Μαιευτική, επαγωγή και «Σωκρατική ειρωνεία» στους Πλατωνικούς διαλόγους

Η διαδικασία των Πλατωνικών διαλόγων

          Στους Πλατωνικούς διαλόγους παρουσιάζονται πάντοτε κάποια πρόσωπα επίκαιρα ή που έχουν διατυπώσει κάποιες ιδέες και καλείται από τα πρόσωπα αυτά ο Σωκράτης να πει κι  αυτός την γνώμη του. Ο Σωκράτης όμως δεν  λέει την γνώμη του είτε γιατί δεν θέλει να προβληθεί ως αυθεντία είτε γιατί θέλει να ακούσει και τις απόψεις των συνομιλητών είτε για να γίνει πιο ενδιαφέρουσα η συζήτηση είτε για να διερευνηθεί το θέμα από όλους σε περισσότερο βάθος.

          Ακολουθεί η αντιπαράθεση των παρόντων συνομιλητών, στους οποίος ο Πλατωνικός Σωκράτης ασκεί κριτική χρησιμοποιώντας τις αρχές της λογικής. Στόχος του είναι να οδηγήσει τους συνομιλητές του σε μια γόνιμη αυτογνωσία, την οποία ο Σωκράτης την θεωρούσε ως την σημαντικότερη όλων των αρετών, πράγμα που δηλώνεται με το κλασικό του δόγμα «εν οίδα ότι ουδέν οίδα». Εξάλλου η αυτογνωσία δεν είναι εύκολο πράγμα και ο ίδιος τονίζει «χαλεπόν το εαυτόν γνώναι».

          Αφού λοιπόν οι συνομιλητές διαπιστώσουν την άγνοιά τους από εκεί αρχίζει η δίψα να ερευνήσουνε και να βρούνε την αλήθεια.  Την μέθοδο που ακολουθεί ο Πλάτωνας στους Διαλόγους του είναι η Μαιευτική, με την οποία εκμαιεύει ο Σωκράτης από τους συνομιλητές του τις δέουσες απαντήσεις, για να προχωρήσουν παρακάτω. Μια άλλη μέθοδο επίσης που χρησιμοποιεί ο Πλάτωνας είναι συνήθως η Επαγωγή, δηλαδή η έρευνα από τα επιμέρους στο όλον.  Με τις δυο αυτές μεθόδους πορεύεται ώσπου να εξαντληθεί προς το παρόν το θέμα.

Την αλήθεια όμως μπορεί να την προσεγγίζουν με διάφορους τρόπους αλλά δεν θα την φτάσουν ποτέ, διότι η έρευνα της αλήθειας δεν πρέπει να σταματάει ποτέ. Η ζωή μας επιφυλάσσει τόσες εκπλήξεις ώστε θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για το πώς θα εξελιχτούν τα πράγματα στο μέλλον. Έτσι εδώ ο Πλατωνικός Σωκράτης είναι τρομερά σύγχρονος και πάντα επίκαιρος, διότι αφήνει περιθώρια περαιτέρω έρευνας για την κατάκτηση της σχετικής πάντα αλήθειας ή της αλήθειας μέχρι εκείνη την στιγμή.

Εκτός από την Μαιευτική Μέθοδο και την Επαγωγική διαπραγμάτευση του Θέματος άλλα δύο χαρακτηριστικά στοιχεία του Πλατωνικού Διαλόγου είναι η Σωκρατική Ειρωνεία και ο Κατευθυνόμενος Διάλογος.

Η ειρωνεία είναι ένα χαρακτηριστικό του δραματικού – θεατρικού λόγου εκτός από τον διάλογο. Οι τραγικοί συγγραφείς χρησιμοποιούν την τραγική ειρωνεία, την κατάσταση δηλαδή κατά την οποία ένας τραγικός ήρωας αγνοεί την τραγική θέση, στην οποία βρίσκεται, ενώ την γνωρίζουν οι θεατές από όσα προηγήθηκαν. Η σωκρατική  ειρωνεία είναι η προσποίηση της άγνοιας εκ μέρους του Σωκράτη, είναι η κατάσταση την οποία παρουσιάζει ο Σωκράτης στους Διαλόγους, κατά την οποία προσποιείται ότι αγνοεί την λύση του προβλήματος, για να μην εμφανίσει την πλεονεκτική θέση του δασκάλου έναντι του μαθητή, αλλά την ισότιμη στάση των δύο συνομιλητών και να προκαλέσει το ενδιαφέρον των συνομιλητών για την συμμετοχή τους στη συζήτηση και την κατάθεση των απόψεών τους χωρίς να βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Ο Σωκράτης λοιπόν προσποιείται ότι αγνοεί για να ερευνήσουν το θέμα της συζήτησης «επί ίσοις όροις».

Ο κατευθυνόμενος διάλογος είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό του δραματικού λόγου στον  φιλοσοφικό λόγο του Πλάτωνα. Εδώ εγείρεται ένα ερώτημα: Είναι πραγματικά τα πρόσωπα των Πλατωνικών διαλόγων πραγματικά ή πλαστά; Η απάντηση είναι ότι δεν μας ενδιαφέρει αν είναι υπαρκτά ή πλαστά αλλά μας ενδιαφέρει ο ρόλος που παίζουν. Το πρόβλημα αυτό μας θυμίζει το άλλο πρόβλημα του Θουκυδίδη το κατά πόσον οι δημηγορίες είναι αυθεντικά κείμενα των αγορητών ή είναι δημιουργήματα του Θουκυδίδη. Εκεί λοιπόν μπορούμε να απαντήσουμε ότι ο Θουκυδίδης δεν θα μπορούσε να είναι ακροατής όλων αυτών των δημηγοριών που καταγράφει αλλά έχει κάποιες πληροφορίες και τις συμπληρώνει αριστοτεχνικά ανάλογα με το  ιδεολογικό υπόβαθρο των ομιλητών.

Την ίδια απάντηση θα μπορούσαμε να δώσουμε και εδώ. Βασικά τα πρόσωπα του διαλόγου είναι υπαρκτά ιστορικά πρόσωπα αλλά κατευθύνονται από τον συντονιστή της συζήτησης, τον Σωκράτη. Οι συνομιλητές έχουν την δυνατότητα να εκθέσουν τις απόψεις τους αλλά την στιγμή που τους τη ζητάει η αναγκαιότητα της συζήτησης στην διαπραγμάτευση του θέματος, την οποία κατευθύνει ο Σωκράτης. Επομένως ο διάλογος είναι κατευθυνόμενος. Αυτό δεν είναι αρνητικό, διότι για να φτάσει ένας διάλογος σε κάποια συμπεράσματα, πρέπει να κατευθύνεται προς κάποιο στόχο που τον καθορίζει ο συντονιστής. Διαφορετικά ο καθένας θα έλεγε ό,τι σκεφτόταν και ο διάλογος δεν κατέληγε πουθενά. Και πάλι όχι πως καταλήγει κάπου αλλά ο στόχος του διαλόγου δεν είναι να καταλήξει κάπου αλλά να διερευνηθεί το θέμα από διάφορες πλευρές και να ακουστούν διάφορες απόψεις. Ο Σωκράτης λοιπόν, ως συντονιστής του διαλόγου, κρατάει τα νήματα και κατευθύνει τον διάλογο σε ορισμένους στόχους, τους οποίους έχει βάλει ο ίδιος εκ των προτέρων και προσπαθεί να τους επιδιώξει. Επομένως και τα πρόσωπα του διαλόγου θα συμμετάσχουν στο βαθμό που θα συνεισφέρουν στην πρόοδο του διαλόγου και την επίτευξη των στόχων που καθορίστηκαν από την αρχή.

(Συνεχίζεται)