Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα. Νέα εικονογραφικά θέματα από τον αγιογράφο Νεόφυτο Ν. Ζωγράφου (1880-1961)

12 Δεκεμβρίου 2022

Για την ζωή του αγίου Σπυρίδωνα  αντλούμε πληροφορίες ήδη  κατά τον 7ο αι. μ.Χ. από τον  επίσκοπο Πάφου Θεόδωρο, ο οποίος συνέγραψε εγκώμιο στον άγιο και το ανέγνωσε δημόσια για πρώτη φορά ο ίδιος στις 14 Δεκεμβρίου του 655 μ.Χ. στον εορτάζοντα ναό του αγίου Σπυρίδωνος στην Τριμυθούντα. Σύμφωνα με τον Βίον του αγίου Σπυρίδωνος, αυτός ήταν γροικος μέν ς επεν κατά τήν νατροφήν, ν χωρί  σκί καλουμένω γεννηθείς ες τήν Κυπρίων παρχίαν…

Ο άγιος Σπυρίδων ήταν χωρίς μόρφωση και άσκησε το επάγγελμα του βοσκού και του γεωργού. Αναφέρεται μάλιστα πως αργότερα, όταν έγινε επίσκοπος, εξακολούθησε να βόσκει πρόβατα. Νυμφεύθηκε κι απέκτησε οικογένεια. Μεταξύ των παιδιών του ήταν και μια κόρη του που λεγόταν Ειρήνη. Παρά την ταπεινή καταγωγή του, η φήμη του ως ενάρετου και δίκαιου ανθρώπου έγινε με τον καιρό τόσο μεγάλη, ώστε αυτός να εκλεγεί επίσκοπος Τριμυθούντος.  «…Τοιαύτην ον νάρετον πολιτείαν κτησάμενος, ώστε  νελθών πρτος τς Τριμιθουσιέων πόλεως γίας κκλησίας τ δικαί το Θεο ψήφ δικαίως ξιώθη…».

Αφού έγινε επίσκοπος  της πόλης Τριμυθούντος ποίμανε με ταπείνωση και απλότητα το ποίμνιο του και έφτασε σε μεγάλα ύψη αγιότητας. Η εκκλησία του αποδίδει την προσωνυμία ο Θαυματουργός.

Ο θάνατος του αγίου Σπυρίδωνος, περί το 348 μ.Χ., συνέβη στην επισκοπική του έδρα, στην Τριμυθούντα. Κατά τον 7ο αι.  μ.Χ. όταν άρχισαν οι αραβικές επιδρομές, το λείψανο του αγίου μετεφέρθηκε για ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη, στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Το 1460, μετά την άλωση της Πόλης, το λείψανο μετεφέρθη στην Κέρκυρα, όπου εξακολουθεί να φυλάγεται ως σήμερα. Από την Κωνσταντινούπολη το λείψανο φυγαδεύτηκε από ένα μοναχό, τον Γεώργιο Πολύευκτο και στην Κέρκυρα, ύστερα από αρκετές περιπέτειες, τοποθετήθηκε σε ναό αφιερωμένο στο όνομα του αγίου, που κτίστηκε το 1527-1531, καταστράφηκε το 1575 και αντικαταστάθηκε από άλλον, το 1589.

Εικόνες του λαοφιλούς αγίου Σπυρίδωνα υπάρχουν πάμπολλες στο νησί μας[1]. Άλλες τον εικονίζουν από την μέση και πάνω, άλλες ένθρονο και σπάνια, κάποιες όρθιο.

Ο Ζωγράφος Νεόφυτος, στις πλείστες εικόνες του για τον άγιο, τον εικονίζει ένθρονο. Μάλιστα, σε δύο από αυτές που θα εξετάσουμε, τις εμπλουτίζει με τέσσερεις σκηνές από τα θαύματα του αγίου.

Πρόκειται για δύο εικόνες οι οποίες παράχθηκαν από το ίδιο ανθίβολο με διαφορά η μία από την άλλη επτά ετών.

Εικ. 1. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός Παναγίας Παλαιχώρι.

Α. Η πρώτη εικόνα (εικ.1) βρίσκεται σήμερα στον ναό της Παναγίας στο Παλαιχώρι Ορεινής, της Μητροπολιτικής περιφέρειας Ταμασού και Ορεινής. Η εικόνα απεικονίζει τον άγιο ολόσωμο, με αρχιερατική στολή. Φοράει κοκκινωπό στιχάριο και σκούρο πράσινο φαιλόνιο με πλούσια εγχάρακτη (sgraffito) διακόσμηση από φυτικά μοτίβα. Φέρει ωχρόλευκο ωμοφόριο με μεγάλους χρυσούς σταυρούς,  καφέ/κίτρινα  επιμάνικα, επιγονάτιο με φυτική διακόσμηση στην μέση και επιτραχήλιο με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα.  Την σεβάσμια του μορφή καλύπτει η χαρακτηριστική κίδαρις, πλεγμένη από φύλλα φοινικιάς, όπως σημειώνει ο βιογράφος του, Θεόδωρος επίσκοπος

Πάφου. Με το δεξί του χέρι υψωμένο ευλογεί ενώ με το αριστερό κρατά ανοικτό ευαγγέλιο στο οποίο αναγράφεται με μαύρα κεφαλαία γράμματα η επιγραφή: ΕΓΩ ΕΙΜΙ/ Ο ΠΟΙΜΗΝ/ Ο ΚΑΛΟΣ Ο/ ΠΟΙΜΗΝ Ο ΚΑΛΟΣ ΤΗΝ/ ΨΥΧΗΝ ΑΥ/ΤΟΥ ΤΙΘΗ/ΣΙΝ ΥΠΕ/Ρ ΤΩΝ ΠΡ/ΟΒΑΤΩΝ. Ο άγιος κάθεται σε χαμηλό ξύλινο θρόνο χωρίς ερεισίνωτο και σε διακοσμημένο με χρυσογραφίες κυλινδρικό μαξιλάρι πράσινου χρώματος με φούντες στην άκρη. Τα πόδια του αγίου αναπαύονται επίσης, σε κυλινδρικό άσπρο μαξιλάρι διακοσμημένο με λουλούδια.

Στο πάνω μέρος της εικόνας η επιγραφή με κόκκινα γράμματα Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ. Εκατέρωθεν του υποποδίου του θρόνου η αφιερωματική επιγραφή Δώρον/ Μιχαήλ Κυριάκου και Ιωάννου Κυριάκου/1912. Στα αριστερά την καλλιτεχνική του υπογραφή Ν Ν ΖΩΓΡΑΦΟΥ.

Εικ. 2. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912,  Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός Παναγίας Παλαιχώρι.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα, ως προς τις παραστάσεις, οι οποίες πλαισιώνουν τον ένθρονο άγιο. Ο Ζωγράφος επιδίδεται συχνά σε εικονογράφηση σκηνών από τον βίο και τα θαύματα των αγίων σε μικρή κλίμακα[2] όπως για παράδειγμα του αγίου Σπυρίδωνα, αγίου Χαραλάμπους, αγίου Παντελεήμονα, αγίου Μοδέστου, Απ. Ανδρέα, Απ. Λουκά και σε σπάνιες περιπτώσεις του αγίου Γεωργίου, αγίας Μαρίνας, και αγίου Επιφανίου.

Εικ. 3. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912,  Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός Παναγίας Παλαιχώρι.

Στη προκειμένη περίπτωση, του αγαπητού  αγίου των κυπρίων, Σπυρίδωνα, επιλέγει να αναπαραστήσει στο χρυσό φόντο της εικόνας τέσσερεις σκηνές χωρίς κάποιο πλαίσιο ή κάποιο διάχωρο. Πρόκειται για τις σκηνές: (1η σκηνή πάνω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΤΟ ΕΑΥΤΟΥ ΘΥΓΑΤΡΙΟΝ ΝΕΚΡΟΝ/ ΩΣΠΕΡ ΖΩΝ ΕΠΕΡΩΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΧΗΡΑΣ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗΣ (εικ.3). (2η σκηνή πάνω δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΤΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΛΩΝ/ ΜΕΤΑΘΕΣΙΝ ΤΟΥΣ ΦΟΝΕΥ/ΘΕΝΤΑΣ ΥΠΠΟΥΣ ΑΝΑΖΩΟΣΑΣ. (3η σκηνή κάτω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΜΕΤΕΒΑΛΕ ΤΟΝ ΟΦΙΝ/ ΕΙΣ ΧΡΥΣΟΝ (εικ.2). (4η σκηνή κάτω δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ ΤΟΝ ΥΙΟΝ ΤΗΣ ΧΗΡΑΣ.

Εικ. 4. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912,  Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός Παναγίας Παλαιχώρι.

 Οι βιογράφοι του αγίου παραδίδουν μια πλούσια σειρά θαυμάτων τα οποία απετέλεσαν τη θεωρητική κατ’ αρχήν βάση για την ερμηνεία ίσως και τη δημιουργία των εικονογραφικών κύκλων του αγίου, τόσο κατά την πρώτη περίοδο -τη βυζαντινή- της λατρείας του αγίου, όσο και κατά τη δεύτερη και πλουσιότερη σε παραδείγματα, τη μεταβυζαντινή. Τα θεωρητικά αυτά δεδομένα αποτελούν τα είκοσι πέντε θαύματα που καταγράφονται από τις βυζαντινές πηγές και κυρίως από τον βίο του Θεόδωρου Πάφου, τα οποία εμπλουτίζονται στη συνέχεια, από τις μεταβυζαντινές πηγές με πλήθος νέων θαυμάτων. Με αυτά τα στοιχεία, ο κατάλογος των θαυμάτων του αγίου Σπυρίδωνα συγκεντρώνει τελικά 34  θαύματα[3].

Εικ. 5. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912,  Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός Παναγίας Παλαιχώρι.

Σταδιακά αρχίζουν να εντάσσονται στη θεματολογία του κύκλου του αγίου επεισόδια που δεν αναφέρονται στα διάφορα κείμενα-βιογραφίες, όπως η χειροτονία του σε επίσκοπο, η Κοίμηση, ο άγιος που βοηθά τους κλέφτες του σίτου του, το θαύμα με την

αλλαγή των κεφαλιών στα άλογα (εικ. 4), το θαύμα της απόδειξης του τρισυπόστατου της θεότητας στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο με την αποσύνθεση της κεραμίδας στα τρία συστατικά της στοιχεία.

Ο Νεόφυτος επιλέγει από την πλούσια αυτή εικονογραφική παράδοση να αποδώσει τέσσερα από τα πιο γνωστά. Τα δύο μάλιστα αναφέρονται στο απολυτίκιο του αγίου … διό νεκρά σύ εν τάφω προσφωνείς, και όφιν εις χρυσούν μετέβαλες.

Άξιο σχολιασμού είναι το θαύμα με την αλλαγή των κεφαλιών στα άλογα, το οποίο όπως είπαμε πιο πάνω δεν αναφέρεται στο βίο του αγίου. Σε εικόνες του Τζανφουρνάρη Εμμανουήλ (Τζανφουρνάρη, εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα με σκηνές του βίου του, 1595. Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας) και του Πουλάκη (Θεοδώρου Πουλάκη, εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα με σκηνές του βίου του, 1671-1675 (;). Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα),  η σκηνή συνοδεύεται από την επιγραφή «ο άγιος πορευόμενος εις την Σύνοδον» εντασσόμενη έτσι στο επεισόδιο της Α’ Οικουμενικής Συνόδου. Στην σκηνή αυτή, ο άγιος πορεύεται εις την Σύνοδο  με τον μαθητή του Τριφύλλιο, όπου εικονίζονται τα δύο κεφάλια των αλόγων με διαφορετικά χρώματα.

Στη σπάνια (ίσως και μοναδική, αφού δεν εντοπίσαμε άλλη παρόμοια εικόνα στην Κύπρο ή αλλού) αυτή απεικόνιση, ο Ζωγράφος αναπαριστά τον άγιο με πλήρη αρχιερατική ενδυμασία να κρατά το κεφάλι του λευκού αλόγου και να ετοιμάζεται να το τοποθετήσει στο σώμα του καφέ αλόγου ενώ πιο πίσω ήδη το λευκό άλογο έχει καφέ κεφάλι. Εν συντομία, το θαύμα αυτό που έχει διασωθεί από στόμα σε στόμα έχει ως εξής[4]:

 Ο Άγιος, πηγαίνοντας στη Νίκαια, ταξίδευε με τον διάκονό του πάνω σε δυο άλογα, ένα μαύρο και ένα άσπρο. Κάποιο βράδυ, σε κάποιο πανδοχείο που κατέλυσε, συναντήθηκε με μία ομάδα κληρικών που επίσης ταξίδευαν για να λάβουν μέρος στη Σύνοδο, αυτοί όμως ήταν θερμότατοι υποστηρικτές της αιρέσεως του Αρείου. Όταν κατάλαβαν ότι ο Άγιος Επίσκοπος Τριμυθούντος που πήγαινε στη Σύνοδο δεν είχε τις ίδιες με αυτούς δοξασίες, θέλησαν να τον εμποδίσουν να φτάσει στη Νίκαια, οπότε αλλοιώνοντας έτσι τη σύνθεση της Συνόδου θα είχαν μεγαλύτερες ελπίδες σε μια ενδεχόμενη τελική ψηφοφορία. Το βράδυ λοιπόν εκείνο θανάτωσαν τα δύο άλογα του Αγίου, για να σιγουρευτούν μάλιστα κατέκοψαν τελείως τα κεφάλια από αυτά. Το πρωί, πηγαίνοντας ο διάκονος να ετοιμάσει τα ζώα για να φύγουν, είδε τι είχε γίνει και το διηγήθηκε απελπισμένος στον Άγιο. Εκείνος, με τη μεγαλύτερη φυσικότητα του κόσμου, του παρήγγειλε να βάλει τα κεφάλια των αλόγων πίσω στη θέση τους, μετά να τα σελώσει και να τα βγάλει έξω για να φύγουν. Ο διάκονος υπάκουσε, κατά Θεία Πρόνοια όμως έκανε ένα λάθος: μη διακρίνοντας καλά στο σκότος του στάβλου έβαλε τα κεφάλια των ζώων ανάποδα, δηλαδή το καθένα στον κορμό του άλλου. Τα ζώα πραγματικά ζωντάνεψαν, και οι δύο, ο Άγιος και ο διάκονός του, συνέχισαν το ταξίδι. Πριν φτάσουν στη Νίκαια συναντήθηκαν ξανά με την ομάδα εκείνη των αιρετικών, οι οποίοι όμως τώρα εξεπλάγησαν βλέποντας τα δύο εκείνα ζώα που οι ίδιοι σκότωσαν να είναι ζωντανά, και μάλιστα το καθένα να φέρει το κεφάλι του άλλου, το μαύρο άλογο να έχει άσπρο κεφάλι, το δε άσπρο άλογο να έχει μαύρο κεφάλι. Κατάλαβαν τι είχε συμβεί, και αναγνωρίζοντας έτσι την αγιότητα του Αγίου Σπυρίδωνα, παραδέχτηκαν και την ορθόδοξή του πίστη: ήταν οι ίδιοι καλοπροαίρετοι, και αναλογίστηκαν ότι προφανώς η αλήθεια δεν μπορεί να βρίσκεται παρά με το μέρος εκείνου του αγίου Επισκόπου[5].

Εικ. 6. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  ναός αγίου Γεωργίου, Βαβατσινιά.

Β. Η δεύτερη εικόνα (εικ.6) φυλάσσεται στον ναό του αγίου Γεωργίου, στην κοινότητα Βαβατσινιάς. Πρόκειται για πανομοιότυπη εικόνα η οποία όπως είπαμε, παράχθηκε από το ίδιο ανθίβολο. Εντοπίζουμε διαφορές στο χρυσό φόντο της εικόνας, το οποίο αντικαθιστά με χρωματικές αποχρώσεις ανοικτού μπλε και το φωτοστέφανο του αγίου παριστάνεται ακτινωτό σε αποχρώσεις της ώχρας. Η εικόνα φέρει την ονομαστική επιγραφή Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ και κάτω δεξιά την αφιερωματική επιγραφή Δώρον Μιχαήλ Ν. Πετρίδου 1919.

Τα δύο αυτά σύνολα, αποτελούν καρπό της ώριμης φάσης της εικονογραφικής του δραστηριότητας (1898-1920). Σκοπός του Ζωγράφου είναι να δώσει μεγαλοπρέπεια στην εικόνα προβάλλοντας τον άγιο καθήμενο σε Θρόνο.  Έτσι, η τοποθέτηση του αγίου στο σανίδι ακολουθεί τον παραδοσιακό τρόπο των περισσότερων μεταβυζαντινών εικόνων 18ου -19ου αι. όπου ό άγιος εικονίζεται στο κεντρικό διάχωρο τις περισσότερες φορές ένθρονος και λιγότερο στηθαίος. Οι πτυχώσεις των ενδυμάτων είναι απαλές και θυμίζουν έντονα τα λάμματα των βυζαντινών εικόνων. Έντονη είναι και η χρήση της χρυσοκονδυλιάς ή της τεχνικής του «sgraffito» στην απόδοση της πτυχολογίας και της διακόσμησης των ιερατικών ενδυμάτων.

Στα πρώιμα επίσης, έργα του, χρησιμοποιεί καστανούς προπλασμούς για τα γυμνά μέρη, μορφώνοντας τα πρόσωπα με απαλές πινελιές που σμίγουν απαλά με τη σάρκα χωρίς έντονες φωτοσκιάσεις. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των προσώπων είναι αδρά τονισμένα, θυμίζοντας βυζαντινότροπες εικόνες. Επίσης, παρατηρούμε ότι δεν κάνει χρήση ψιμυθιών στα φωτεινότερα μέρη του προσώπου. Τα φώτα τονίζουν μόνο τα έξεργα σημεία. O Ζωγράφος φαίνεται να έχει ικανότητες στο πλάσιμο γενικά των σαρκωμάτων στα έργα του, χρησιμοποιώντας την τεχνική του «σφουμάτο», αλλά έχει αδυναμίες ως προς την απόδοση της πτυχολογίας των ενδυμάτων, η οποία αποδίδεται βιαστικά με αδρές και σκληρές πινελιές.

Εικ. 7. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος;, 1913,  Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας.

Επιπλέον, χαρακτηριστική είναι στην περίπτωση αυτή και η πανομοιότυπη απόδοση του απλού, χωρίς περίτεχνα σκαλίσματα ξύλινου θρόνου και των επεξηγηματικών επιγραφών, οι οποίες συνοδεύουν τις τέσσερεις σκηνές από τα θαύματα του αγίου.

Ακόμα, αξίζει να αναφερθούμε στον εντοπισμό πανομοιότυπης εικόνας του ένθρονου Αγίου Σπυρίδωνα (εικ. 7 ) (άγνωστο από ποιο ναό προέρχεται, ίσως από τα κατεχόμενα εδάφη μας), και η οποία δημοπρατήθηκε στο εξωτερικό. Την εικόνα αυτή εντοπίσαμε στο διαδίκτυο με την εξής αναφορά από τον χρήστη του ιστολογίου. Σημείωση: η εικόνα του παρόντος άρθρου προέρχεται από μία δημοπρασία ενός αγγλικού οίκου, τον Απρίλιο του 2013. Είναι μία εικόνα με ημερομηνία 1913, που περιμετρικά του ένθρονου Αγίου απεικονίζονται σκηνές των θαυμάτων του. Στην άνω δεξιά γωνία, πάνω από το αριστερό χέρι του Αγίου, διακρίνεται το θαύμα με τα δύο άλογα! [6]

Είναι φανερό ότι και η εικόνα αυτή έχει παραχθεί από το ίδιο ανθίβολo με την εικόνα του Αγίου στον ναό της Παναγίας στο Παλαιχώρι και στον ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βαβατσινιά. Ο Νεόφυτος έχει ιστορήσει και άλλες εικόνες του Αγίου Σπυρίδωνα όπως π.χ στον ναό Παναγίας Φανερωμένης στην Λάρνακα, στο παρεκκλήσι του Προδρόμου (εικ.8) στην Μοσφιλωτή, στον ναό της Αγίας Παρασκευής στα Λιβάδια και σε πολλούς άλλους ναούς[7].

Εικ. 8. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1910,  Ο Άγιος Σπυρίδωνας,  Παρεκκλήσιο Τιμίου Προδρόμου, Μοσφιλωτή.

Ο Νεόφυτος Ζωγράφος, με την απλότητα και την αφαιρετική του διάθεση, κατάφερε να εμπλουτίσει τον εικονογραφικό κύκλο του αγίου με τις σπάνιες σκηνές από τον βίο του. Οι σκηνές αυτές, απλοϊκές στη σχεδιαστική και εικαστική τους απόδοση, δεν παύουν να μαρτυρούν την ευσέβεια του κυπριακού λαού και να διηγούνται τη θαυμαστή πολιτεία του αγίου Σπυρίδωνα, διατρανώνοντας ότι ο Θεός «ταπεινος δ δίδωσι χάριν».

Αμαθής ανθρώπινης σοφίας, αλλά πλούσιος σε αγάπη για τον πλησίον,

στην πραότητα, στην αγαθοεργία, στην ελεημοσύνη,

στην φιλοξενία και στον ενάρετο βίο,

αξιώθηκε της Ουρανών Βασιλείας

και πρεσβεύει για τον λαό

της πολύπαθής του

πατρίδας.

 

Παραπομπές:

[1] Βλέπε παραδείγματα στο, Χαράλαμπος Μπακιρτζής (επιμ.), Κατάλογος εικόνων με χορηγό συντήρησης το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντης. Θρησκευτικές εικόνες της Κύπρου / Catalogue of Icons restored by the Leventis Foundation. Religious Icons of Cyprus, Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, τόμ. Ι-ΙΙΙ. Λευκωσία 2019.

[2] Έχουμε εντοπίσει τις εξής εικόνες: Α. Ορά, Ναός Αγίας Μαρίνας, 1. Άγιος Παντελεήμονας, (η εικόνα περιλαμβάνει δώδεκα σκηνές από τον βίο του αγίου). 116 x 64 εκ. 1911. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕ/ΗΜΩΝ. (δεξιά) Ν.Ν. ΖΩΓΡΑΦΟΥ/ Ο ΚΥΠΡΙΟΣ ΕΠΟΙΕΙ. (αριστερά) Δώρον Κλεάνθους Κωνσταντίνου/ Χριστοφόρου Πογιαζί/ κ(αι) Νικολάου Μαουδή/ 1911 Νοεμβρίου 25. (Σκηνή 1η πάνω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΟΥ ΤΥΡΑΝΟΥ. (Σκηνή 2η) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΤΑΙ ΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ. (Σκηνή 3η) Ο ΑΓΙΟΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΔΑΓΚΩΜΑ ΤΟΥ ΦΙΔΙΟΥ. (Σκηνή 4η) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΠΤΙΖΕΤΑΙ. (Σκηνή 5η) Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΡΙΣΤΑΤΑΙ ΤΩ ΒΑΣΙΛΕΙ ΚΑΙ/ ΙΑΤΡΕΥΕΙΤΟΝ ΠΑΡΑΛΥΤΟΝ. (Σκηνή 6η) Ο ΑΓΙΟΣ ΡΙΠΤΕΤΑΙ ΕΙΣ ΒΡΑΖΟΝΤΑ/ ΛΕΒΗΤΑ. (Σκηνή 7η) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (Σκηνή 8η) Η ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΤΡΟΧΟΥ. (Σκηνή 9η) Ο ΑΓΙΟΣ ΡΙΠΤΕΤΑΙ ΕΙΣ ΤΑ ΘΗΡΙΑ. (Σκηνή 10η) Ο ΑΓΙΟΣ ΡΙΠΤΕΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΘΑΛΑΣΣ/ΑΝ. (Σκηνή 11η) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΕΔΕΜΕΝΟΣ ΚΑΙΕΤΑΙ ΥΠΟ/ ΛΑΜΠΑΔΩΝ. (Σκηνή 12η) Ο ΑΓΙΟΣ ΙΑΤΡΕΥΕΙ ΤΟΥΣ ΟΦΘΑΛΜΟΥ Σ ΤΟΥ ΤΥΦΛΟΥ.2. Ο Άγιος Μόδεστος. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΜΟΔΕΣΤΟΣ (με δύο σκηνές από τον βίο του). (Σκηνή 1η αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ ΤΟΝ ΒΟΥΝ. (Σκηνή 2η δεξιά) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. – Β. Ιερά Μονή Απ. Βαρνάβα  1. Άγιος Χαράλαμπος με έξι (6) σκηνές από τον βίο του (άγνωστης προελεύσεως). 1911. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. (1η σκηνή από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΕΜΠΡΟΣΘΕΝ ΤΟΥ ΣΕΒΗΡΟΥ. (2η σκηνή) Ο ΑΓΙΟΣ ΓΔΕΡΝΕΤΑΙ. (3η σκηνή κάτω) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΙΚΙΖΟΜΕΝΟΣ ΕΠΙ ΑΛΟΓΟΥ. (4η σκηνή κάτω στη μέση) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΛΛΟΜΕΝΟΣ ΕΙΣ ΠΥΡ. (5η σκηνή δεξιά κάτω) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ ΤΟ ΝΕΚΡΟΝ. (6η σκηνή δεξιά πάνω) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (σε ειλητάριο) Ευχαριστώ σοι/ Κύριε ο θεός μου/ Πάντοτε ότι/ ελεήμων υπάρχεις/ Κ(αι) φιλάνθρωπος/ Εσύ παντοδύναμε/ Επάταξας τον/ Εχθρόν μας/ Διάβολον (στη μέση) Δώρον Αντωνίου Χ(ατζή) Δημητρίου. (κάτω δεξιά) ΝΝ ΖΩΓΡΑΦΟΥ 1911. 2. Άγιος Μόδεστος με δύο (2) σκηνές από τον βίο του σε κυκλικά μετάλλια (άγνωστης προελεύσεως). 1914. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΜΟΔΕΣΤΟΣ. (1η σκηνή αριστερά κάτω) Ο Άγιος ιατρεύων τον βούν του… (2η σκηνή δεξιά κάτω) Ο Θεός εχάρισεν εις τον … Μόδεστον … ιατρεύει τα ζώα. (πάνω αριστερά) Δώρον Χριστοδούλου Ιω(άννου)/ Χτωρί Ιωάννου/ Σάββα Χτωρί/ Ιακώβου Ανδρέα. (δεξιά πάνω) Ιακώβου Χριστοφή/ Μιχαήλ Χ(ατζή) Δημητρίου/ και Μάριου Χ(ατζή) Γεωργίου/ 1914. (αριστερά με πλάγια κόκκινα γράμματα) ΝΝ ΖΩΓΡΑΦΟΥ. Γ. Ναός Παναγίας Δερύνεια . 1. Άγιος Λουκάς με δύο (2) σκηνές από τον βίο του σε διακοσμημένα μετάλλια. 104 x 54 x 2,5 εκ. 1914. Επιγραφές: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΛΟΥΚΑΣ. (1η σκηνή κάτω αριστερά) ΚΑΙ ΙΔΟΥ ΔΥΟ ΕΞ ΑΥΤΩΝ/ΗΣΑΝ ΠΟΡΕΥΟΜΕΝΟΙ ΕΙΣ ΚΩΜΗΝ/ ΑΠΕΧΟΥΣΑΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΕΞΗΚΟΝΤΑ/ ΑΠΟ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ Η ΟΝΟΜΑ ΕΜΜΑΟΥΣ. (2η σκηνή κάτω δεξιά) Ο ΙΕΡΟΣ ΛΟΥΚΑΣ ΙΣΤΟΡΩΝ/ ΤΗΝ ΘΕΟΤΟΚΟΝ. (κάτω στη μέση) Δώρον Κυριακούς πρεσβυτέρας/ εις αιωνίαν μνήμην του αειμνήστου συζύγου/ αυτής Λουκά Ιερέως 1914. 2. Άγιος Παντελεήμονας με τέσσερις (4) σκηνές από τον βίο του. 104 x 54 x 2,5 εκ. 1914. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜ/ΩΝ. (1η σκηνή πάνω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΟΣ ΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ/ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΥΦΡΟΣΥΝΟΥ. (2η σκηνή κάτω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΠΤΙΖΕΤΑΙ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΡΜΟΛΑΟΥ. (3η σκηνή πάνω δεξιά) ΑΓΙΟΣ ΘΕΡΑΠΕΥΗ ΤΟΝ ΤΥΦΛΟΝ. (4η σκηνή κάτω δεξιά) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (κάτω στη μέση) Δώρον Χ(ατζή) Αδάμου Χ(ατζή) Κωνσταντίνου/ και της συζύγου αυτού Χ(ατζή) Ελένης 1914. 3. Άγιος Γεώργιος έφιππος με δεκαοκτώ (18) σκηνές από τον βίο του. 120,5 x 67,5 x 4 εκ. 1915. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. (1η σκηνή, άνω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΟΥ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝ/ΟΥ. (2η σκηνή, άνω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΕΜΠΡΟΣΘΕΝ ΤΟΥ ΜΑΓΕΝΤΙΟΥ. (3η σκηνή, άνω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΛΛΟΜΕΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ/ ΦΥΛΑΚΗΝ. (4η σκηνή, άνω σειρά από αριστερά) Ο ΛΟΓΧΗΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (5η σκηνή, άνω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΛΛΟΜΕΝΟΣ ΕΝ ΤΩ ΤΡΟΧΩ. (1η σκηνή, αριστερή στήλη) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ. (2η σκηνή, αριστερή στήλη) ΤΟ ΚΙΟΝΙΟΝ/ ΤΗΣ ΧΗΡΑΣ. (3η σκηνή, αριστερή στήλη) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ ΤΟΝ/ ΒΟΥΝ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΟΥ. (4η σκηνή, αριστερή στήλη) ΟΙ ΔΥΟ ΧΙΛΙΑΡΧΟΙ/ ΑΝΑΤΟΛΙΟΣ Κ(ΑΙ) ΠΡΩΤΟΛΕΩΝ/ ΟΔΗΓΟΥΜΕΝΟΙ ΕΙΣ ΤΟ/ ΜΑΡΤΥΡΙων. (1η σκηνή, κάτω σειρά από αριστερά) Η (ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ) ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΟΜΟΛΟΓΗ ΠΑΡΡΙΣΙΑ ΤΟΝ/ ΧΡΙΣΤΟΝ. (2η σκηνή, κάτω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΣΥΝΤΡΙ/ΒΗ ΤΑ ΕΙΔΩΛΑ. (3η σκηνή, κάτω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ/ ΤΟΝ ΝΕΚΡΟΝ. (4η σκηνή, κάτω σειρά από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΠΟΤΙΖΟΜΕΝΟΣ/ ΤΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑ ΦΑΡΜΑΚΑ. (5η σκηνή, κάτω σειρά από αριστερά) Η ΜΑΣΤΙΓΩΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (1η σκηνή, δεξιά στήλη) ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΥΡΙΟΥ ΕΛΥΣΕ ΤΟΝ/ ΑΓΙΟΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΧΟΝ. (2η σκηνή, δεξιά στήλη) Ο ΑΓΙΟΣ ΒΑΛΛΟΜΕΝΟΣ/ ΕΙΣ ΤΟΝ ΛΑΚΚΟΝ ΤΗΣ ΑΣΒΕΣΤΟΥ. (3η σκηνή, δεξιά στήλη) Ο ΑΓΙΟΣ ΥΠΟΔΥΟΜΕΝΟΣ ΤΑ/ ΠΕΠΥΡΩΜΕΝΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ. (4η σκηνή, δεξιά στήλη) Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΛΙΝ ΕΝ ΤΗ/ ΦΥΛΑΚΗ. (κάτω στην κεντρική παράσταση δεξιά) ΝΝΖ Αυγερινός αϠλη 1938. . Δ. ναός παναγίας Λιοπέτρι. 1. Απόστολος Ανδρέας με δύο (2) σκηνές από τον βίο του στο άνω μέρος της εικόνας, φέρει επίχρυσο φωτοστέφανο. 110,5 x 60 x 2εκ. Επιγραφές: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. (1η σκηνή από αριστερά) ΠΕΡΙΠΑΤΩΝ ΔΕ Ο ΙΗΣΟΥΣ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΘΑΛΑΣΣΑΝ ΤΗΣ ΓΑΛΙΛΑΙΑΣ ΕΙΔΕ ΔΥΟ ΑΔΕΛΦΟΥΣ/ ΣΗΜΩΝΑ ΤΟΝ ΛΕΓΟΜΕΝΟΝ ΠΕΤΡΟΝ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕΑΝ ΤΟΝ ΑΔΕΛΦΟΝ/ ΑΥΤΟΥ. (2η σκηνή) Η ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Ε. Ναός αγ. Θεοδώρου Πολιτικό 1. Άγιος Χαράλαμπος με τέσσερις σκηνές από τον βίο του σε διακοσμημένα μετάλλια. 1909. 65 x 46 εκ. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. (1η σκηνή από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΡΙΣΙΑΖΕΤΑΙ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΟΥ ΣΕΥΗΡΟΥ. (2η σκηνή από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΕΓΔΕΡΕΤΑΙ/ ΤΟ ΔΕΡΜΑ. Ο ΣΕΥΗΡΟΣ ΖΗΤΗΣΑΣ ΙΔΙΟ/ΧΕΙΡΟΣ ΝΑ ΓΔΑΡΗ ΤΟΝ ΑΓΙΟΝ/ ΕΚΟΠΙΣΘΗ/ ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ. (1η σκηνή από δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΣΙΝΤΡΗΒΩΝ ΤΑ ΕΙΔΩΛΑ ΔΙΑ/ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ. (2η σκηνή από δεξιά) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (κάτω στη μέση) 1909. 2. Άγιος Μόδεστος με τέσσερις σκηνές από τον βίο του σε διακοσμημένα μετάλλια. 1909. 76 x 46 εκ. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΜΟΔΕΣΤΟΣ. (1η σκηνή από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΑΝΕΣΤΗΣΕ ΤΟΥΣ ΒΟΑΣ ΤΟΥ ΙΕΡΕΩΣ. (2η σκηνή από αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΔΙΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΑΝΕΣΤΗΣΕ ΤΟΝ ΒΟΥΝ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΟΥ. (1η σκηνή από δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΣΥΡΟΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΑΓΡΙΑ ΜΟΥΛΑΡΙΑ. (2η σκηνή από δεξιά) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ. (κάτω στη μέση) 1909 ΣΤ. Ναός Αγ. Επιφανίου Αλεθρικό 1. Αγία Μαρίνα με οκτώ (8) παραστάσεις από τον βίο της. 1902. Επιγραφές: Η ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ. (σε ανοικτό ειλητάριο) ΣΕ ΝΥΜ/ΦΙΕ ΜΟΥ/ ΠΟΘΩ ΚΑΙ/ ΣΕ ΖΗΤΟΥ/ΣΑ ΑΘΛΩ. (1η σκηνή πάνω αριστερά) Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΙΣΙΑΖΕΤΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΗ. (2η σκηνή πάνω δεξιά) Η ΑΓΙΑ ΚΕΟΜΕΝΗ ΜΕ ΛΑΜΠΑΔΑΣ. (3η σκηνή κάτω δεξιά) Η ΑΓΙΑ ΕΝ ΤΩ ΛΕΒΙΤΗ. (4η σκηνή κάτω δεξιά) Η ΒΑΣΑΝΟΣ ΤΟΥ ΤΡΟΧΟΥ. (5η σκηνή κάτω δεξιά) Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ. (6η σκηνή κάτω κέντρο) Η ΑΓΙΑ ΔΙΑ ΠΡΟΣΕΦΧΗΣ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΑ ΕΙΔΟΛΑ. (7η σκηνή κάτω αριστερά) Η ΑΓΙΑ ΕΝ ΤΗ ΦΙΛΑΚΗ ΚΑΤΑΒΑΛΛΗ ΤΟΝ ΔΙΑΒΟΛΟΝ. (8η σκηνή πάνω δεξιά) Η ΑΓΙΑ ΜΑΣΤΙΓΟΥΤΕ. (κάτω δεξιά) δέησις Παρούσας Χρίστου 1902. 2. Άγιος Επιφάνιος με τέσσερις (4) παραστάσεις από τον βίο του. 1902. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ Ο ΚΥΠΡΟΥ. (1η σκηνή πάνω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΣΥΓΡΑΦΩΝ. (2η σκηνή πάνω δεξιά) ΟΙ ΜΟΝΑΧΟΙ ΤΗΣ ΝΙΤΡΙΑΣ ΕΝΩΠΙΟΝ ΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ. (3η σκηνή κάτω δεξιά) ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΝ ΤΩ ΠΛΟΙΩ. (4η σκηνή κάτω αριστερά) ΑΝΑΧΩΡΙΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΚ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ. (κάτω δεξιά) Δαπάνη Χ(ατζή) Δεσπινούς Χ(ατζή) Στεφανή Πρεσβυτέρας/1902. Ζ. Ναός Αγ. Φωτεινής Αναφωτία. 1. Άγιος Παντελεήμονας με τέσσερα κυκλικά διακοσμημένα μετάλλια με σκηνές από τον βίο του (στον βόρειο τοίχο). 1953. Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ. (1η σκηνή πάνω αριστερά) Ο Άγιος κατηχείται/ παρά του Ερμολάου. (2η σκηνή κάτω αριστερά) Ο Άγιος ανιστά/ τον νεκρόν θανατώσας/ τον όφιν. (3η σκηνή πάνω δεξιά) ο Άγιος Βαπτίζεται/ παρά του Ερμολάου. (4η σκηνή κάτω δεξιά) ο Άγιος ιατρεύει τους/ οφθαλμούς του τυφλού. (κάτω αριστερά) Αφιέρωμα Ουρανίας Αντωνίου Καραγιώρκη/ αϠνγ 1953/( δεξιά) ΝΝΖ Η. Ναός Αγίας Παρασκευής, Λιβάδια, Απόστολος Ανδρέας. 1947. 110 x 76 εκ. (όρθιος, κρατεί σταυρό, με δύο σκηνές από τον βίο του). 1947. Επιγραφές: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. (1η σκηνή αριστερά) Ο Χριστός προσκαλών τους/ μαθητάς/ Ανδρέαν και Πέτρον. (2η σκηνή δεξιά) Ετελεύτησε εν Πάτραις της/ Αχαίας Σταυρωθείς/ κατά κεφαλής. (αριστερά κάτω) Ικέτευσον Άγιε τον Θεόν υπέρ/ της δούλης σου Μαγδαληνής Θεοδωρή/ 1947. (δεξιά) ΝΝΖ Θ. Ναός Αγ. Γεωργίου Π. Δευτερά, 1. Απόστολος Ανδρέας με δύο σκηνές από τον βίο του. 1957. Επιγραφές: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Ο ΠΡΩΤΟΚΛΗΤΟΣ/ Επί Αρχιθύτου Μακαρίου του Γ΄ αϠνζ. (1η σκηνή αριστερά) Ο Χριστός προσκαλών/ τους μαθητάς Πέτρον/ και Ανδρέαν. (2η σκηνή αριστερά) Ετελεύτησεν εν Πάτραις της/ Αχαΐας σταυρωθείς κατ κε/φαλής. (κάτω δεξιά) 1957. (κάτω αριστερά) Αφιέρωμα/ Αντωνίου Χαραλάμπους/ μετά της Συζύγου αυτού/ Φλουρέζας. 2. Άγιος Παντελεήμονας με δώδεκα σκηνές από τον βίο του (αρχές 20ού αι.) Επιγραφές: Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ

[3] Ιωάννα ΜΠΙΘΑ, Παρατηρήσεις στον εικονογραφικό κύκλο του Αγίου Σπυρίδωνα, Δελτίον XAE 19 (1996-1997), Περίοδος Δ’• Σελ. 251-284 ΑΘΗΝΑ 1997

[4] Παλαιά παράδοση αναφέρει ότι το χωριό Γαϊδουράς της επαρχίας Αμμοχώστου,  πήρε το όνομα αυτό κατά μία εκδοχή επειδή οι κάτοικοί του έκλεψαν τον γάιδαρο του αγίου Σπυρίδωνος, όταν αυτός έτυχε να περνά από εκεί, ή γιατί στο σημείο εκείνο πέθανε ο γάιδαρος του αγίου. Επίσης, άλλη τοπική παράδοση συνδέει το όνομα του χωριού Γαϊδουράς με το θαύμα της αντιστροφής της κεφαλής των αλόγων όταν κατά τη διέλευση του αγίου για να μεταβεί στην Αμμόχωστο από όπου θα αναχωρούσε με πλοίο για την Νίκαια, κάποιος κακοποιός αποκεφάλισε τα δύο του γαϊδούρια.

[5] https://apfilipposgrammatikous.blogspot.com/2010/12/blog-post_3800.html?m=0

[6] https://veliotis.wordpress.com/2013/12/18/%CE%BF-%CE%AC%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CF%83%CF%80%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B4%CF%89%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B1  %CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B1/

[7]Βλέπε, Β. Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου & Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο άγνωστων αγιογράφων του 19ου-20ού-  αιώνα στην Κύπρο, Τερσεφάνου 2021, σελ 293- 341.