Ιερά λείψανα της Γεννήσεως στην Κωνσταντινούπολη

Το ενδιαφέρον των Βυζαντινών για το προσκύνημα των Αγίων Τόπων δεν μειώθηκε ποτέ, μετά όμως την κατάληψη της Παλαιστίνης από τους Άραβες και την άφιξη των Σταυροφόρων, τα σημαντικότερα λείψανα μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Σημάδια αυτής της ιστορικής πορείας είναι η αφιέρωση μιας Μονής της Πόλης στην «Αγιά Βηθλεέμ», όπως μαθαίνουμε από τη συλλογή των κειμένων που είναι γνωστά ως τα «Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως» (10ος αιώνας). Επίσης, από τον 9ο μέχρι τον 12ο αιώνα, οι αυτοκράτορες και οι στρατηγοί τους, επιστρέφοντας από τις εκστρατείες τους στις ανατολικές επαρχίες, μετέφεραν από τους τόπους εκείνους ιερά λείψανα του Χριστού και της Παναγίας. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν κυρίως τα αντικείμενα που σχετίζονταν με τα θαύματα και τα πάθη του Χριστού, ενώ πιο περιορισμένος ήταν ο αριθμός των λειψάνων που μπορούσε κανείς να συνδέσει με τη Γέννηση. Παρόλα αυτά, κάποια λείψανα της Γεννήσεως αναφέρονται σε ναούς της Κωνσταντινούπολης.

Το πιο σημαντικό λείψανο της Γεννήσεως ήταν η φάτνη, την κατοχή της οποίας όμως διεκδικούσε η Δυτική Εκκλησία. Δυτικοί προσκυνητές όμως μνημονεύουν τη φάτνη όπου τέθηκε ο Κύριος μεταξύ των ιερών αξιοθέατων της βυζαντινής πρωτεύουσας. Αν και πρόκειται για μοναδικές αναφορές αυτού του κειμηλίου, δεν αποκλείεται να φιλοξενούνταν σε μία από τις ιερές συλλογές λειψάνων της Κωνσταντινούπολης όπως ήταν τα αυτοκρατορικά παρεκκλήσια της Παναγίας του Φάρου και της Χαλκής, καθώς και το σκευοφυλάκιο των Βλαχερνών ή η ίδια η Αγία Σοφία.

Τμήμα της Αγίας Φάτνης του Χριστού (Sacra Culla). Basilica di Santa Maria Maggiore, Ρώμη, Ιταλία.

Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι στον ναό του Φάρου υπήρχαν οστά των αγίων Αθώων Παίδων μαζί με κάποια τρίχα του νεογέννητου Ιησού και τα σπάργανα Του. Τα τελευταία, σύμφωνα με δυτικό χρονικογράφο, ήταν από λευκό λινό ρούχο και παραχωρήθηκαν το 1205 στον γάλλο βασιλιά Φίλιππο, που τα μετέφερε στο Παρίσι. Πηγές της περιόδου της λατινικής κυριαρχίας (1204 – 1261) μνημονεύουν ότι στο ναό του Μεγάλου Παλατίου φυλάσσονταν επίσης κάποιες σταγόνες από το γάλα της Παναγίας, τις οποίες αγόρασε μαζί με τα λείψανα του πάθους του Χριστού, ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ΄ για το σκευοφυλάκιο της Sainte chapelle. Οι λειτουργικοί ύμνοι για την εορτή της μεταφοράς των λειψάνων στο Παρίσι, που εορταζόταν στις 30 Σεπτεμβρίου, κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στο κειμήλιο αυτό. Παρόλα αυτά, ο Ρώσος προσκυνητής Ζώσιμος (δεύτερο μισό του 14ου αιώνα) αναφέρει ότι το γάλα της Παναγίας υπήρχε στο σκευοφυλάκιο του ναού του Προδρόμου της Πέτρας στην Κωνσταντινούπολη.

Ναός της Αγίας Σοφίας

Τα σημαντικότερα λείψανα της Γεννήσεως υπήρχαν στη Μεγάλη Εκκλησία, πριν από την καταστροφή της στη διάρκεια της άλωσης της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204. Μία λατινική «Έκφραση» της βυζαντινής πρωτεύουσας του 11ου αιώνα αρχίζει τον κατάλογο των αξιοθέατων με τα σπάργανα του Χριστού – βρέφους και το χρυσάφι το οποίον έφεραν οι Μάγοι. Αυτό ήταν άξιο ιδιαίτερης προσοχής, γιατί, «όταν το πλησιάζει κανείς στο αυτί του», σημειώνει ο ανώνυμος σύντακτης της Εκφράσεως, «είχε πάντα κάτι σαν κουδούνισμα και παράλληλα ακούγεται ένα μουρμουρητό». Όπως μας πληροφορεί ο Ρώσος περιηγητής Αντώνιος του Νοβγκόροντ, που επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1200, αυτό το αντικείμενο είχε τη μορφή αγγείου. Πρόκειται λοιπόν για ένα από τα λίγα λείψανα που είχαν συσχετιστεί με θαυματουργά γεγονότα, σε αντίθεση με ό,τι συνήθως συνέβαινε με τις περίφημες εικόνες της Πόλης. Ίσως η παράδοση της Μονής Αγίου Παύλου στο Άγιον Όρος διατηρεί την ανάμνηση του κειμηλίου της Αγίας Σοφίας. Στο σκευοφυλάκιο του καθολικού φυλάσσονται μέχρι σήμερα τα τρία δώρα των Μάγων (χρυσαφί, λιβάνι και σμύρνα), τα οποία προσέφερε, σύμφωνα με την παράδοση, η Μάρα, κόρη του σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Μπράνκοβιτς, η οποία είχε παντρευτεί τον σουλτάνο Μουράτ τον Β΄ Επομένως, αυτά θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος της συλλογής των χριστιανικών κειμηλίων, τα οποία ο Μωάμεθ ο Πορθητής, πρόγονος του συζύγου της Μάρας, είχε τοποθετήσει στο σεράι μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Λειψανοθήκη με λείψανο (πόδι) αναιρεθέντος νηπίου της Βηθλεέμ.

Ο ίδιος σουλτάνος περηφανευόταν ότι είχε στην κατοχή του και άλλα λείψανα της Γεννήσεως του Χριστού, που δυστυχώς δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε από ποιες εκκλησίες προέρχονταν. Όταν το 1489, ένας διαμεσολαβητής του Βαγιαζήτ του Β΄ πρότεινε στον Κάρολο Θ΄ της Γαλλίας να αγοράσει τη συλλογή λειψάνων του Μωάμεθ, ο κατάλογος άρχιζε με την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, για την οποία είναι τι είχαν ήδη προσφέρει 30.000 δουκάτα, παρόλο που αξίζει τουλάχιστον 100.000. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για την ίδια φάτνη, την οποία μνημόνευε το 1157 ο ιρλανδός ηγούμενος Νικόλαος της Munkathvera. Μία σχετική με το ίδιο επεισόδιο γαλλική μαρτυρία προσθέτει ότι στη προσφορά συμπεριλαμβάνεται και το μικρό ύφασμα, το οποίο η Παναγία φορούσε στο κεφάλι, όταν γέννησε τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό. Ίσως να μπορούμε στην περίπτωση αυτή να υποθέσουμε πως ήταν το μετωπιαίο ύφασμα το οποίο Αντώνιος του Νοβγκοροντ είδε το 1200 στο αυτοκρατορικό παρεκκλήσι της Παναγίας του Φάρου.

Το πιο σημαντικό από τα λείψανα που βρίσκονταν στην Αγία Σοφία και συνδέονται με τη γέννηση του Χριστού ήταν τα άγια σπάργανα, που σύμφωνα με ένα λατινικό κείμενο του 12ου αιώνα, αποτελούνταν από διάφορα υφάσματα, δηλαδή λινά κομμάτια, κάποια γεννοφάσκια, ένα μαντήλι, μία πετσέτα την οποία πιθανόν να χρησιμοποίησε η Σαλώμη για να σκουπίσει το βρέφος μετά το λουτρό. Αυτά τα κειμήλια οπωσδήποτε συνέβαλαν στο συμβολικό ρόλο που η Αγία Σοφία πάντα έπαιζε στην αντίληψη των βυζαντινών.

Βασική Πηγή: δρ. Μichele Bacci, Ιερά λείψανα της Γεννήσεως στην Κωνσταντινούπολη