Ο βίος και το έργο δύο άγνωστων αγιογράφων του 19ου-20ού αι. στην Κύπρο

Ο Βασίλης Βασιλείου στη μελέτη του «Νικόλαος Παπαστεφάνου & Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος. Ο βίος και το έργο δύο άγνωστων αγιογράφων του 19^ου-20^ού αι. στην Κύπρο» παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των δύο αυτών ζωγράφων, πατέρα και υιού και δικών του προγόνων. Πρόκειται για μία καλαίσθητη πολυτελή έκδοση, με πλουσιότατο φωτογραφικό υλικό, που τέρπει αρχικά τις αισθήσεις του αναγνώστη, προσκαλώντας τον να εντρυφήσει στις σελίδες της. Κατά την ανάγνωση, γίνεται πολύ γρήγορα σαφές ότι πρόκειται για ένα βιβλίο πολυεπίπεδο.

Η εισαγωγή του Δρος Ιστορίας της Τέχνης Ν. Γραίκου αποτελεί μία εμπεριστατωμένη παρουσίαση της ορθόδοξης εικονογραφίας κατά τον 19^ο και 20^ό αιώνα στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, που συμπληρώνεται από το εισαγωγικό σημείωμα, το οποίο παρακολουθεί την αγιογραφική δημιουργία στην Κύπρο κατά την εποχή αυτή, σε σχέση με τα ρεύματα που επικρατούσαν στον ορθόδοξο κόσμο, και συγκεκριμένα, το δυτικότροπό ή λεγόμενο «αναγεννησιακό», το οποίο ακολούθησαν οι δύο ζωγράφοι.

Στη συνέχεια, το βιβλίο περνά σε ένα άλλο επίπεδο, όταν ο συγγραφέας παραθέτει το μέχρι τώρα ανέκδοτο αυτοβιογραφικό κείμενο του Νικόλαου Παπαστεφάνου, με την αρχική του ορθογραφία, ενώ αμέσως μετά το εμπλουτίζει με επεξηγηματικά σχόλια. Ο αναγνώστης αισθάνεται να μεταφέρεται σε έναν άλλο κόσμο, γοητευτικό και συνάμα αφιλόξενο, όταν οι άνθρωποι έπρεπε να παλεύουν καθημερινά με τις αμέτρητες δυσκολίες για να καταφέρουν να επιβιώσουν. Πολύ ορθά ο Βασιλείου εντάσσει οργανικά τη μαρτυρία του ζωγράφου στα πλαίσια της μελέτης και δεν την παραθέτει σε κάποιο παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, δίνοντας έτσι τη μαγεία του αυθεντικού. Αμέσως μετά, η προσέγγιση του έργου του Παπαστεφάνου από τον αγιογράφο-συντηρητή Κ. Γερασίμου επαναφέρει τον αναγνώστη στα πλαίσια της επιστημονικής έρευνας, ενώ τα επόμενα κεφάλαια ασχολούνται με το έργο του Παπαστεφάνου στην Κύπρο, τόσο με αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία, όσο και με την παρουσίαση του έργου του στο νησί, εντάσσοντάς το στη ζωή και τα έργα των Κυπρίων της εποχής.

Στο επόμενο κεφάλαιο, παρουσιάζεται αρχικά η ζωή του γιού του Παπαστεφάνου, Νεόφυτου, όχι πλέον από κάποια δική του μαρτυρία, αλλά μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που τον γνώρισαν, φωτογραφικό υλικό και την ευρύτερη έρευνα του συγγραφέα. Στη περίπτωση του Νεόφυτου Ζωγράφου, οι πληροφορίες είναι πληρέστερες και λεπτομερέστερες, λόγω της χρονικής εγγύτητητας, ενώ η άνετη γραφή του Βασιλείου ταξιδεύει τον αναγνώστη σε εποχές πολύ γνωστές του, από τις αφηγήσεις των γονέων, του παππού και της γιαγιάς. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας παρουσιάζει το έργο του Ζωγράφου, ιδωμένο τόσο μέσα στο αυστηρό πλαίσιο της ιστορίας της τέχνης, όσο και μέσα στις ιστορικές και κοινωνικές του προεκτάσεις, ενώ στο τέλος παρουσιάζονται έργα και των δύο ζωγράφων, με περιγραφή και σχόλια.

Μέσα στο βιβλίο, ο αναγνώστης, ιδιαιτέρως ο καταγόμενος από την πόλη και την επαρχία της Λάρνακας, αναγνωρίζει ονόματα, ίσως και συγγενικά, εκκλησίες, και εικόνες, τις οποίες έβλεπε και προσκυνούσε όλη του τη ζωή, χωρίς να γνωρίζει τον δημιουργό τους. Η αίσθηση είναι αυτή της απρόσμενης συνάντησης με κάποιον παλιό και αγαπημένο γνώριμο, που συνοδεύεται από μια αποκάλυψη για την ταυτότητά του.

Το βιβλίο διανθίζεται με τις εμπειρίες του εγγονού του Νεόφυτου, Ν. Φιλίππου, τον εξαιρετικά ενδιαφέροντα κατάλογο της βιβλιοθήκης του Ν. Ζωγράφου που συνοδεύεται από σημείωμα του Δρος Αρχαιολογίας Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου, το τραγούδι του Αγίου Λαζάρου που ο ίδιος ο Ζωγράφος διέσωσε, αλλά και με κατάλογο αφιερωτών και χαρτογράφηση των έργων των δύο ζωγράφων. Ενδιαφέρουσα και πολύτιμη εικαστική παρέμβαση αποτελούν τα έργα των ζωγράφων Ανδρέα Παρασκευά, Γιώργου Μωυσέως και Χαράλαμπου Επαμεινώνδα, με θέμα τον ίδιο τον Νεόφυτο Ζωγράφο. Όλα τα παραπάνω, συνιστούν ένα βιβλίο πολυεπίπεδο, όπως λέχθηκε και προηγουμένως, στο οποίο κάθε τύπος αναγνώστη μπορεί να βρει κάτι που τον ενδιαφέρει.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του πνεύματος του βιβλίου είναι η προσπάθεια του συγγραφέα να αποκαταστήσει τη δυτικότροπη εικονογραφία, η οποία, περιφρονημένη μετά την αναβίωση της βυζαντινής τεχνοτροπίας, τέθηκε στο περιθώριο. Ο Βασιλείου δεν παρουσιάζει απλώς το έργο δύο ζωγράφων, αλλά βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει βιωματικά το ρόλο του έργου αυτού στη ζωή των Κυπρίων της εποχής, στους καθημερινούς τους αγώνες, βιοποριστικούς, κοινωνικούς και εθνικούς. Επιτυγχάνει έτσι να οδηγήσει τον αναγνώστη στην εκτίμηση της λαϊκής αυτής τεχνοτροπίας και στην κατανόηση της σημασίας της, τόσο κατά την εποχή των δύο ζωγράφων, όσο και στο πλαίσιο της αδιάκοπης εκκλησιαστικής αγιογραφικής παράδοσης.

Παράλληλα, ένα ακόμη πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι η ευαίσθητη, εκ των έσω ματιά, που μεταφέρει τον αναγνώστη στα εργαστήρια των ζωγράφων, στις εκκλησίες, στα παρεκκλήσια, τα μοναστήρια, τα μητροπολιτικά μέγαρα και τον βοηθά να πραγματοποιήσει ένα συναρπαστικό ταξίδι στο χρόνο. Έτσι, η δημιουργία γίνεται προσωπική και πίσω από κάθε πινελιά κρύβεται ο ιδρώτας, ο μόχθος, η αγάπη και το μεράκι των δύο ζωγράφων.

Ο Βασιλείου στη μελέτη του επιτυγχάνει αυτό το οποίο κάθε επιστήμονας-ερευνητής θα πρέπει να επιδιώκει: η έρευνά του σε επιστημονικά συγγράμματα, ιστορικά αρχεία, προσωπικές συνεντεύξεις και καταγραφή μαρτυριών, αλλά και η επιτόπια έρευνα, που περιλαμβάνει πόλεις και χωριά ολόκληρης της Κύπρου, ελεύθερης και κατεχόμενης, είναι ενδελεχέστατη και πολύχρονη. Δεν επιβαρύνει, όμως, τον αναγνώστη με τον κόπο του· αντίθετα, ολόκληρο το βιβλίο αποτελεί ένα όμορφο ταξίδι, είτε σε επιστημονικό ύφος, είτε σε πιο ανάλαφρο τρόπο γραφής, έναν δρόμο, τον οποίο με ευχαρίστηση περιδιαβαίνει ο αναγνώστης. Είναι ένα ταξίδι αποκαλυπτικό που «μας έδωσε την ευκαιρία να σταθούμε μπροστά από τις εικόνες αυτές απογυμνωμένοι από τις οποιεσδήποτε προηγούμενες εμπειρίες και γνώσεις μας και να τις κοιτάξουμε από την αρχή, όπως κοιτάζουν τα παιδιά για πρώτη φορά τον κόσμο, με απορία και διάθεση να μάθουν. Να σταθούμε κανούργιοι, ούτως ώστε να μπορέσουμε να φύγουμε καινούργιοι, να αποτινάξουμε από την πλάτη μας το παλαιό φορτίο που εμποδίζει τη ματιά μας να είναι καθαρή, να αλλοιωθούμε την “καλήν αλλοίωση”, να ξαναγίνουμε παιδιά» (σελ. 342).

(Το βιβλίο διατίθεται από τον συγγραφέα στο τηλ. 99883201 ή στο email: [email protected]  Επίσης, από τα βιβλιοπωλεία Πάργα, Academic Bookshop, Georgiana Copy Center, Bibliocosmos, Πνευματικό κέντρο αγ. Γεωργίου Κοντού στην Λάρνακα, Περιδιάβαση – Ορόκλινη και Σολώνειο Βιβλιοπωλείο στη Λευκωσία. Τα έσοδα από την πώληση του βιβλίου θα δοθούν για ανέγερση παρεκκλησίου του Τιμίου Σταυρού στην Τερσεφάνου.)