Ἕνα ἀκόμη ἔργο τοῦ Ἄρχοντος Πρωτοψάλτου τῆς Μ.τ.Χ.Ε. Γεωργίου Ῥαιδεστηνοῦ προσφέρει στούς διακόνους τῶν ἱερῶν ἀναλογίων ὁ Σύλλογος Ἱεροψαλτῶν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἀλεξανδρουπόλεως[1]. Πρόκειται γιά τήν «Συλλογή τοῦ Ὄρθρου» στήν ὁποία περιέχεται μεγάλο μέρος τῶν συνθέσεων πού χρησιμοποιοῦσε ὁ Ἄρχων κατά τήν ψαλμώδηση τῆς λαμπρότερης καί πλουσιότερης ἀπό τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου[2]. Ὅλες προέρχονται ἀπό τό ἀρχεῖο πού δωρήθηκε στή Μητρόπολή μας πρίν ἀπό λίγα χρόνια καί βρίσκεται ἀποθησαυρισμένο στό Ἐκκλησιαστικό Μουσεῖο Ἀλεξανδρουπόλεως[3].
Σχετικά μέ τά περιεχόμενα τοῦ πονήματος, ἰδιαίτερη μνεία ἀξίζει νά γίνει στούς πολυελέους παλαιῶν καί νέων ποιητῶν.
Στό παρόν πόνημα περιλαμβάνονται ἑπτά ἐξ αὐτῶν[4], ὅλοι ἀποτυπωμένοι ἀπό τή γραφίδα του. Ἀπό αὐτούς φέρει ἐπιγραφή μέ τό ὄνομα τοῦ μελοποιοῦ ὁ πολυέλεος «διά τήν ἑορτήν τῆς Ὑψώσεως[5]». Ἡ ἐκλογή γιά τήν ἑορτή τῶν Φώτων σέ ἦχο γ΄ εἶναι ἐπίσης δική του σύνθεση[6]. Ὁ δεύτερος πολυέλεος γιά τήν ἵδια ἑορτή, μελοποιημένος σέ ἦχο δ΄ ἅγια τῆς Παπαδικῆς «εὑρέθη ἔν τινι χειρογράφῳ βιβλίῳ μουσικῷ ἀρχαίῳ τῆς ἀρχαίας ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν Μουσικῆς», σύμφωνα μέ ἰδιόχειρη σημείωση τοῦ Πρωτοψάλτου.
Ὁ πολυέλεος γιά τόν Ἅγιο Δημήτριο «Ὁ Θεός ἡμῶν καταφυγή καί δύναμις» φέρεται ὡς σύνθεση τοῦ Ὀνουφρίου Βυζαντίου[7]. Στή συγκεκριμένη μελοποίηση δέν ὑπάρχουν διαφορές στό πρῶτο ἡμιστίχιο, διαφέρει ὅμως τό ποιητικό καί τό μουσικό κείμενο στό δεύτερο μέρος.
Οἱ ὑπόλοιπες συνθέσεις πολυελέων δέν φέρουν τό ὄνομα τοῦ μελουργοῦ. Ἡ μουσικολογική ἔρευνα θά ἀποδείξει ἐάν εἶναι πρωτότυπες δημιουργίες τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ, ἤ ἄλλων, τίς ὁποῖες εἴτε ἐπεξεργάστηκε προσθέτοντας τή δική του «πινελιά», εἴτε μᾶς τίς παρέδωσε αὐτούσιες. Πρόκειται πάντως γιά πολύ ἐνδιαφέρουσες μελοποιήσεις, συντεθειμένες στίς θέσεις τῶν παλαιοτέρων διδασκάλων.
Οἱ ἀργοσύντομες Καταβασίες ἐξηγήθηκαν ἀπό τόν Ῥαιδεστηνό «ἀπό τῆς ἀρχαίας πρὸς τὴν Νέαν (γραφήν) καὶ εἰς τὴν κατ΄ ἔννοιαν καὶ κοινήν ἀπαγγελίαν γραφεῖσαι κατὰ τὸ εὔληπτον»[8]. Σέ ἕνα χαρτόδετο βιβλίο, γραμμένο μέ ἐπιμέλεια ἀπό τόν ἴδιο, βρέθηκαν οἱ Καταβασίες τοῦ α΄ ἤχου. Οἱ ὑπόλοιπες ἀντλήθηκαν ἀπό ἄλλους κώδικες τοῦ ἀρχείου του. Προστέθηκαν καί ὁρισμένες τοῦ υἱοῦ του, Νικολάου, οἱ ὁποῖες παρατίθενται μαζί με τίς ἰδιόχειρες σημειώσεις του.
Πολλές συνθέσεις ἀργῶν δοξαστικῶν ἐντοπίστηκαν σέ διάφορους κώδικες. Μία σειρά μελοποιημένη μέ ἁπλές, λιτές γραμμές κατά τό ὕφος τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου καί περισσότερες μέ πιό ἀργές θέσεις, συντμήσεις ἀπό τά ἀργά Ἐωθινά τοῦ Ἰακώβου Πρωτοψάλτου[9].
Προτιμήθηκαν, ὅπου ἦταν ἐφικτό, ὅσες δέν ἔχουν δημοσιευθεῖ σέ μουσικά βιβλία. Ἰδιαίτερη ἦταν ἡ προτίμηση τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ στόν βαρύ ἦχο. Οἱ κώδικες πού περιέχουν μελοποιημένο τό Ζ΄ Ἐωθινό ξεπερνοῦν τούς δέκα. Στήν παρούσα ἔκδοση παραθέτουμε πέντε μελοποιήσεις, ἐκ τῶν ὁποίων δύο δικές του (μέ παράθεση περισσοτέρων «θέσεων»), μία τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, μία τοῦ Ἀντωνίου Λαμπαδαρίου καί μία τοῦ Πρωτοψάλτου Ἰωαννίνων Γεωργίου Πήλελη[10].
Στό ἀρχεῖο τοῦ Ἄρχοντος βρέθηκε μεγάλος ἀριθμός δοξολογιῶν καί ἀσματικῶν. Ἐπιλέξαμε νά συμπεριλάβουμε στή συλλογή μας έννέα, αὐτές πού παρουσιάζουν μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον. Οἱ τρεῖς εἶναι συνθέσεις τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ. Γιά πρώτη φορά δημοσιεύονται δύο δοξολογίες του (σέ ἦχο α΄ ἐκ τοῦ κάτω Κε και σέ βαρύ ἐναρμόνιο ἐκ τοῦ Γα)[11] καί τρία ἀσματικά.
Στίς δημιουργίες αὐτές μποροῦμε νά διακρίνουμε τή μουσική του εὐφυΐα καί δημιουργικότητα. Προσθέτοντας σέ διάφορα σημεῖα δικές του θέσεις κατόρθωσε νά δώσει κίνηση καί ζωή στά νέα μέλη χωρίς ὄμως νά χαθεῖ ἡ σεμνότητα καί τό ἐκκλησιαστικό τους ἦθος.
Ἡ δοξολογία σέ ἦχο β΄ εἶναι ἐξηγημένη χωρίς νά δίδονται περισσότερες πληροφορίες. Πρόκειται γιά σύνθεση τοῦ Πέτρου Βυζαντίου[12]. Παρατίθεται ὁ πρῶτος στίχος τῆς ἐξήγησης πού βρέθηκε στό ἀρχεῖο τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ σέ ἀντιδιαστολή μέ τήν πρόσφατη ἐξήγηση τῶν σεβαστῶν καθηγητῶν κ. Γιαννόπουλου Έμμανουήλ καί Ἀποστολόπουλου Θωμᾶ, γιά τήν ἐξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων.
Τέλος, τά σύντομα μέλη πού παρατίθενται διακρίνονται για τή ῥυθμικότητά τους καί τήν «κατ΄ ἔννοιαν» μελοποίησή τους. Ἀποτέλεσμα αὐτῶν εἶναι ὁ πιστός νά κατανοεῖ καλύτερα τούς ὕμνους καί νά ξεφεύγει ἀπό τή νωχέλεια πού προκαλεῖ ἡ μονότονη ψαλμωδία. Πρέπει νά ἐπισημάνουμε ὅτι γιά πρώτη φορά δίδονται «εἰς κοινήν ὠφέλειαν» τέσσερα ἐξαποστειλάρια «εὑρεθέντα μελοποιημένα παρά τῶν τῆς παλαιᾶς Μεθόδου καί μεταφερθέντα εἰς τήν τῆς Νέας (ἐκτός τῶν ἐγνωσμένων)».
Τέλος, θά ἤθελα νά εκφράσω τήν εὐγνωμοσύνη μου πρός τόν Σεβ. Ποιμενάρχη μας κ.κ. Ἄνθιμο γιά τήν ἀμέριστη συμπαράστασή του στίς ἐκδόσεις τῶν ἔργων τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ. Ἡ Συλλογή τοῦ Ὄρθρου ἀποτελεῖ τό ἀντίδωρο τοῦ Συλλόγου μας γιά τίς εὐεργεσίες πού λαμβάνουμε καί ταυτόχρονα τή συμμετοχή του στούς ἑορτασμούς γιά τή συμπλήρωση 100 ἐτῶν ἀπό τήν ἵδρυση τῆς Μητροπόλεώς μας. Εὐχαριστίες ὀφείλουμε στόν χορηγό κ. Σπυρίδωνα Παπασούλη καί στούς ἀγαπητούς φιλόμουσους συνδρομητές, οἱ ὁποῖοι στηρίζουν αὐτή τήν προσπάθεια τοῦ Συλλόγου μας. Χωρίς τή βοήθειά τους δέν θά ἦταν δυνατή ἡ δημοσίευση αὐτοῦ τοῦ πολυτίμου ἀρχείου, τό ὁποῖο παρέμενε ἀναξιοποίητο περισσότερο ἀπό ἕναν αἰῶνα.
Ἔχοντας τή βεβαιότητα ὅτι προσφέρουμε στούς ἱεροψάλτες ἕνα ἔργο πολύτιμο καί χρήσιμο, παρακαλοῦμε τόν Ἅγιο Θεό νά μᾶς ἀξιώσει, ὥστε τό σύνολο τοῦ ἀρχείου τοῦ Γεωργίου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄ να γίνει κτῆμα ὅλων καί νά ψάλλεται στίς ἐκκλησίες «εἰς μνημόσυνον αἰώνιον» αὐτοῦ.
Ὁ Σύλλογος καλεῖ τούς ἐνδιαφερόμενους ἱεροψάλτες, τούς μαθητές βυζαντινῆς μουσικῆς, ἀλλά καί κάθε φιλόμουσο νά συνδράμει στό ἔργο αὐτό. Τό βιβλίο θά τυπωθεῖ σέ μέγεθος 21Χ28 ἐκ., μέ περισσότερες ἀπό 500 σελίδες, τετραχρωμία, σκληρό ἐξώφυλλο καί χρυσοτυπία.
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να απευθύνεστε στον Πρόεδρο του Συλλόγου και Επιμελητή της Έκδοσης κ. Γεώργιο Δροσάκη στο τηλέφωνο 25510-26359 (καθημερινά 9.00’-13.00’) ή στο email: [email protected].
[1] Τά ὑπόλοιπα ἔργα τοῦ Γεωργίου Ῥαιδεστηνοῦ πού ἔχουν ἐκδοθεί ἀπό τόν Σύλλογο Ἱεροψαλτῶν Ἀλεξανδρουπόλεως εἶναι τά ἕξῆς: Τριώδιον 2018 (εξαντλήθηκε), Θεία Λειτουργία 2019 καί Θεωρητικόν – Μέθοδος Μουσικῆς 2022.
[2] Ἰωάννης Φουντούλης, Κείμενα Λειτουργικῆς, Ἀκολουθίαι τοῦ νυχθημέρου, τεῦχος α΄, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 144-145.
[3] Πρβλ. «Προλογικό σημείωμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἀλεξανδρουπόλεως κ.κ. Ἀνθίμου» στό: Γεώργιος Ῥαιδεστηνός, Τριώδιον, ἔκδοσις Συλλόγου Ἱεροψαλτῶν Ἀλεξανδρουπόλεως, Ἀλεξανδρούπολη 2018, σ. η΄-θ΄.
[4] Στό ἀρχεῖο βρέθηκαν ἐπιπλέον οἱ παρακάτω πολυέλεοι: «Δοῦλοι Κύριον», ἦχος α΄, Χρυσάφου τοῦ νέου, «Δοῦλοι Κύριον», ἦχος πλ.δ΄, Πέτρου Μπερεκέτου, «Δοῦλοι Κύριον», ἦχος πλ.α΄, Πέτρου Λαμπαδαρίου, «Ὁ Θεός τῷ κρίμα σου», ἦχος πλ.δ΄, Ζαφ. Ζαφειροπούλου, «Κύριε ἐν τῇ δυνάμει σου», ἦχος πλ.δ΄, τοῦ αὐτοῦ, Πολυέλεος ψαλλόμενος εἰς ἱεράρχην, «Τήν οἰκουμένην», ἦχος βαρύς, «Ἐν ἐξόδῳ Ἰσραήλ», ἦχος βαρύς ἐναρμόνιος, Νικολάου Ῥαιδεστηνοῦ.
[5] «Πολυέλεος διὰ τὴν τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ ἑορτήν, μελοποιηθεὶς παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστινοῦ τοῦ Β΄».
[6] Ἡ συγκεκριμένη ἐκλογή θυμίζει σέ πολλά σημεῖα τήν ἀντίστοιχη σύνθεση τῶν «Πολίτικων» Ἀνοιξανταρίων. Ἐπιπλέον, στό δίφυλλο στό ὁποῖο μελοποιήθηκε βρίσκουμε δύο ἡμερομηνίες πού φανερώνουν τά στάδια τῆς ἐπεξεργασίας τῆς σύνθεσης καί μία ἐπιστολή τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ. Ὅλα αὐτά τά στοιχεῖα μᾶς ἐπιτρέπουν νά ἀποδώσουμε τό ἔργο στόν Ἄρχοντα.
[7] Θεόδωρος Φωκαεύς, Ταμεῖον Ἀνθολογίας, Ὄρθρος, τ. β΄, τεῦχος β΄, Κωνσταντινούπολη 1869, σ. 164.
[9] Στούς κώδικες πού περιέχουν τά δοξαστικά διαβάζουμε στήν προμετωπίδα: «Τά ΙΑ΄ Ἐωθινά, μελοποιηθέντα παρά Ἰωάννου τοῦ Γλυκέως Πρωτοψάλτου τῆς Ἁγίας Σοφίας, εἰς ἀργόν Στιχηραρικόν τοῦ Χρυσάφου μέλος, συντμηθέντα παρά Ἰακώβου Πρωτοψάλτου εἰς τό αὐτό μέλος, ἅτινα καί ταῦτα πάλιν ἐξ αὐτοῦ κατά τό ἀργοσύντομον τοῦ Στιχηραρικοῦ μέλους συντμηθέντα παρά Πέτρου Βυζαντίου, Συμεών Ἅγιοταφίτου καί ἐδιορθώθησαν κατά τήν ὀρθογραφίαν τῆς γενικῆς ἀπαγγελίας παρά Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β’».
[10] Ὁ Ἰωαννίτης Πρωτοψάλτης ἐπιθυμοῦσε νά ἐκδώσει δικό του Θεωρητικό καί μουσικό βιβλίο μέ τραγούδια καί ὕμνους, τά ὁποία ἔστελνε στόν Ῥαιδεστηνό γιά νά τά διορθώσει. Γιά τήν σχετική ἀλληλογραφία βλ. Γεώργιος Δροσάκης, Γεώργιος Ῥαιδεστηνός Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Χ.Ε. (1833-1889), Πάφος 2020, σ. 34-35.
[11] Ἡ δοξολογία σέ ἦχο βαρύ ἐκ τοῦ Γα ἀνακαλύφθηκε ἀπό τόν κ. Παναγιώτη Τζανάκο καί μᾶς παραχωρήθηκε, γιά τόν λόγο αὐτό θερμῶς τόν εὐχαριστοῦμε. Μέρος τῆς ἴδιας δοξολογίας βρέθηκε καί σέ δικό μας χαρτῶο κώδικα, με ἰδιόγραφη ὁδηγία τοῦ Ῥαιδεστηνοῦ γιά τόν τρόπο πού πρέπει νά ψάλλεται.
[12] Για πρώτη φορά παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2017 από τον επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΑΠΘ κ. Εμμανουήλ Γιαννόπουλο, κατά τη διάρκεια μουσικολογικής σπουδής αφιερωμένης στο έργο του Πέτρου Βυζαντίου. Την δοξολογία ανακάλυψε σε κώδικα με την παλαιά μουσική σημειογραφία της εποχής του Πέτρου Λαμπαδαρίου. Την εξήγηση έκανε ο ίδιος συνεπικουρούμενος από τον καθηγητή κ. Θωμά Αποστολόπουλο. Στην εκδήλωση αυτή την δοξολογία ερμήνευσε Χορός Ψαλτών υπό την διεύθυνση ου Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μ.τΧ.Ε. κ. Παναγιώτου Νεοχωρίτη.
