Οι δεσμοί της ελληνικής Διασποράς με την υπόδουλη πατρίδα

Όταν οι απόδημοι μεγάλωναν τον κύκλο των εργασιών τους, φρόντιζαν συχνά να μετακαλούν από την πατρίδα τους νέους και να τους προσλαμβάνουν ως υπαλλήλους ή και αργότερα ως συνεταίρους.

Συχνά οι νέοι αυτοί άνοιγαν δικούς των εμπορικούς οίκους προσκαλούσαν και αυτοί με τη σειρά τους άλλους συμπατριώτες τους και έτσι συνεχιζόταν αδιάκοπη η επικοινωνία με τις πατρίδες τους. Προς αυτές τις αξέχαστες πατρίδες ήταν στραμμένες οι ψυχές και οι φροντίδες των ξενιτεμένων προς τους δικούς των που υπέφεραν, τόσο μέσα στη σκλαβιά όσο και στην φτώχεια. Η νοσταλγία που εξιδανικεύει καθετί που σχετιζόταν με την πατρίδα, τους είχε τρυφεράνει τα πατριωτικά τους αισθήματα και τους έφερνε δάκρυα στα μάτια. Όλους τους εύρισκε συγκινητικά πρόθυμους η σκέψη να γίνει κάτι για την πατρίδα, κάτι να χαρίσουν σ΄ αυτούς που δεν είχαν γνωρίσει τα αγαθά του πολύτιμη και της ελευθερίας, χρήματα για την ίδρυση σχολείων, βιβλία, εκκλησιαστικά σκεύη κλπ, ένα φαινόμενο πολύ συνηθισμένο στην ιστορία των αποδήμων.

Έξω από της σκλαβωμένες ελληνικές χώρες, στο εξωτερικό και κυρίως στην Κεντρική Ευρώπη και στη Ρωσία, οι Έλληνες, εμπορευόμενοι, ιδίως Έλληνες της Μακεδονίας, πλουτίζουν, γνωρίζουν την άνεση, μορφώνονται, γίνονται οι αντιπρόσωποι μιας νέας τάξης των αστών, μέλη της οποίας ξαναγυρίζουν και εγκαθίστανται στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζωής, νέες πολιτικές και κοινωνικές ιδέες. Οι απόδημοι δεν ξεχνούν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και έτσι αρχίζει η εισροή εμβασμάτων, που τρέφουν την οικονομική ανάπτυξη και οδηγούν στο κτίσιμο μεγαλύτερων σπιτιών, στην ανέγερση και ιστόρηση εκκλησιών, στην μετατροπή των χωριών και κωμοπόλεων σε πόλεις και γενικότερα στη δημιουργία μιας δυναμικής αστικής τάξης, η οποία συνετέλεσε καθοριστικά στην εθνεγερσία.

Μορφωτική αναγέννηση και εκδοτική δραστηριότητα της ελληνικής Διασποράς

Στην Ευρώπη, το περιβάλλον είναι χτυπητά διαφορετικό από το ελληνικό. Η Βουδαπέστη και η Βιέννη γίνονται τα κέντρα της παιδείας και της ελευθερίας του νέου Ελληνισμού. Στη Βιέννη ανευρίσκονται οι αρχές της ελληνικής δημοσιογραφίας, εκδίδονται οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες που «κατατρώγονται» από τους Έλληνες του εξωτερικού και προπάντων από τους σκλάβους αδελφούς τον. Κάθε φύλλο εφημερίδας είναι γι΄ αυτούς και ένας χρησμός της Πυθίας, που τους ενημερώνει στα ευρωπαϊκά και ελληνικά νέα, στις προόδους των επιστημών, στις εκδόσεις των νέων βιβλίων κλπ, τους αφυπνίζει και τους συνταράσσει. Δεν είναι λοιπόν καθόλου συμπτωματικό το ότι, οι πνευματικοί και οι πολιτικοί ηγέτες του Έθνους, ο Ρήγας και οι σύντροφοί του, «πετάχτηκαν» μέσα από τη Βιέννη και ότι η ορμή για την ελευθερία δεν ανακόπηκε εκεί και μετά το τραγικό τέλος εκείνων των Ελλήνων.

Η μικρή Ελληνική κοινωνία της Βιέννης αποτελείτο από εξαιρετικά μέλη και συνέβαλε τα μέγιστα στην μορφωτική και ηθική αναμόρφωση τον ομογενών εντός και εκτός Ελλάδας. Τα μέλη της βιεννέζικης κοινότητας αποτελούνται, όχι απλώς από επιχειρηματίες και βιομηχάνους, αλλά, συγχρόνως, και άνδρες εξαιρετικής μορφώσεως, με βαθύ αίσθημα φιλοπατρίας. Στην πρωτεύουσα της Αυστρίας αναδείχτηκαν πολυμαθείς φιλόλογοι και σοφοί συγγραφείς, έμπειροι ιατροί, εκκλησιαστικοί συγγραφείς οι οποίοι, από κοινού, εργάζονταν για την ηθική αναγέννηση των Ελλήνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η οικογένεια των Δαρβάρεων. Ο Δημήτριος Δάρβαρις εργαζόταν αόκνως, ημέρα και νύχτα, στο να μεταφράζει και να συγγράφει βιβλία, αναγκαία για την καλή ανατροφή και παιδεία των νέων Ελλήνων, ο δε Νικόλαος Δάρβαρις δαπανούσε μεγάλα ποσά στην έκδοση αυτών των βιβλίων και, έχοντας πολύ καλές εμπορικές σχέσεις με πολλές περιοχές της Τουρκίας, δεν δυσκολευόταν να διαδίδει τα βιβλία αυτά ως ψυχικό και ηθικό φάρμακο στην πολύπαθη πατρίδα. Ο μεγάλος εμπορικός οίκος των Δαρβάρεων δεν είχε συνέχεια, το όνομα όμως αυτών έμεινε για πάντα χαραγμένο στη μνήμη της ελληνικής ομογένειας.

Ο Κωνσταντίνος Κούμας, πολυγραφότατος και πολυμαθέστατος, ενισχύθηκε από την Ελληνική ομογένεια της Βιέννης και αφέθηκε εντελώς αμέριμνος ώστε να μεταφράζει πλήθος επιστημονικών συγγραμμάτων, με σκοπό να διοχετευτούν στις περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού. Ο μέγας πατριώτης και πολυμαθής ιερέας Νεόφυτος Δούκας, ως εφημέριος στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, ακούραστος στην έκδοση Ελλήνων συγγραφέων, απετέλεσε ένα παράδειγμα αληθινού ευπατρίδη. Ο Άνθιμος Γαζής, επίσης, ανεδείχθη ωφελιμότατος στο Γένος με την έκδοση του Ελληνικού Λεξικού και άλλων φιλολογικών εργασιών. Άξιος διάδοχος αυτών απεδείχθη και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, εφημέριος, επίσης, της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, όποιος εξέδιδε τον «Λόγιο Ερμή».

Το ενδιαφέρον των Ελλήνων της Διασποράς για την πατρίδα

Οι Έλληνες εμπορευόμενοι και λόγιοι του εξωτερικού δεν αργούν να κάνουν αισθητές τις επιδράσεις τους και στον ελληνικό χώρο με τις πολλαπλές δωρεές και ευεργεσίες τους προς τη γενέτειρα τους και γενικά προς τη μεγάλη πατρίδα, προς τη σκλαβωμένη Ελλάδα, όπου κακοδιοικούνται και ταλαιπωρούνται οι φτωχοί συγγενείς, οι φίλοι τους, οι ομοεθνείς τους. Οι Έλληνες του εξωτερικού σκέπτονται, πώς είναι δυνατόν να μετριάσουν τα δεινά των συμπατριωτών τους ή πώς να τους ελευθερώσουν. Έχουν κάθε λόγο να είναι περισσότερο επαναστατικοί από τους σύγχρονους των αστούς των ευρωπαϊκών χωρών, γιατί εκείνοι ενδιαφέρονται μόνο να προβληθούν και να επιβληθούν μέσα στο παλαιό καθεστώς, έστω και με επαναστατικό τρόπο, ενώ οι Έλληνες πρέπει να κάνουν εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και να ανατρέψουν έναν σκληρό και άγριο κατακτητή με τη σύμπραξη και τη σύμπνοια όλων των Ελλήνων, σε οποιαδήποτε τάξη και αν ανήκουν.

Έξω, οι Έλληνες αυτοί, ελεύθεροι τώρα να εκδηλώσουν τα αισθήματά τους κατά της τυραννίας, γίνονται οι ορμητικοί φορείς του φιλελευθερισμού και των επαναστατικών ιδεών της Γαλλικής Επαναστάσεως, καθώς και της πνευματικής ακτινοβολίας στις πατρίδες τους. Ιδιαίτερα, πρέπει να τονιστεί ο σημαντικός ρόλος, τον οποίον έπαιξαν οι αστοί των βορείων ελληνικών επαρχιών. Δεν είναι καθόλου συμπτωματικό ότι οι Δυτικομακεδόνες είναι οι περισσότεροι νεαροί και θερμοί οπαδοί του Ρήγα, οι αδελφοί Παναγιώτης και Ιωάννης Εμμανουήλ, ο Γεώργιος Θεοχάρης από την Καστοριά, ο Θεοχάρης Τουλουμτζής και ο Κωνσταντίνος Δούκας από τα Σιάτιστα και αλλού, οι οποίοι συζητούσανε με θέρμη για την αξιοθρήνητη κατάσταση του Έθνους, τραγουδούν με ενθουσιασμό τα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα και εύχονται με όλη την ψυχή τους την απελευθέρωση των πατρίδων τους, όπως το ομολογούν με θάρρος στις αυστριακές αρχές που τους έχουν συλλάβει. Επίσης, δεν είναι συμπτωματικό ότι, κυρίως οι Δυτικομακεδόνες, Μοσχοπολίτες και άλλοι βορειοηπειρώτες έμποροι και λόγιοι, πρωτοστατούν στην αφύπνιση του έθνους με τη συγγραφή και δωρεές βιβλίων, καθώς και με την ίδρυση σχολείων στις πατρίδες τους.

Η Βόρεια Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα η Ήπειρος και η Μακεδονία, έπαιξαν πρωτοποριακό ρόλο και πρωτοστάτησαν στην οικονομική και πνευματική άνοδο του έθνους. Δεν είναι καθόλου υπερβολικό να λεχθεί ότι οι περισσότεροι αστοί και λόγιοι του εξωτερικού κατάγονταν από τον ελληνικό βορρά και προπάντων από τη Μακεδονία. Από αυτούς ξεχύθηκε προς τη σκλαβωμένη Ελλάδα η μεγαλύτερη φλόγα του Διαφωτισμού. Το φαινόμενο, αυτό και μόνο, μαρτυρεί την ελληνικότητα της Μακεδονίας.

Τα ίδια βέβαια ιδανικά, τις ίδιες ιδέες, διαχέουν και οι άλλοι Έλληνες αστοί και λόγιοι. «Οι έμποροι εις τα βασίλεια», έλεγε χαρακτηριστικά ο Κολοκοτρώνης, «και όσοι νέοι εσπούδαζαν εις τα πανεπιστήμια, και όσοι άλλοι ξενιτευόμεθα και μας έφευγε η αποκαρωμάρα και το χασμουρητό της δουλειάς και ο φόβος της τυραννίας και εβλέπαμε τα αγαθά, τα μεγαλεία των άλλων εθνών, τες τιμές όπου εχαίρετο η πίστις των χριστιανών, εμαθαίναμε και ποίους είχαμε προγόνους φοβερούς, ορεγόμεθα και ημείς την αναγέννησίν μας και τις παλαιινές δόξες της Ελλάδος».