Κανών α’, ᾨδὴ η’, τῆς Ἑορτῆς Ἦχος πλ. δ’
Ὁ Εἱρμὸς
Εὐλογεῖτε Παῖδες, τῆς Τριάδος ἰσάριθμοι, δημιουργὸν Πατέρα Θεόν· ὑμνεῖτε τὸν συγκαταβάντα Λόγον, καὶ τὸ πῦρ εἰς δρόσον μεταποιήσαντα· καὶ ὑπερυψοῦτε, τὸ πᾶσι ζωὴν παρέχον, Πνεῦμα πανάγιον εἰς τοὺς αἰῶνας.
Απλή σύνταξη
Εὐλογεῖτε Παῖδες, ἰσάριθμοι τῆς Τριάδος, δημιουργὸν Πατέρα Θεόν· ὑμνεῖτε τὸν συγκαταβάντα Λόγον καὶ τὸ πῦρ εἰς δρόσον μεταποιήσαντα· καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς τοὺς αἰῶνας Πνεῦμα πανάγιον, τὸ παρέχον πᾶσι ζωὴν.
Μετάφραση
Ευλογείτε Παίδες που είσαστε ίσοι στον αριθμό με τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Ευλογείτε τον Δημιουργό Θεό Πατέρα.
Υμνείτε τον Υιό και Λόγο του Θεού για την μεγάλη του συγκατάβαση,
ο οποίος μετέβαλε τη φωτιά σε δροσερή αύρα. Δοξολογείτε και το Πανάγιο Πνεύμα που παρέχει τη ζωή στους πάντες και για πάντα.
Κείμενο (α΄τροπάριο η΄ Ωδής)
Ὑψουμένου ξύλου, ῥαντισθέντος ἐν αἵματι, τοῦ σαρκωθέντος Λόγου Θεοῦ, ὑμνεῖτε αἱ τῶν οὐρανῶν Δυνάμεις, βροτῶν τὴν ἀνάκλησιν ἑορτάζουσαι· Λαοὶ προσκυνεῖτε Χριστοῦ τὸν Σταυρόν, δι’ οὗ τῷ κόσμῳ ἀνάστασις εἰς τοὺς αἰῶνας.
Απλή σύνταξη
Ξύλου υψουμένου, ῥαντισθέντος ἐν αἵματι, τοῦ σαρκωθέντος Λόγου Θεοῦ, αἱ Δυνάμεις τῶν οὐρανῶν ὑμνεῖτε, ἑορτάζουσαι τὴν ἀνάκλησιν βροτῶν · Λαοὶ προσκυνεῖτε τὸν Σταυρόν Χριστοῦ, δι’ οὗ τῷ κόσμῳ ἀνάστασις
εἰς τοὺς αἰῶνας.
Μετάφραση
Τώρα που υψώνεται το Ξύλο (του Σταυρού), που ραντίστηκε με αίμα
του Λόγου του Θεού, ο οποίος έλαβε σάρκα ανθρώπου,
εσείς οι Ουράνιες Δυνάμεις πλέξτε ύμνους γιορτάζοντας
την ανάκληση τω ανθρώπων (στον Παράδεισο),
εσείς οι λαοί προσκυνείτε τον Σταυρό του Χριστού,
που έγινε η αιτία να έρθει η ανάσταση στον κόσμο
σε όλους τους αιώνες.
Ερμηνεία
Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού είναι μεγάλη εορτή και παραβάλλεται με την Αγία Παρασκευή, γι’ αυτό και τρώμε μόνο ξηρά τροφή. Και είναι μεν πένθιμη, αφού σταυρώθηκε ο Κύριός μας, αλλά είναι και χαρούμενη, αφού μας έσωσε ο Λυτρωτής μας με την σταυρική του θυσία. Και αφού στο προηγούμενο τροπάριο κάλεσε τους Τρείς Παίδες να υμνούν τον Θεό, τώρα καλεί και τις Ουράνιες Δυνάμεις να συμμετάσχουν στην χαρά του Νυμφίου για τη σωτηρία των ανθρώπων, αφού ο Χριστός κατά τον ευαγγελιστή Λουκά (Λουκ.ιε΄, 4-9) χαίρεται σαν το βοσκό που έχασε ένα πρόβατο αλλά έπειτα το βρήκε ή σαν την χήρα που έχασε μια δραχμή και την βρήκε κι’ αυτή: «Ούτω λέγω υμίν, χαρά γίνεται ενώπιον των Αγγέλων του Θεού, επί ενί αμαρτωλώ μετανοούντι».
Το απολωλός πρόβατο και η απολωμένη δραχμή στην προκειμένη περίπτωση είναι η απολωμένη παρθενική φύση του ανθρώπου, η οποία ξαναβρίσκει την προτέρα της κατάσταση. Κι αν για μια δραχμή ή και για ένα πρόβατο ο ιδιοκτήτης καλεί όλους τους φίλους και τους γειτόνους να γιορτάσουν μαζί, πόσο μάλλον για την ανακαίνιση των ανθρώπων, πρέπει να χαίρονται οι Ουράνιες Δυνάμεις. Ο υμνογράφος τις καλεί να υμνολογήσουν τον Θεό για την θυσία του πάνω στο Σταυρό, την Ύψωση του οποίου εορτάζει ο υμνογράφος μαζί με όλες τις επίγειες και τις Ουράνιες Δυνάμεις. Το ίδιο ισχύει και για εμάς τους ανθρώπους, που βρήκαμε την χαρά στη σωτηρία μας.
Κείμενο (β΄τροπάριο η΄ Ωδής)
Γηγενεῖς παλάμαις, οἰκονόμοι τῆς χάριτος, Σταυρὸν οὗ ἔστη Χριστὸς ὁ Θεός, ὑψοῦτε ἱεροπρεπῶς καὶ Λόγχην, Θεοῦ Λόγου σῶμα ἀντιτορήσασαν. Ἰδέτωσαν ἔθνη πάντα τὸ σωτήριον, τοῦ Θεοῦ δοξάζοντα εἰς τοὺς αἰῶνας.
Απλή σύνταξη
Γηγενεῖς, οἰκονόμοι τῆς χάριτος, ὑψοῦτε ἱεροπρεπῶς παλάμαις,
Σταυρὸν οὗ ἔστη Χριστὸς ὁ Θεός, καὶ Λόγχην
ἀντιτορήσασαν σῶμα Θεοῦ Λόγου.
Ἰδέτωσαν πάντα ἔθνη τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ
δοξάζοντα εἰς τοὺς αἰῶνας.
Μετάφραση
Άνθρωποι, υπηρέτες της Χάριτος του Θεού, υψώστε με τα χέρια σας
και με κάθε ιεροπρέπεια τον Σταυρό, όπου καρφώθηκε Χριστός ο Θεός
και την Λόγχη που τρύπησε το σώμα του Λόγου του Θεού.
Ας δούνε όλα τα έθνη την σωτηρία που έφερε ο Θεός
και ας τον δοξάζουν αιώνια.
Ερμηνεία
Οι ιερείς και οι αρχιερείς, που είναι άνθρωποι και αυτοί, αλλά επιτελούν θείο έργο, στην εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού υψώνουν μέσα σε βασιλικό τον Σταυρό του Κυρίου, ενώ οι ψάλτες ψέλνουν: «τον Σταυρόν σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, και την Αγίαν Σου Ανάστασιν υμνούμεν και δοξάζομεν». Αλλά και κατά την διάρκεια της Θείας Λειτουργίας ο ιερέας συχνά ευλογεί τον λαό υψώνοντας τον Σταυρό του Κυρίου. Αλλά και πίσω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει πάντα ο Σταυρός του Κυρίου σε μεγάλες διαστάσεις στηριγμένος σε υπόβαθρο. Ας θυμηθούμε και τα προφητικά λόγια του Δαυίδ και ας τον προσκυνήσουμε με κάθε ευλάβεια : «Υψούτε Κύριον τον Θεόν ημών, και προσκυνείτε τω υποποδίω των ποδών αυτού» (Ψαλ., ψη΄5) και το «Προσκυνήσωμεν εις τον τόπον, ου έστησαν οι πόδες αυτού» (Ψαλ. ρλα΄7).
Στην πρόθεση πάλι σε κάθε Θεία Λειτουργία ο ιερέας τρυπάει με την λόγχη το μερίδιο του προσφερόμενου άρτου, που ανήκει στον Χριστό, σε ανάμνηση της λόγχης του στρατιώτη που κέντησε την πλευρά του Χριστού πάνω στον Σταυρό. Αλλά και στην Μεγάλη Είσοδο μετά τα τίμια δώρα, όταν ακολουθεί και άλλος ιερέας, κρατάει την ιερή λόγχη, η οποία είναι σύμβολο της θυσίας του Κυρίου μας, όπως και κάθε αντικείμενο που σχετίζεται με το Μαρτύριο του Κυρίου, είτε χιτώνας είναι αυτός, είτε κάλαμος, ο οποίος μάλιστα σώζεται και φυλάγεται μαζί με τα άλλα άγια λείψανα στην Ι. Μονή Βατοπεδίου.
Το «Ἰδέτωσαν πάντα ἔθνη τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ» σχετίζεται με τα λόγια του πρεσβύτη Συμεών, όταν είδε τον μικρό Χριστούλη στην Υπαπαντή, όπου είπε: «Είδον οι οφθαλμοί μου το σωτήριόν σου», όπως αναφέρει ο ευαγγελιστής Λουκάς, και εξηγώντας ποιο είναι αυτό το σωτήριον του Κυρίου, λέγει πιο κάτω: «Φως εις αποκάλυψιν Εθνών» (Λουκ. β΄30). Αλλά και ο Δαβίδ λέγει προφητικά: «Είδοσαν πάντα τα πέρατα της γης το σωτήριον του Θεού ημών» (Ψαλ. ψζ΄3). Γι’ αυτό η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού χαρακτηρίζεται ως παγκόσμια, διότι αφορά όλον τον κόσμο, όλα τα έθνη, αφού ο Σταυρός του Κυρίου είναι η σωτηρία όλων.
Ύστερα από όλα αυτά αντιλαμβανόμαστε ότι η εορτή της Υψώσεως του Τιμίου είναι παγκόσμια αλλά και δική μας υπόθεση, όταν προσερχόμαστε με ευλάβεια και τον προσκυνούμε ή κάνουμε τον σταυρό μας, δηλώνοντας την αφιέρωση και την αφοσίωσή μας στον Σταυρωθέντα Χριστό.
Κείμενο ( γ΄ τροπάριο η΄ Ωδής)
Οἱ τῇ θείᾳ ψήφῳ, προκριθέντες ἀγάλλεσθε, Χριστιανῶν πιστοὶ Βασιλεῖς· καυχᾶσθε τῷ τροπαιοφόρῳ ὅπλῳ, λαχόντες θεόθεν, Σταυρὸν τὸν τίμιον·
ἐν τούτῳ γὰρ φῦλα πολέμων, θράσος ἐπιζητοῦντα, σκεδάννυνται εἰς τοὺς αἰῶνας.
Απλή σύνταξη
Πιστοὶ Βασιλεῖς Χριστιανῶν οἱ τῇ θείᾳ ψήφῳ προκριθέντες, ἀγάλλεσθε, · καυχᾶσθε τῷ τροπαιοφόρῳ ὅπλῳ, λαχόντες θεόθεν Σταυρὸν τὸν τίμιον·
ἐν τούτῳ γὰρ σκεδάννυνται φῦλα πολέμων, ἐπιζητοῦντα θράσος
εἰς τοὺς αἰῶνας.
Μετάφραση
Πιστοί βασιλείς των Χριστιανών, εσείς που με θεϊκή ψήφο προκριθήκατε,
να πηδάτε από την χαρά σας και να καυχιέστε για το τροπαιοφόρο όπλο, τον τίμιο Σταυρό, που σας δόθηκε με κλήρο από τον Θεό,
γιατί με αυτό σκορπίζουν για πάντα εκείνες οι φυλές,
που επιζητούν με θράσος τον πόλεμο.
Ερμηνεία
Ήρθε η ώρα ο υμνογράφος να αναφερθεί και στους πιστούς βασιλείς μετά από τους Αγγέλους, τους ιερείς, τους ανθρώπους, για να συμμετάσχουν και αυτοί στην ευφρόσυνη χαρά της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Οι πιστοί βασιλείς έχουν έναν περισσότερο λόγο να εορτάζουν την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, διότι αυτός είναι το νικηφόρο τους όπλο. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να είναι οι βασιλείς πιστοί, όπως ο Μ. Κωνσταντίνος, ο οποίος στηρίχτηκε στη δύναμη του Σταυρού με την επιγραφή «εν τούτω νίκα» και νίκησε έχοντας στο πλευρό του τους χριστιανούς.
Το «οἱ τῇ θείᾳ ψήφῳ προκριθέντες» μπορεί να σκανδαλίζει μερικούς που καταδικάζουν τους «ελέω Θεού» άρχοντες, όπως έγινε στον Μεσαίωνα, αλλά σημασία έχει το ήθος και οι αρχές που έχει ο κυβερνήτης όχι τόσο η δημοκρατική ψήφος. Φυσικά οι δημοκρατικά εκλεγμένοι είναι μια ασφαλιστική δικλείδα με το δυνατότητα ανάκλησης από την εξουσία, αλλά, αν δεν έχει αρχές ηθικές όχι μόνο δημοκρατικές ο κυβερνήτης, θα βρει τρόπους «να καπελώσει» τον λαό, και να δουλεύει για τον εαυτό του και όχι για τον λαό. Και ο ίδιος ο Ισοκράτης απογοητευμένος από την περισπούδαστη αθηναϊκή δημοκρατία στράφηκε σε προσωπικότητες με αρχές και έκανε σκοπό της ζωής του να τις μεταδώσει, όπως βλέπουμε στην προς Δημόνικον επιστολή. Και πράγματι γνωρίζουμε από την ιστορία πόσοι βασιλείς ήταν δίκαιοι και ευεργετικοί για τον λαό, όπως ο Μ. Κωνσταντίνος, ο Ιουστιανός και άλλοι, και πόσοι «δημοκρατικοί» ηγέτες, όπως ο Κλέων, ο Αλκιβιάδης ακόμη και ο Αδόλφος Χίτλερ που εκλέχτηκε με την ψήφο του λαού στην αρχή, έφεραν συμφορές στον λαό. Επομένως δεν έχουν αξία μόνο οι θεσμοί αλλά και οι άνθρωποι που τους υπηρετούν, αν δηλαδή έχουν ηθικές αρχές και ηθικά βιώματα.
Ο νικηφόρος Τίμιος σταυρός δίνει την νίκη στους άρχοντες που τον επικαλούνται, που τον προβάλλουν και τον πιστεύουν, κι έτσι με τη δύναμη του Θεού νικούν. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα και από την ιστορία των Εβραίων που με την δύναμη του Θεού νικούσαν τους αντιπάλους τους και κατόρθωναν να επιβιώνουν. Θα μπορούσε κανείς φέρνοντας αντίρρηση σε όλα αυτά να αναρωτηθεί πώς ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος που πάνω στα τείχη την παραμονή της άλωσης της Κωνσταντινούπολης δεν βοηθήθηκε από τον Σταυρό και τις εικόνες που τις περιέφερε πάνω στα τείχη. Εδώ υπάρχουν και άλλοι πολλοί λόγοι, αλλά πρέπει να θυμηθούμε και αυτά που είπε ο Έκτορας μπαίνοντας στην μάχη «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης». Ο Παλαιολόγος αμύνθηκε και έπεσε ηρωικά στα τείχη της Πόλης αλλά δεν είναι νικημένος. Στη συνείδηση των Ελλήνων είναι νικητής και τροπαιούχος και αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση, όπως ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες και ο Αθανάσιος Διάκος στο Χάνι της Γραβιάς.
Όσο για το «καυχᾶσθε τῷ τροπαιοφόρῳ ὅπλῳ» ας θυμηθούμε το καύχημα του Αποστόλου Παύλου: «Εμοί δε μη γένοιτο καυχάσθαι, ει μη εν τω Σταυρώ του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού» (Γαλ. στ΄14).
Οι ακολουθίες του Τιμίου Σταυρού είναι γεμάτες από τους λατρευτικούς ύμνους προς τον Τίμιο Σταυρό. Να μερικοί:
Σταυρός, ὁ φύλαξ πάσης της οἰκουμένης.
Σταυρός, ἡ ὡραιότης τῆς Ἐκκλησίας.
Σταυρός, βασιλέων τὸ κραταίωμα.
Σταυρός, πιστῶν τὸ στήριγμα.
Σταυρός, ἀγγέλων ἡ δόξα
καὶ τῶν δαιμόνων τὸ τραῦμα»
Επίσης:
«Σταυρὲ τίμιε, τῶν πιστῶν καύχημα, Ἀθλητῶν στήριγμα,
Ἀποστόλων ἐγκαλλώπισμα, Δικαίων πρόμαχε,
πάντων τῶν Ὁσίων διάσωσμα».
Και ακόμα:
Χαίροις ὁ ζωηφόρος Σταυρός, τῆς εὐσεβείας τὸ ἀήττητον τρόπαιον,
ἡ θύρα τοῦ Παραδείσου, ὁ τῶν πιστῶν στηριγμός,
τὸ τῆς Ἐκκλησίας περιτείχισμα·
δι᾿ οὗ ἐξηφάνισται ἡ φθορὰ καὶ κατήργηται,
καὶ κατεπόθη τοῦ θανάτου ἡ δύναμις,
καὶ ὑψώθημεν ἀπὸ γῆς πρὸς οὐράνια.
Ὅπλον ἀκαταμάχητον, δαιμόνων ἀντίπαλε,
δόξα Μαρτύρων Ὁσίων, ὡς ἀληθῶς ἐγκαλλώπισμα,
λιμὴν σωτηρίας, ὁ δωρούμενος τῷ κόσμῳ τὸ μέγα ἔλεος.
