Η γλώσσα ως πολιτισμός, ιστορία και ταυτότητα

15 Δεκεμβρίου 2022

Γιατί να συζητάμε για τη γλώσσα;

Αλήθεια, έχει τόση σημασία μία συζήτηση για την ελληνική γλώσσα, για την ιστορική της συνέχεια, για το αν αποτελεί ουσιώδες συστατικό της Εθνικής μας ταυτότητας;

Αν η ανθρώπινη γλώσσα θεωρηθεί μόνον ένα εργαλείο επικοινωνίας για την επίλυση καθημερινών προβλημάτων ή έστω μεγάλων ζητημάτων, θεωρητικών και πρακτικών, μια τέτοια συζήτηση μπορεί να φαίνεται και περιττή.

Όμως, η ανθρώπινη γλώσσα είναι κάτι πολύ περισσότερο κάθε γλώσσα δεν είναι άλλες λέξεις για τα ίδια πράγματα. Είναι ο τρόπος που κάθε λαός συλλαμβάνει, επεξεργάζεται και εκφράζει τον κόσμο. Είναι μία άλλη ταξινομία του κόσμου. Όπως λέει επιγραμματικά ο καθηγητής Γ.  Μπαμπινιώτης,

«Η γλώσσα δεν είναι ένα απλό εργαλείο. Η εργαλειακή αντίληψη της γλώσσας είναι μια στρεβλωτική και μειωτική αντίληψη. Η γλώσσα είναι ο πολιτισμός, η ιστορία, η ταυτότητά μας. Όταν μιλάω για Δημοκρατία δεν καταλαβαίνω τι σημαίνει; Το κράτος να ανήκει στον δήμο; Όλα αυτά τι είναι ; Η ιστορία μου. Και τι είναι η λέξη ιστορία; Ίστωρ, αυτός που βλέπει τα γεγονότα και στη συνέχεια τα αφηγείται. Η ιστορία των λέξεων είναι η προέλευση της γλώσσας μου, ο πολιτισμός μου, η σκέψη μου και τελικά η ταυτότητά μου»[1].

Το γεγονός πως, ως Νεοέλληνες, έχουμε, γλωσσικά, στενότατη σχέση με τα πρώτα κιόλας στάδια ανάπτυξης του ελληνικού πολιτισμού, σημαίνει αυτόματα πως συνεχίζουμε να ερμηνεύουμε και να ταξινομούμε τον κόσμο με την εμπειρία ενός πολιτισμού πέντε χιλιάδων χρόνων που δεν σταμάτησε ποτέ να εμπλουτίζεται.

Κάποτε ένας ξένος συνομιλητής ρώτησε τον Γιώργο Σεφέρη το εξής:

  • Μα πιστεύετε σοβαρά ότι είστε απόγονοι του Λεωνίδα και του Θεμιστοκλή;

Και η απάντηση του νομπελίστα ποιητή μας:

  • Όχι ακόμα είμαστε απόγονοι μονάχα της μάνας μας, που μας μίλησε ελληνικά, που προσευχήθηκε ελληνικά, που μας νανούρισε με παραμύθια για τον Οδυσσέα ακόμα τον Ηρακλή τον Λεωνίδα και τον Παπαφλέσσα ακόμα και ένιωσε την ψυχή της να βουρκώνει τη μεγάλη Παρασκευή μπροστά στο ξόδι του νεκρού θεανθρώπου.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η συζήτηση για την γραπτή και προφορική γλώσσα της εποχής του ΄21 είναι ίσως πιο σημαντική από την περιγραφή μαχών και πολιτικών ενεργειών. Μιλώντας για τη γλώσσα αντιλαμβανόμαστε καταρχάς τον τρόπο με τον οποίον οι Έλληνες αγωνιστές του ΄21 καταλάβαιναν τον κόσμο και συγκροτούσαν τις αρχές και τις αξίες τους. Αναφερόμενοι στη σημασία της διατήρησης της ελληνικής γλώσσας, περιγράφουμε ουσιαστικά την επιμονή τους να μην ενταχθούν σε ένα άλλο, ξένο αξιακό σύστημα και να μην αλλάξουν οπτική γωνία θεάσεως του κόσμου, διατηρώντας ουσιαστικά ένα αίσθημα υπεροχής απέναντι σε έναν βάρβαρο κατακτητή.

Συγχρόνως, συμβαίνει και κάτι ακόμη: μιλώντας για τη γλώσσα των πατέρων μας του ΄21, λαμβάνουμε νοερά από αυτούς, ως μία ζωντανή κληρονομιά, τις αξίες και τα οράματα που τους όπλισαν το χέρι και τους έκαναν να αψηφήσουν τη λογική των αριθμών και της ισχύος των όπλων. Η γλώσσα κρύβει μέσα της πρόταση νοήματος ζωής και κρατάει ζωντανή την πρώτη ύλη που θα ανάβει πάντοτε την δίψα για Ελευθερία υπό οποιεσδήποτε συνθήκες.

Η μάχη για τη διατήρηση της γλώσσας είναι πολύ σημαντικότερη από τη μάχη για την διατήρηση εδαφών. Διότι με τα νοήματα, τις αρχές και τις αξίες που η γλώσσα διασώζει, τα εδάφη μπορεί να επανακτηθούν. Χωρίς οράματα όμως, ένας λαός, όχι μόνο δεν αισθάνεται τον κίνδυνο να χάσει τη γη του∙ ίσως δεν βρίσκει καν λόγο να την υπερασπιστεί.

Η γλώσσα ως κάτι ζωντανό. Η σημασία της προφορικότητας

Είναι διαχρονική η προσπάθεια κάθε λαού να καταγράψει και να οργανώσει τη γλώσσα του. Γραμματική και συντακτικό έχουν όλοι οι λαοί από αρχαιοτάτων χρόνων. Όσο όμως άρτια κι αν είναι αυτή η ταξινόμηση, θα είναι πάντα η ελλιπής. Διότι η γλώσσα δεν είναι μόνον φθόγγοι οι κανόνες. Όσο τέλεια και αν αποτυπώσει ένας ζωγράφος την κίνηση ενός αλόγου που καλπάζει, ήδη το άλογο έχει προχωρήσει και, έστω και αν επαναλαμβάνει κινήσεις, κάθε φορά κάτι διαφορετικό και μοναδικό συμβαίνει.

Η γλώσσα δεν φυλακίζεται στις λέξεις και τις προτάσεις αλλά απλώνεται σε επιφωνήματα, κινήσεις προσώπου, φράσεις που φαίνονται αδόκιμες και ακατέργαστες, στην πραγματικότητα όμως είναι εκφράσεις που ακόμα μία επίσημη γραμματική δεν έχει καταφέρει να ταξινομήσει. Κι όμως, πολλές φορές, σε αυτό το ακατέργαστο κρύβεται η ζωή της.

Για να έρθουμε τώρα, για παράδειγμα, στην Ελληνική Επανάσταση, η γλώσσα των Φαναριωτών είναι καλοδουλεμένη και άρτια. Πλούσιες εκφράσεις, σχήματα λόγου, πιστότητα στους κανόνες της αρχαίας ρητορικής. Και έρχονται τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη ή του Κολοκοτρώνη να μιλήσουν με μία γλώσσα, αντικειμενικά εκτός κανόνων, μία γλώσσα όμως που ο αναγνώστης ρουφά και τη φτάνει μέχρι το βάθος της καρδιάς του.

Η ιστορία καταγράφει γεγονότα. Ο ζωντανός λόγος όμως, σε συνδυασμό με το γνήσιο Δημοτικό τραγούδι, το μόνο αληθινά λαϊκό τραγούδι, είτε στο αγροτικό είτε στο αστικό του περιβάλλον, είναι η ιστορία των συναισθημάτων των προγόνων μας. Είναι η δική μας ιστορία, γιατί, πέραν του βιολογικού, είναι αποδεδειγμένο πως υπάρχει ένα ψυχικό και πνευματικό DNA. Κάθε φορά που μελετάμε το παρελθόν της γλώσσας και της μουσικής μας γνωρίζουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας.

 

Παραπομπή:

[1] https://www.anoixtoparathyro.gr/%CE%B3-%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%BC%CF%80%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B7-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%AC/, 16/6/2021