Προϋποθέσεις για την επίτευξη της νοεράς προσευχής κατά τον άγιο Ιωσήφ τον Ησυχαστή

Η πρώτη προϋπόθεση που πρέπει να πληρούται για την έναρξη και τελείωση της νοεράς προσευχής είναι η εύρεση ενός τόπου ήσυχου και αθόρυθου, όπου δεν θα υπάρχουν ερεθίσματα ώστε να αποσπάται ο νους και να μετεωρίζεται. Σε αυτό συνηγορεί η ησυχαστική ζωή, ο εγκλεισμός, η απομόνωση, η εσωστρέφεια και κυρίως η σιωπή[1]. Εφόσον εξασφαλιστούν οι παραπάνω συνθήκες ακολουθεί το πρόγραμμα και η αυστηρή τήρηση του ασκητικού και προσωπικού κανόνα, με αγρυπνίες και νήψη[2].

Επιπλέον, σημαντική προϋπόθεση αποτελεί και η «πράξις», δηλαδή η αγάπη και η τήρηση των εντολών του Θεού. Πιο συγκεκριμένα, για να επιτευχθεί η συνάντηση με τον Θεό θα πρέπει να προηγηθεί η αγάπη προς τον συνάνθρωπο και το έλεος. Σε αυτή την αγάπη θα ανταποδώσει και ο Θεός την «θεωρία»[3]. Από την άλλη πλευρά, τα αγωνίσματα στα οποία θα πρέπει να διακριθεί ο ευχόμενος δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητα αλλά απεναντίας θα πρέπει να καλλιεργηθούν από την περίοδο της νεότητας. Αυτά είναι η αυστηρότητα στα πνευματικά, η νηστεία, η κακοπάθεια, η αγρυπνία, η φιλοπτωχία, η σκληραγωγία, η απραγμοσύνη, η ακτημοσύνη, η υποταγή και υπακοή, η πάλη κατά των δαιμόνων, η άσκηση, η υπομονή, τα συνεχή δάκρυα, η κατάνυξη και η τέλεια αμεριμνησία[4]. Επίσης ο γέροντας συνήθιζε να λέει στους μαθητές του: «Η μάχη προς τα πάθη είναι η αρχή της πορείας προς την καθαρά προσευχή. Είναι αδύνατον να προοδεύσει κάποιος στην ευχή, όταν ενεργούν τα πάθη[5]». Κι ακόμη θεωρούσε ως πρακτικές προϋποθέσεις της προσευχής που χρειάζονται σε κάθε καλή αρχή, ιδίως όταν δεν υπάρχει συμπαράσταση πεπειραμένου Γέροντος, την ησυχία, τον εγκλεισμό, την απομόνωση. Σε αυτά καλή βοήθεια αποτελεί και η προηγούμενη ανάγνωση θεολογικών, πατερικών ή αγιολογικών κειμένων, ώστε ο νους να προετοιμαστεί και να συγκεντρωθεί πιο εύκολα στην πνευματική εργασία. Ο ίδιος ο Γέροντας, θέλοντας να επισημάνει το τέλειο αγωνιστικό φρόνημα του ασκητή αναφέρει ως προϋπόθεση για τη λήψη του χαρίσματος της νοεράς προσευχής: «Διά τούτο βιάζου[6]», γιατί είναι καλύτερο να πεθάνει ο αθλητής στον αγώνα παρά να ζει νικημένος από τα πάθη[7].  Το καρποφόρο τέλος όμως το απέδιδε στην ουσία της ιερότητας του σκοπού στην προσωπική συνάντηση με το θεό και στην παντοτινή διαμονή μαζί με αυτόν. Έλεγε μάλιστα ότι «Περνώντας ο άνθρωπος προς το Θεό με την υποταγή και την υπακοή, και έχοντας ορθή πίστη, μεταβαίνει στη συνάντηση με Αυτόν και στη μόνιμη διαμονή εν Αυτώ. Αυτό είναι και λέγεται Θεολογία»[8].

Εμπόδια στην επίτευξη της νοεράς προσευχής

Αν και η πρόθεση των αγωνιστών της πνευματικής εργασίας της καρδιακής προσευχής είναι δυνατή και θερμή, ωστόσο προκύπτον εμπόδια που καθιστούν την επίτευξή της δύσκολη και επίπονη. Κάποια από αυτά εκκινούν από τις αδυναμίες της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, άλλα πάλι εγείρονται από την αμείωτη παρεμπόδιση του διαβόλου. Σημαντικό εμπόδιο κατά τον άγιο Ιωσήφ αποτελούσε η βιοτική μέριμνα και η πολλή προσπάθεια για τα υλικά αγαθά. Η βιοτική μέριμνα χαρακτηριζόταν από τον γέροντα «χτικιό[9]» για τον προσευχόμενο, ενώ και η αμέλεια για την άσκησή της συνιστά ίσης επικινδυνότητας τροχοπέδη. Ακολουθεί εν συνεχεία μια σειρά καταστάσεων που αντιμάχονται την επίτευξη της νοεράς προσευχής με αποτέλεσμα την αναβολή της, τη ματαίωσή της ή την ατελέσφορη κατάληξή της. Μερικές από αυτές της καταστάσεις είναι η υπερηφάνεια, η κατάκριση και η καταλαλιά, η μνησικακία, ο γογγυσμός, η απελπισία, η απιστία, ο αργός νους, η περιέργεια, ο πορνικός πόλεμος, η επιθυμία της σαρκός[10], κ.α. Αλλά και διαβολικές ενέργειες μπορεί εκείνη τη στιγμή της νοεράς προσευχής να λάβουν χώρα, μέσω εναλλασσόμενων ψυχικών αλλοιώσεων και ποικίλων φαντασιών[11]. Η ουσία της πλάνης που μεθοδεύεται από τον διάβολο είναι όλη η απάτη και η διαστροφή κάθε ορθής πραγματικότητας, καθώς στόχος είναι να αποπροσανατολιστεί ο αγωνιστής από τη σωστή κατεύθυνση, να δεχτεί συμβιβασμό και να νοθεύσει την ορθή πίστη της θείας και μοναδικής και αληθινής αποκάλυψης που μας παραδόθηκε από τους πατέρες. Αντί της αλήθειας, λοιπόν, πλάνη και δόλος, και πάλι οι αλλοιώσεις και πάλι οι μεταβολές[12]: «μετά την ηλιόλουστη ημέρα της ανοίξεως ήρθε κακοκαιρία με ύπουλες και άγνωστες διαθέσεις[13]». Εμφανίζονται απρόσμενα ακόμη και παραισθήσεις, όπως κρότοι, σεισμοί, φωνές, φόβος, ταραχή, αγωνία, πίεση, ανακοπή της αναπνοής, κίνηση δαιμονικής επιθετικότητας, απειλή και σωματική κακοποίηση[14].

Αλλά και όταν αρθεί η χάρις του Θεού, τότε ο άπειρος ασκητής ταλαιπωρείται από τις μεθοδεύσεις του διαβόλου, που συνίστανται σε καταστάσεις όπως η αμέλεια και η ακηδία, υπνηλία, παράλυση των μελών, σκοτισμός του νοός, απώλεια της θέρμης της πίστεως, λογισμοί απιστίας, λύπη, ανυπομονησία, γενική ακαταστασία[15]. Απέναντι σε αυτές τις αντιξοότητες ο ασκητής της καρδιακής προσευχής ενδυναμώνεται από το ταπεινό φρόνημα και την τελεία υποταγή του θελήματός του στο θέλημα του Θεού και την οδηγία του Γέροντος[16], εφόδια πανίσχυρα για την αντιμετώπιση των πειρασμών είτε αυτοί είναι εσωτερικοί είτε υποκινούμενοι από τις αντίχριστες δυνάμεις.

[1] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή ΙΑ΄, σ, 90,91.

[2] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή Γ΄, σ. 49.

[3] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή Α΄, σ. 37.

[4] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή ΙΑ΄, σ. 90,91.

[5] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 214.

[6] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή, Η, σ. 13.

[7]Γέρων Ιωσήφ,  Έκφρασις, Επιστολή, Ι,  σ. 86.

[8] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 215 .

[9] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή, ΙΑ,  σ. 92.

[10] Γέρων Ιωσήφ, Έκφρασις, Επιστολή, Γ,  σ. 44-45.

[11] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 398.

[12] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 398.

[13] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 398.

[14] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 404, 407, 408, 415.

[15] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 284-285.

[16] Ιωσήφ Βατοπεδινός, Ο Γέροντας Ιωσήφ…, ό.π., σ. 286.