επ-Αναστάτη, Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό γεννήθηκε και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ο εκ Νάξου ο οποίος μάλιστα είχε δάσκαλο τον αδελφό του αγίου Κοσμά, Αρχιμανδρίτη Χρύσανθο. Ο Νικόλαος, όπως ήταν το βαφτιστικό του όνομα, μετά τα εγκύκλια μαθήματα στην πατρίδα του, πήγε στην περίφημη Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης όπου σπούδασε, διαπρέποντας.

Ο μοναχισμός, όμως, ήταν η κλίση του και γι’ αυτό λίγο αργότερα έγινε μοναχός στην Ιερά Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους. Και εκεί χάθηκε μέσα στις αγιορείτικες βιβλιοθήκες! Η άλλη κλίση του!

Με την φοβερή του μνήμη που μάλλον ήταν φωτογραφική κατέγραψε καλά στο μυαλό του όσα διάβασε, σε σημείο που όταν έγραφε τα δικά του βιβλία, μπορούσε να κάνει παραπομπές χωρίς να έχει πρόχειρα τα ίδια τα βιβλία!

Αλλά ήδη μπήκαμε στο στάδιο, στο επ-Αναστατικό και αποστολικό έργο που διέπρεψε ο άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, το συγγραφικό! Να υπογραμμίσουμε, ξανά, ότι και οι δύο πνευματικοί επαναστάτες προέρχονταν εξ Αγίου Όρους!

Μόνο που ο άγιος Νικόδημος με τη σειρά των τόμων της «Φιλοκαλίας των ιερών νηπτικών» που συνέθεσε μαζί με τον Άγιο Μακάριο τον Νοταρά αρχιεπίσκοπο Κορίνθου, όπως και με την έκδοση του «Ευεργετινού» μοιάζει να είναι και ένας οικουμενικός δάσκαλος. Άλλωστε οι τόμοι αυτοί μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες με πρώτη πρώτη τη ρωσική και άσκησε πολύ μεγάλη επιρροή στον ρωσικό μοναχισμό.

Είναι γνωστό, πως η Φιλοκαλική αναγέννηση συνδέεται ή και ταυτίζεται με τους Κολλυβάδες και ήταν μια κίνηση επανασύνδεσης με την Πατερική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τα νηπτικά έργα της «Φιλοκαλίας» αφορούν την εσωτερική πνευματική ζωή και πορεία του πιστού για την κάθαρση και τον φωτισμό του νου και της καρδιάς του. Την αναγέννησή του!

Και είναι πάρα πολύ περίεργο που εδώ και πολλά χρόνια, τόσο στον Δυτικό κόσμο, όσο και στην χώρα μας πολλοί ασχολούνται με τις ανατολικές θρησκείες, τη γιόγκα, τον διαλογισμό και κάθε λογής ξενόφερτο παρα-λογισμό, ενώ σε μας υπάρχει αυτή η σειρά τόμων της «Φιλοκαλίας» η οποία αποτελεί την καλύτερη μέθοδο πνευματικής αναγέννησης του ανθρώπου. Ακόμη και την απελευθέρωση από ποικίλους λογισμούς που τον τυραννούν…

Μόνο που η μέθοδος αυτή δεν πρέπει να θεωρείται ως μία ατομική προσπάθεια και πρέπει να γίνεται μέσα στην εκκλησιαστική ατμόσφαιρα, περιβάλλον και ζωή. Και ως προς αυτό, μοιάζουν να είναι πολύ πιο εύκολες και πιο πρόσφορες οι ξενόφερτες «πνευματικές» ασκήσεις, αφού στην ουσία δεν σου ζητάνε να αναγεννηθείς πραγματικά, αλλά να χαλαρώσεις, να κάνεις ένα διάλειμμα και να δεχτείς μέσα σου τη νιρβάνα και το κενό! Αντιθέτως στην ορθόδοξη παράδοση υπάρχει η ανακαίνιση του ανθρώπου και όχι η… ανακένωση του!

Το συγγραφικό, όμως, έργο του Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτη είναι κολοσσιαίο, ποικίλο και προφητικό για την εποχή του, αφού διαλέγεται μαζί της και τις «ιδέες» της, και προπαντός προσφέρει τις «λύσεις» μέσα από την πολύπειρη Πατερική παράδοση.

Έτσι, όχι, μόνον δεν πέρασε απαρατήρητο, αλλά σημάδεψε την εποχή του, τα επόμενα χρόνια αλλά και τις μέρες μας.

Αποκαλέσαμε επαναστάτη τον σεμνό, ταπεινό, λόγιο, άγιο Νικόδημο Αγιορείτη ο οποίος κυκλοφορούσε στο Άγιο Όρος ρακένδυτος και φορώντας γουρνοτσάρουχα στα πόδια. Αλλά μήπως η «Φιλοκαλική αναγέννηση» δεν ήταν -και είναι- μια πνευματική επανάσταση; Και μήπως η επανάσταση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού δεν συμπληρώθηκε και στηρίχθηκε με το πλούσιο συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη.

Τα έργα του ήταν ποικίλα που έφταναν μέχρι την σύνθεση ύμνων και ακολουθιών. Το έργο του «Νέον Μαρτυρολόγιον» που αφορούσε τους Νεομάρτυρες της τουρκοκρατίας άσκησε ξεχωριστή επιρροή στους σκλάβους και τους έκανε πιο προσεκτικούς στο θέμα της διατήρησης της πίστης, και είχε ακόμη πιο έντονη επιρροή σε αλλαξοπιστήσαντες.

Και μια συγκινητική συνάντηση των δύο γνησίων τέκνων της ορθόδοξης παράδοσης και του Άθωνα είναι πως ο άγιος Νικόδημος έγραψε και το μαρτυρικό συναξάρι του αγίου Κοσμά, στολίζοντας το με το δίστιχο:
Εύκοσμος ώφθης κόσμος, ω Κοσμά μάκαρ,
κόσμου λόγοις σοις, αίμασι τ’ αγλαΐσας.

Όπως μαθαίνουμε από τους ιστορικούς τα βιβλία του αγίου Νικοδήμου είχαν μεγάλη διάδοση στην Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου, εκεί, δηλαδή, που εκδηλώθηκε η ένοπλη ελληνική επανάσταση και εγκαθιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος!

Νομίζω πως φάνηκε ξεκάθαρα πως οι άγιοι Κοσμάς και Νικόδημος οι Αγιορείτες  αποτελούν δύο κορυφαίες επαναστατικές και επ-Αναστατικές φυσιογνωμίες της τουρκοκρατίας και πως και οι δύο συνέβαλαν αποφασιστικά στην ευρύτερη πνευματική διαμόρφωση-Ανάσταση των σκλάβων Ελλήνων, αλλά και του νέου ελληνισμού!

Σίγουρα, όμως, ο άγιος Νικόδημος που γιορτάζουμε σήμερα, διά της «Φιλοκαλίας» είναι και ένας οικουμενικός δάσκαλος!

Γνωρίζουμε, όμως, το έργο του και τον τιμούμε όσο θα έπρεπε;