Για τις Καταβασίες των Χριστουγέννων πρέπει να σημειώσουμε τα εξής:
1ον Για το μεγάλο γεγονός της Γεννήσεως του Χριστού υπάρχουν δύο Καταβασίες, μία πεζή και μία ποιητική (ιαμβική). Συνεπώς οι όποιες αναφορές των Καταβασιών αυτών στις Βιβλικές Ωδές γίνονται σε σχέση με το γεγονός της Γέννησης του Χριστού.
2ον Οι δύο αυτές Καταβασίες είναι οι ειρμοί των δύο Κανόνων των Χριστουγέννων.
Συνεπώς υπάρχουν οι Κανόνες που ψάλλονται συνήθως ανήμερα της εορτής και υπάρχουν και οι ειρμοί αυτών των Κανόνων, δηλαδή οι Καταβασίες, που ψέλνονται σε μια εκκλησιαστική περίοδος, πιο συγκεκριμένα από 21ης Νοεμβρίου έως 30 Δεκεμβρίου. Oι δύο Καταβασίες των Χριστουγέννων, πεζή και ιαμβική, ψέλνονται άλλοτε μαζί και άλλοτε ξεχωριστά.
ΠΕΖΗ ΚΑΤΑΒΑΣΙΑ
Ὠδὴ α΄.
Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε·
Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε·
Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε·
ᾄσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ
καὶ ἐν εὐφροσύνῃ ἀνυμνήσατε, λαοί, ὅτι δεδόξασται.
Μετάφραση
Ο Χριστός γεννιέται, δοξάστε τον.
Ο Χριστός κατεβαίνει από τούς ουρανούς, προϋπαντήστε Τον!
Ὁ Χριστός φανερώνεται πάνω στη γη, υψωθείτε πάνω από τα γήινα!
Δοξολογήστε τον Κύριο όλοι οι κάτοικοι της γης
και ανυμνήστε Τον με χαρά όλοι οι λαοί, γιατί είναι δοξασμένος.
Ερμηνεία
Οι τρεις πρώτοι στίχοι είναι παρμένοι αυτολεξεί από το « εγκώμιον εις την Γέννησιν του Χριστού» του Γρηγορίου του Θεολόγου. Ο υμνογράφος τους επαναλαμβάνει με ιδιαίτερη έμφαση θεωρώντας ότι οι στίχοι αυτοί ταιριάζουν απόλυτα στην μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων. Το βάρος των εκφράσεων είναι αφενός η πρώτη λέξη των στίχων «Χριστός», που επαναλαμβάνεται τρεις φορές και έχει τη σχετική βαρύτητα και ο τελευταίος στίχος «ἀνυμνήσατε, λαοί, ὅτι δεδόξασται», που αποτελεί τον τρόπο απάντησης των ανθρώπων στο μεγάλο γεγονός της Γέννησης του Χριστού.
Το γεγονός αυτό δηλώνεται με το ρήμα «γεννάται» στον πρώτο στίχο και με συνώνυμα (κατέρχεται, φανερώνεται) που υπονοούνται ανάλογα με την υποδοχή που πρέπει να κάνουμε στον γεννηθέντα Χριστόν. Δηλαδή:
Α. Γεννιέται στη γη; Ας τον δοξάσουμε
Β. Κατέρχεται από τους ουρανούς ; ας τον προϋπαντήσουμε
Γ. Φανερώνεται επί της γης ; ας υψωθούμε εμείς προς τους ουρανούς με την ανάλογη πνευματική προετοιμασία.
Αλλά ας τα δούμε από πιο κοντά:
Όταν ο υμνωδός λέγει «Χριστός γεννάται», δεν εννοεί ότι γεννιέται ένας άνθρωπος, ούτε ένας Θεός μόνο, αλλά ένας Θεάνθρωπος. Ο Θεός κατέβηκε από τους ουρανούς στη γη και έγινε άνθρωπος, για να ανεβάσει τον άνθρωπο από τη γη στους ουρανούς και να θεωθεί. Διαφορετικά ο Θεός θα παρέμεινε στη μεγαλειότητά του και ο άνθρωπος στην ταπεινότητά του. Ο λόγος πάλι που λέει ότι «γεννάτα» και όχι «εγεννήθη» είναι ότι δεν αμφισβητεί φυσικά ότι κάποτε γεννήθηκε μέσα στον ιστορικό χρόνο ο Κύριος αλλά ότι συνεχώς γεννιέται μέσα στις ψυχές μας, για να φέρνει την ειρήνη και την αγάπη. Πρόκειται για ένα γεγονός «αεί επαναλαμβανόμενον εις τους αιώνας». Γεννήθηκε, γεννιέται και θα γεννιέται πάντοτε στη ταπεινή φάτνη της ψυχής μας.
Ποια πρέπει να είναι η στάση του ανθρώπου μπροστά σε αυτή τη θεία έλευση; Να δοξάσουμε τον Κύριο, για την μεγάλη του συγκατάβαση, να τον προϋπαντήσουμε, όπως κάνουν οι ευγνώμονες υπηρέτες στον βασιλιά τους, και να ανυψωθούμε πάνω από τα γήινα προς τα ουράνια, προς την ουράνια κατοικία μας (η πολιτεία ημών εν ουρανοίς υπάρχει).
Δεν μένει λοιπόν τίποτα άλλο να κάνουμε αλλά να ψάλλουμε στον Κύριο, να τον υμνολογήσουμε αισθανόμενοι βαθειά αγαλλίαση για το γεγονός, διότι έχει δοξαστεί (δεδόξασται), έχει φέρει δηλαδή εις πέρας επιτυχώς το έργο που του ανέθεσε ο Θεός Πατήρ. Και η αποστολή Του ήταν αυτή: να εγκαθιδρύσει τη βασιλεία του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους. Πράγμα που το έκανε κι έτσι δοξάστηκε. Εξάλλου με το ρήμα αυτό ο υμνογράφος μας θυμίζει ότι βρισκόμαστε στην α΄ Βιβλική Ωδή, όπου αναφέρεται η έκφραση: «άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται».
Η καλύτερη λοιπόν δοξολογία προς τον γεννηθέντα Χριστόν είναι να «ευτρεπίσουμε» την οίκο της ψυχής μας, τη φτωχική μας φάτνη με την εξομολόγηση, τη νηστεία και την φιλανθρωπία, για να υποδεχτούμε τον βασιλιά του ουρανού και της γης, τον Κύριό μας και Θεό μας.
Ὠδὴ γ΄.
Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀρεύστως Υἱῷ
καὶ ἐπ’ ἐσχάτων ἐκ Παρθένου σαρκωθέντι ἀσπόρως
Χριστῷ τῷ Θεῷ βοήσωμεν·
Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν ἅγιος εἶ, Κύριε.
Μετάφραση
Στον Χριστό, τον Θεό μας, τον Υιό του Θεού που γεννήθηκε προαιωνίως από τον Πατέρα Θεό χωρίς καμιά αλλοίωση και αλλαγή και που εσχάτως έλαβε σάρκα από την Παρθένο Μαρία με άσπορο σύλληψη, ας φωνάξουμε:
Εσύ που ανύψωσες τη δύναμη ημών των Χριστιανών: «Είσαι άγιος, Κύριε».
Ερμηνεία
Το βάρος του νοήματος στους δύο πρώτους στίχους πέφτει στις δύο μετοχές: «γεννηθέντι» και σαρκωθέντι». Πρόκειται για τις δύο ενέργειες του Υιού και Λόγου του Θεού, τη μία ως θεού και την άλλη ως ανθρώπου.
Ως Θεού έχει τρία χαρακτηριστικά:
α) «Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι». Γεννήθηκε προαιωνίως, αχρόνως, προτού να αρχίσει να μετριέται ο χρόνος, απροσδιόριστα χρονικά ή μάλλον δεν μπαίνει σε αυτή την κατάσταση: την χρονική ύπαρξη, διάσταση στην οποία υπόκεινται μόνο τα κτιστά όντα και όχι ο άκτιστος Θεός.
β) «ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι»: Στο σύμβολο της Πίστεως ομολογούμεν: « Και εις ένα Κύριον Ιησούν Χριστόν, τον εκ του Πατρός γεννηθέντα προ πάντων των αιώνων». Αυτή η «εκ του Πατρός γέννησις» υποδηλώνει το ομοούσιον, ότι δηλαδή Πατήρ και Υιός έχουν την ίδια ουσία, την ίδια υπόσταση όχι όμως το ίδιο πρόσωπο. Για το Άγιον Πνεύμα ομολογούμε το «εκ του Πατρός εκπορευόμενον», άλλη έκφραση, για να δηλώσει το ίδιο πράγμα, ότι ο Υιός και το Άγιον Πνεύμα είναι ένα και το αυτόν. Στον εσπερινό της Πεντηκοστής ο υμνογράφος γράφει για το Άγιον Πνεύμα, πράγμα που ισχύει και για τον Υιό τον Μονογενή: «Το Πνεύμα το Άγιον, ην μεν αεί και έστι και έσται, ούτε αρξάμενον, ούτε παυσόμενον, αλλά αεί Πατρί και Υιώ συντεταγμένον και συναριθμούμενον…και παρά πάντων γινώσκεται μία δύναμις, μία σύνταξις, μία προσκύνησις, της Αγίας Τριάδος».
γ) «γεννηθέντι ἀρεύστως». Πρόκειται για τον Χριστό το β΄ πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, που προήλθεν «αρεύστως», δηλαδή απαθώς και αναλλοιώτως από τον Θεό Πατέρα.
Η δεύτερη μετοχή «σαρκωθέντι», που αναφέρεται στον Χριστό ως άνθρωπο, έχει και αυτή αντίστοιχα τρία χαρακτηριστικά:
α) καὶ ἐπ’ ἐσχάτων σαρκωθέντι: Τα «έσχατα» είναι τα χρόνια της Παναγίας, διότι επί των ημερών της πραγματοποιήθηκε το σωτήριο σχέδιο της οικονομίας του Θεού για την σάρκωση του Χριστού. Έτσι κλείνει μια περίοδος του ανθρώπου μακριά από το Θεό και εγκαινιάζεται η νέα περίοδος, όπου ο Θεός μέσω του Υιού του έρχεται στον άνθρωπο για να τον βοηθήσει να σωθεί από την αμαρτία και να κερδίσει την αθανασία.
β) ἐκ Παρθένου σαρκωθέντι: Η Παρθένος είναι το σκεύος εκείνο της εκλογής, στο πρόσωπο της οποίας υλοποιήθηκε η απόφαση του Θεού μετά την πτώση των Πρωτοπλάστων να σώσει τον άνθρωπο και να μην τον αφήσει αβοήθητο. Φοράει την αμόλυντη σάρκα της Παρθένου, για να την αγιάσει και να την αφθαρτοποιήσει.
γ) ἀσπόρως σαρκωθέντι: Η άσπορος σύλληψη της Θεοτόκου επανειλημμένως τονίζεται σε πολλά τροπάρια και σχεδόν αποτελεί κοινό τόπο, διότι όλοι οι υμνογράφοι θέλουν να τονίσουν ότι η γέννηση του Χριστού δεν προήλθε από ίδιον θέλημα σαρκός αλλά «εκ δυνάμεως του Θεού», διότι «όπου θεός βούλεται, νικάται φύσεως τάξις». Στην απορία της Παναγίας πώς θα γίνει αυτό, ο Αρχάγγελος Γαβριήλ της διαβεβαιώνει ότι «ελεύσεταί σοι άγιον Πνεύμα και δύναμις Υψίστου επισκιάσει σοι».
Ο υμνογράφος μας θυμίζει τη γ΄ Ωδή με την Προσευχή της Προφήτιδας Άννας: «Ἐστερεώθη ἡ καρδία μου ἐν Κυρίῳ, ὑψώθη κέρας μου ἐν θεῷ μου»
Επομένως για την εκ του Πατρός γέννηση και την εκ Παρθένου σάρκωση, γεγονός το οποίο τονίζει και υμνεί σε όλη την Καταβασία των Χριστουγέννων ο υμνωδός, αρμόζει να φωνάξουμε όλοι με ένα στόμα γεμάτοι χαρά και ευγνωμοσύνη: «Ας είναι δοξασμένο το Όνομά Σου, γιατί εσύ ανέβασες την ανθρώπινη ύπαρξη με τη γέννηση και την ενσάρκωσή σου τόσο ψηλά, ώστε ο άνθρωπος να μπορεί όχι μόνο να φτάσει το Θεό αλλά να γίνει και αυτός ένα με Aυτόν παίρνοντας το Θεό μέσα του με τη Θεία Κοινωνία».
Έτσι τα μέλη του σώματός μας γίνονται μέλη Χριστού και προσέχουμε τι λέμε, τι ακούμε, τι βλέπουμε και πώς ενεργούμε σε κάθε περίπτωση. Αυτή λοιπόν τη σάρκα που φόρεσε ο ίδιος ο Θεός, ο βασιλιάς των όλων, οφείλουμε να τη διατηρούμε αγνή και αμόλυντη, κι όταν τη λερώνουμε να την πλένουμε στο λουτρό της εξομολόγησης.
Ὠδὴ δ΄
Ράβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαὶ καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς, Χριστέ,
ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας· ἐξ ὄρους ὁ αἰνετὸς κατασκίου δασέος
ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου ὁ ἄϋλος καὶ Θεός·
δόξα τῇ δυνάμει σου, Κύριε.
Μετάφραση
Χριστέ μου, γεννήθηκες από την Παρθένο σαν τη ράβδο και άνθος που βλάστησε από τη ρίζα του Ιεσσαί. Και σαν από όρος πυκνό και κατάσκιο ήρθες
και έλαβες σάρκα από γυναίκα που δεν γνώρισε άνδρα, εσύ ο άυλος και Θεός.
Δεν έχουμε παρά να δοξάζουμε τη δύναμή σου Κύριε.
Ερμηνεία
Ο Ησαίας είχε προφητεύσει: «εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσαί και άνθος εκ της ρίζης αναβήσεται». Ο υμνογράφος όμως, επειδή οι προφητείες του Ησαία πραγματοποιήθηκαν στο πρόσωπο του Χριστού και ο ίδιος ζει μετά Χριστόν λέγει «῾Ράβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαὶ (εξήλθεν) καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς, Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας». Ο Ιεσσαί ήταν πατέρας του Δαυιδ, επομένως η Θεοτόκος που κατάγεται από τον Ιεσσαί έχει βασιλική καταγωγή από τη φυλή του Ιούδα και βασιλικό γένος από τον Δαυίδ. Είναι προφανής ο συμβολισμός: Ρίζα είναι ο Ιεσσαί, κορμός ο Δαυίδ, ράβδος, δηλαδή κλάδος, η Παναγία, άνθος ο Χριστός που έγινε ο γλυκός καρπός της σωτηρίας μας.
Το «ἐξ ὄρους ὁ αἰνετὸς κατασκίου δασέος» ο υμνογράφος το πήρε από τον προφήτη Αββακούμ, στον οποίο είναι αφιερωμένη η δ΄ Ωδή, όπου λέγει: «ήξει ο Άγιος εξ όρους κατασκίου δασέος». Όρος δασύ και κατάσκιο είναι η Παναγία, παρομοιάστηκε δε με όρος και βουνό, διότι ενώ στην πεδιάδα ο άνθρωπος φυτεύει τα φυτά και σπέρνει τα σπαρτά, στα βουνά και τα όρη μόνα τους βγαίνουν και τα ψηλά δένδρα και οι θάμνοι και τα χόρτα. Από το όρος της Θεοτόκου λοιπόν:
- βγαίνουν ψηλά φυτά που συμβολίζουν την θεϊκή υπόσταση του Χριστού,
- βγαίνουν οι θάμνοι που συμβολίζουν την ανθρώπινη υπόσταση του Χριστού,
- βγαίνουν και τα χόρτα που συμβολίζουν αυτούς που πιστεύουν στον Χριστό.
Η Παναγία ακόμη είναι το κατάσκιο όρος, διότι όπως στα πολύ πυκνά δάση δεν μπορεί να μπει τσεκούρι και να κόψει δένδρα, έτσι και η Παναγία ήταν τόσο φορτωμένη από αρετές, ώστε κανένα τσεκούρι ( =πονηρός λογισμός) δεν μπόρεσε να την αφαιρέσει την παραμικρή αρετή, με την οποία ήταν φορτωμένη η Παναγία. Κι ακόμα είναι κατάσκιο όρος, γιατί «δύναμις του Υψίστου επεσκίασεν αυτήν» και έγινε τέτοια ώστε σ’ αυτήν να βρίσκουν οι πιστοί δροσιά και αναψυχή, όπως σε ένα πυκνό και δασύ βουνό.
Ας τονίσουμε λοιπόν το εξής. Η Παναγία με το να δεχτεί στα σπλάχνα της τον Χριστό, έγινε δάσος πυκνό σε αρετές και δροσερό σε χάρες. Αυτό πρέπει να κάνουμε κι εμείς. Παίρνοντας μέσα μας τον Χριστό να μεταβαλλόμαστε σε άνθος Χριστού που εκπέμπει ευωδία Χριστού και φέρνει καρπούς, να γινόμαστε δηλαδή πλούσιοι σε αρετές και χάρες.
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ
