Προσέγγιση στην περί Αγγέλων Ορθόδοξη Διδασκαλία
8 Νοεμβρίου 2023Ξεχωριστή θέση στην ορθόδοξη εκκλησία κατέχουν οι άγγελοι στους οποίους και αποδίδεται ιδιαίτερη τιμή.Η Αγία Γραφή [Π.και Κ.Διαθήκη] είναι πλήρης αναφορών στους αγγέλους,οι οποίοι παρουσιάζονται να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πραγματοποίηση του σχεδίου της θείας οικονομίας. Συγχόνως η πατερική γραμματεία κάνει λόγο για τις αγγελικές δυνάμεις παρέχοντας σημαντικές πληροφορίες γι’αυτές.Μέσα από αυτές τις πηγές αντλούμε στοιχεία αναφορικά με τη δημιουργία,τη φύση,τη γνώση,το έργο,τον αριθμό των αύλων αυτών υπάρξεων.Βεβαίως οι πληροφορίες αυτές δεν δίνουν πληρότητα γνώσεως αυτών αλλά μαθαίνουμε όσα,κατά παραχώρησιν Θεού,είναι απαραίτητα για τη σωτηρία μας.
Οι άγγελοι δημιουργήθηκαν από τον Θεό εκ του μηδενός και είναι προιόντα της ελεύθερης θείας βουλής,δημιουργήθηκαν πρίν από τον υλικό κόσμο [1] ενώ ο τρόπος της δημιουργίας τους παραμένει ασύλληπτος [2]. Υπάρχουν και κινούνται σε μια άλλη διάσταση χρόνου,σε ένα υψηλότερο επίπεδο χρόνου,τον ‘’αιώνα’’,όπως ονομάζεται από την εκκλησιατική γραμματεία, και ο οποίος δεν περιορίζεται από την ύλη [3]. Ο τρόπος υπάρξεως τους διακρίνεται από την αγάπη προς το Θεό και την μεταξύ τους αγάπη [4].
Αναφορικά με τη φύση των αγγέλων ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός σημειώνει ότι ‘’Άγγελος λοιπόν είναι ουσία νοερή,αεικίνητη,αυτεξούσια,ασώματη,λειτουργός Του Θεού,που έχει λάβει την αθανασία στη φύση κατά χάρη,της οποίας ουσίας μόνον ο κτίστης γνωρίζει το είδος και τον όρο’’.[5] Κατά τον άγιο Γρ.Παλαμά η αγγελική φύση έχει νού και λόγο αλλά όχι ζωοποιό πνεύμα διότι δεν έλαβε το γήινο σώμα ώστε το πνεύμα να είναι η συνεκτική δύναμη μ’αυτό [το σώμα].[6] Ιδίωμα της φύσεως των αγγέλων αποτελεί το αυτεξούσιον το οποίο και συνεπάγεται τη δυνατότητα της ελεύθερης ροπής προς το καλό ή το κακό.Η υπό των αγγέλων καλή χρήση αυτής της δυνατότητας σε χρόνο άγνωστο για τον άνθρωπο,λόγω έλλειψης αγιογραφικής βάσεως,είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν την ‘’κατά χάριν’’ αναμαρτησία.[7] Οι άγγελοι λοιπόν που υπέδειξαν υπακοή στο θείο θέλημα ανταμείφτηκαν με την παγείωση της θελήσεώς τους προς το αγαθό ενώ εκείνοι που,παρασυρόμενοι από εγωισμό,έδειξαν ανυπακοή εξέπεσαν γενόμενοι δαίμονες.[8] Ωστόσο η προσήλωση των αγγελικών δυνάμεων στο θείο θέλημα δεν αίρει το αυτεξούσιον αυτών αλλά παρατηρείται συνύπαρξη και ταύτιση ελευθερίας και υπακοής.[9] Το αυτεξούσιο με τη χάρη του αγίου πνεύματος εξαγιάζεται.Εν τούτοις,αξίζει να σημειώσουμε ότι κατά τον θείο Παλαμά η παγίωση της θελήσεως των αγγέλων προς το καλό και η ακινησία προς το κακό δόθηκε σάυτούς ως δωρεά με την ενανθρώπηση του Χριστού διότι όπως επισημαίνει ‘’έμαθαν έμπρακτα ότι ο δρόμος,που εξυψώνει και οδηγεί στην ομοίωση του Θεού,δεν είναι η έπαρση,αλλά η ταπείνωση [10].
Οι άγγελοι είναι ασώματες υπάρξεις,δεν έχουν υλικό σώμα [11] και επομένως είναι απαλλαγμένοι από κάθε έννοια φθοράς και υλικής ανάγκης.Δέν τους είναι αναγκαία η τροφή ή η ανάπαυση και ούτε πεθαίνουν αφού έχουν την ‘’κατά χάριν αθανασία [12]. Εντούτοις δεν έχουν το απολύτως ασώματο,ιδίωμα που ανήκει μόνον στο Θεό,αλλά είναι σωματικοί σε σχέση με το Θεό και ασώματοι συγκρινόμενοι με τον άνθρωπο [13], αποδίδεται δε σ’ αυτούς είδος ‘’αιθερίου ή αερίου’’ σώματος.[14] Ιδίωμα των αγγέλων είναι και το περιγραπτόν αυτών το οποίο κατανοείται κατά τον άγ.Ιωάννη Δαμασκηνό από το γεγονός ότι ‘’όταν βρίσκονται στον ουρανό,δεν βρίσκονται στη γή,και όταν στέλνονται από τον Θεό στη γή,δεν μένουν στον ουρανό’’.[15] Επομένως δεν είναι πανταχού παρόντες αν και έχουν το προνόμιο να κινούνται ταχύτατα.Συγχρόνως οι άυλες αυτές δυνάμεις ‘’δεν έχουν όρια’’[16] καθώς μπορούν να μετασχηματίζονται σε μορφές που εξυπηρετούν το έργο της αποστολής τους, αλλά και ως ‘’ακαθόριστοι’’[17] δεν γνωρίζουν υλικούς φραγμούς.
Η αποδοχή για τους αγγέλους είδος ‘’αιθερίου ή αερίου’’ σώματος είναι δηλωτική του ότι βρίσκονται σε συγκεκριμένο τόπο,σε ’’νοητούς τόπους’’[18] ενώ δεν μπορεί να γίνει λόγος για ύπαρξη φύλων ή για πολλαπλασιασμό αυτών,αφού έχουν αποκτήσει την ‘’κατά χάριν’’αθανασία.[19] Ακόμη, ο τρόπος της μεταξύ τους επικοινωνίας είναι άγνωστος σ’εμάς αλλά ασφαλώς ως άυλα όντα δεν έχουν ανάγκη από γλώσσα και ακοή και επομένως επικοινωνούν κατά τρόπο άρρητο.
Η γνώση των αγγέλων είναι οπωσδήποτε μεγαλύτερη από αυτήν των ανθρώπων αλλά σε καμία περίπτωση, οι άγγελοι, δεν είναι παντογνώστες. Γνωρίζουν φυσικά το παρελθόν αλλά όχι και το μέλλον,οι από μέρους αγγέλων περιπτώσεις προρρήσεων ή ερμηνείες προφητειών [20] οφείλονται στον υπό του Θεού φωτισμό,Του οποίου και ως όργανα λειτουργούν.[21] Η ‘’περιορισμένη’’ γνώση των αγγέλων φαίνεται και από το ότι δεν έχουν πλήρη γνώση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος καθώς και από το ότι δεν γνώριζαν το σχέδιο της θείας οικονομίας για την ενανθρώπηση Του Θεού Λόγου.[22] Επίσης,υπάρχει διάκριση ως προς τη γνώση και το φωτισμό που έχουν δεχθεί οι άγγελοι ‘’εξαιτίας της υπεροχής της τάξεως ή της φύσεως’’[23], δήλ. η γνώση των αγγελικών δυνάμεων διαφέρει ανάλογα με την ιεραρχική τάξη στην οποία ανείκουν.Η μετάδοση δε της γνώσεως γίνεται από τις ανώτερες στις κατώτερες αγγελικές τάξεις. [24]
Το έργο των αγγέλων,σύμφωνα με την αγιογραφική διδασκαλία,έχει δύο σκέλη από τα οποία το μεν πρώτο αφορά τη δοξολογία του Θεού [25] το δε δεύτερο την προς τον άνθρωπο βοήθεια.[26] Το δεύτερο αυτό σκέλος ο Μέγας Βασίλειος το χαρακτηρίζει ως περιστασιακή ενέργεια καθώς τους ανατέθηκεμετά τη δημιουργία του ανθρώπου.[27] Πίστη της εκκλησίας οποία και στηρίζεται επί βιβλικών και πατερικών μαρτυριών,[28] είναι η ύπαρξη φύλακα αγγέλου για κάθε άνθρωπο ενώ γίνεται λόγος και για φύλακες εθνών και λαών [29] καθώς και για αγγέλους στους οποίους έχει ανατεθεί η προστασία των κατά τόπους εκκλησιών.[30] Πεποίθηση του εκκλησιαστικού σώματος αποτελεί η άποψη ότι οι άγγελοι συνοδεύουν τις ψυχές των δικαίων κατά την έξοδο από το σώμα. [31]
Ο αριθμός των αγγέλων είναι άγνωστος στον άνθρωπο αλλά σίγουρα πολύ μεγάλος, [32] παράλληλα με το αναρίθμητο των αγγέλων παρέχονται πληροφορίες για τη διάκρισή τους σε τάξεις ή τάγματα.Στην Αγία Γραφή γίνεται λόγος για αρχάγγελο, [33] για χερουβείμ, [34] και Σεραφείμ. [35] Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αναφορά του απ.Παύλου ο οποίος και κάνει λόγο για πέντε χορούς αγγέλων ‘’αρχής και εξουσίας και δυνάμεως και κυριότητος’’ [36], ’’θρόνων, κυριοτήτων, αρχών, εξουσιών’’ [37], ’’αγγέλων, αρχών, δυνάμεων’’ [38], ’’αρχαγγέλου’’ [39]. Την πρώτη συστηματοποιημένη αναφορά στη διάκριση των αγγέλων συναντάμε στο έργο ‘’περί της ουρανίου ιεραρχίας’’ ο συγγραφέας του οποίου ομιλεί για εννέα τάγματα αγγέλων που χωρίζονται σε τρείς τριάδες΄ Α.Θρόνοι-Χερουβείμ-Σεραφείμ, Β.Εξουσίες-Κυριότητες-Δυνάμεις, Γ. Άγγελοι-Αρχάγγελοι-Αρχέ [40]. Η πρώτη τριάδα βρίσκεται πλησιέστερα στο Θεό και έχει ως ιδίωμα την πύρινη σοφία,τη γνώση των ουρανίων και κύριο έργο τον θεοπρεπή ύμνο του ‘’γέλ’’ [41].Η δεύτερη τριάδα στέκεται γύρω από το Θεό και έργο της είναι οι διευθετήσεις των μεγάλων πραγμάτων,οι διενέργειες των θαυμάτων ενώ κύριο έργο τους ο τρισάγιος ύμνος ‘’Άγιος,Άγιος,Άγιος’’.Η Τρίτη τριάδα στέκεται γύρω από το Θεό αλλά και βρίσκεται πλησιέστερα στον άνθρωπο.Ιδίωμά της είναι να εκτελεί θείες υπηρεσίες και κύριο έργο της ο ιερός ύμνος ‘’αλληλούια’’. [42] Οι αγιογραφικές μαρτυρίες περί των αύλων αγγέλων κάνουν γνωστά σ’εμάς και τα ονόματα τριών απ’αυτούς,πρόκειται για τους Μιχαήλ. [43] Γαβριήλ, [44] και Ραφαήλ [45].Τέλος μέσα από την Ιουδαϊκή γραμματεία γίνεται λόγος και για τον αρχάγγελο Ουριήλ περί του οποίου όμως δεν υπάρχει αγιογραφική αναφορά. [46]
Η τιμή προς τους αγίους αγγέλους διακηρύχθηκε και οριστικοποιήθηκε πανηγυρικά από την ΄Ζ οικουμενική σύνοδο (787) η οποία και κάνει λόγο για τιμή και επίκληση αλλά όχι λατρεία των αγγέλων. [47] Η παρατήρηση αυτή καθώς και η ‘’καθυστερημένη’’ επίσημη διακήρυξη της προσκύνησης των ασωμάτων δυνάμεων αποσκοπούσε στην αποτροπή λατρευτικών εκδηλώσεων, κατόπιν επιρροής του αιρετικού Γνωστικισμού ,που αντικατηστούσε τη λατρεία του Θεού με αυτήν των αγγέλων. [48]
Η εκκλησία τιμά τους αγγέλους καθιερώνοντας διάφορες εορτές σημαντικότερη των οποίων είναι η ‘’Σύναξις των Αρχιστρατήγων Μιχαήλ και Γαβριήλ και των λοιπών αγίων ασωμάτων και ουρανίων ταγμάτων’’ στις 8 Νοεμβρίου.Άλλες εορτές είναι η ‘’Ανάμνησις του εν Χώναις θαύματος του Αρχιστρατήγου Μιχαήλ’’ στις 6 Σεπτεμβρίου,στις 11 Ιανουαρίου τελείται η ‘’Σύναξις των μυρίων Αγίων Αγγέλων’’,στις 26 Μαρτίου η ‘’Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ’’,στις 11 Ιουλίου ‘’η Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εν τω Άδειν’’ και τέλος στις 13 Ιουλίου ‘’η Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ’’.Ακόμη,με τη διαμόρφωση του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου,η Δευτέρα αφιερώνεται στους αγγέλους.
