«Μωσής τω καιρώ της εγκρατείας, Νόμον εδέξατο, και λαόν επεσπάσατο, Ηλίας νηστεύσας, ουρανούς απέκλεισε· τρεις δε Παίδες Αβραμιαίοι, τύραννον παρανομούντα, διά νηστείας ενίκησαν. Δι’ αυτής και ημάς Σωτήρ αξίωσον, της Αναστάσεως τυχείν, ούτω βοώντας· Άγιος ο Θεός, Άγιος ισχυρός, Άγιος αθάνατος, ελέησον ημάς». (Δοξαστικό των αίνων της Κυριακής της Ορθοδοξίας).
Το σημερινό δοξαστικό αποτελεί αναμφίβολα ύμνο προς την εγκράτεια. Καθώς σιγά σιγά οι συνέπειες της νηστείας, και μάλιστα με την ευρύτερη έννοια, αρχίζουν και γίνονται εμφανείς, η Εκκλησία μας, μέσα από τους ύμνους της επιθυμεί να στηρίξει όλους εκείνους, που έχουν ήδη ξεκινήσει με ζήλο και αποφασιστικότητα την περιστολή τού εαυτού και μοιραία την αλλαγή της καθημερινότητάς τους.
Οι έμπειροι στα πνευματικά παλαιοί και νέοι Πατέρες μας γνωρίζουν και μας γνωστοποιούν πως στις πρώτες μέρες της νηστείας, οι σωματικοί, αλλά και πνευματικοί πειρασμοί είναι έντονοι. Ίσως εμφανίζεται μια κόπωση, μια ατονία, ίσως και μια κάποια δυσθυμία, αποτέλεσμα ενός εαυτού καλομαθημένοι, που χάνει την εύκολη και γρήγορη ικανοποίηση σε ό,τι ζητήσει.
Το βέβαιον είναι, πως οι καρποί της εγκράτειας δεν θα αργήσουν να φανούν. Ο ανθρώπινος οργανισμός θα αρχίσει να «ελαφρώνει», ο ύπνος θα γίνει πιο χορταστικός και μικρές ποσότητες τροφές θα είναι υπεραρκετές για να δώσουν την απαιτούμενη ενέργεια στο σώμα.
Υπάρχει και μια δεύτερη κατηγορία ευεργετικών συνεπειών: Η διαφοροποίηση των προτεραιοτήτων, καθώς η πρωτοκαθεδρία της γαστέρας υποχωρεί και ο νους μένει πιο απερίσπαστος στην ενασχόληση με τα μεγάλα και τα σημαντικά. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακας μιλά για την υποκρισία της κοιλίας (Κλίμαξ 14,2), η οποία παριστάνει την πεινασμένη, ενώ έχει χορτάσει δυο και τρεις φορές. Είναι αυτό που λέμε «το αχόρταγο μάτι», το οποίον νομίζει πως για να χορτάσει πρέπει να φάει όλο το σύμπαν. Η νηστεία λοιπόν «ρίχνει τις μάσκες» ενός ψεύτικου εαυτού και παρουσιάζει τις αληθινά απαραίτητες ανάγκες του ανθρώπου.
Αυτή η κατηγορία των συνεπειών μεταφέρεται και στους άλλους δυνάστες της ψυχής. Η συστολή της κοιλίας συστέλλει τη ματιά, την εμποδίζει να περιφέρεται άσκοπα και έτσι διακόπτεται η τροφοδοσία του νου με ανούσιες φαντασιακές κατασκευές. Ο συνειδητός αγωνιστής της εγκράτειας θα δει σύντομα και τις σχέσεις του να τοποθετούνται σε ένα άλλο πλαίσιο. Οι εκρήξεις της οργής, η καταφρόνηση προς τον υποδεέστερο αδελφό, η εύκολη κριτική στα λάθη του και γενικά όλα όσα δηλητηριάζουν τις σχέσεις μας με τους άλλους ελαττώνονται. Παράλληλα, μειώνεται η παραφροσύνη των ατελείωτων βιοτικών μερίμνων, και η προσοχή εστιάζεται στους λόγους των πραγμάτων, στις αιτίες των φαινομένων και βεβαίως στην αναζήτηση του Θεού, ο οποίος αποκαλύπτεται ως Εκείνος που κρατά στα χέρια Του και ρυθμίζει την πορεία των πάντων, προσώπων και πραγμάτων. Αυτή η εναπόθεσις της κάθε είδους μέριμνας στα χέρια Του γεμίζει την ψυχή με μια λυτρωτική γαλήνη, αντίθετη εντελώς με την ανασφάλεια, το άγχος και τον φόβο που η συναίσθηση της ματαιότητος των κοσμικών υποθέσεων την τροφοδοτούσε μέχρι τώρα.
Υπάρχει όμως και μια τρίτη κατηγορία συνεπειών, οι οποίες ίσως και να φαίνονται υπερβολικές και πλησιάζουν στα όρια του θαύματος. Είναι οι συνέπειες για τις οποίες μας μιλά το σημερινό δοξαστικό:
Στην πρώτη περίπτωση, η εγκράτεια φαίνεται να συνδέεται αμέσως με την αποκάλυψη του Θεού στον Μωυσή στο Όρος Σινά.
Στη δεύτερη περίπτωση, ο προφήτης Ηλίας, με την εγκράτεια, στερεί από τον αποστάτη λαό του Ισραήλ την βροχή.
Στην τρίτη περίπτωση, η εγκράτεια γίνεται η αιτία, οι τρεις παίδες του Ισραήλ να ταπεινώσουν με θαυματουργικό τρόπο τον ηγεμόνα δήμιο τους, μένοντες αβλαβείς μέσα στην πυρακτωμένη κάμινο.
Είναι άραγε η νηστεία εκείνη που προξενεί όλα αυτά; Ασφαλώς όχι. Πίσω από κάθε θαυματουργία βρίσκεται ο ίδιος ο Θεός. Είναι όμως φανερό πως οι δωρεές Του, αν και εκχύνονται από Εκείνον διαρκώς και με άπειρη φιλανθρωπία, προσκρούουν στην ανθρώπινη σκληροκαρδία, στον σκοτισμένο νου και στην αδρανοποίηση των εσωτερικών αισθητηρίων. Με άλλα λόγια, η ασύδοτη ζωή διασκορπά και προσηλώνει όλη την ύπαρξη στα αισθητά, στα μάταια και στα φθαρτά. Έτσι ο άνθρωπος χάνει την δυνατότητα να ατενίζει τα αόρατα και στερείται την εμπειρία της δωρεάς των πνευματικών αγαθών.
Η εγκράτεια λοιπόν δεν αποτελεί μόνον ελευθερία από πάθη και υπαρξιακές εξαρτήσεις κάθε είδους. Λειτουργεί συγχρόνως και ως γέφυρα διπλής κατευθύνσεως. Από τη μια αναβιβάζει τον νου σε ένα άλλο, ανώτερο επίπεδο. Συγχρόνως η θεία παρουσία κατέρχεται στην ψυχή και την καταυγάζει με φώς αυτογνωσίας και εμπειρία ουρανίων θαυμάτων.
Δεν είναι αυθαίρετο εάν υποστηρίξουμε πως ο Θεός δέχεται ως ισότιμο συνομιλητή τον εγκρατή άνθρωπο, για του οποίου την χάρη διενεργεί θαύματα. Και αυτό δεν αποτελεί όρο του Θεού, προκειμένου να συνομιλήσει και να θαυματουργήσει, αλλά μάλλον προϋπόθεση, ο άνθρωπος να μην κινδυνέψει από την θεία παρουσία, όσο δεν είναι προετοιμασμένος. Διότι, όπως ξέρουμε, για τον αμαρτωλό, ο Θεός είναι «πυρ καταναλίσκον». Αντίθετα, ο κεκαθαρμένος από την εγκράτεια άνθρωπος δέχεται σαν βάλσαμο την παρουσία του Θεού και η ύπαρξή του συντονίζεται με το ήθος των αγίων ασκητών, οι όποιοι επέτυχαν τη θέωση μέσω της περιστολής του σαρκικού θελήματος.
Πριν λοιπόν συμβούν τα εξωτερικά θαύματα, έχει προηγηθεί μια εσωτερική αλλοίωση, που σαν εύφορη γη είναι έτοιμη να υποδεχτεί την Θεία Ενέργεια. Γι΄ αυτό και ο ύμνος συνδέει την εγκράτεια με την Ανάσταση, η οποία, για να ευεργετήσει την ψυχή, πρέπει να την βρει αντίστοιχα αναστημένη από την υποταγή της στην εγωπάθεια. Μόνο σε αυτή την κατάσταση η ψυχή μπορεί να αναγνωρίσει την παναγιότητα του Κυρίου και να συντονιστεί με τον τρισάγιο ύμνο των αγγέλων:
Άγιος ο Θεός, ο Μέγας επισκέπτης των εγκρατευτών,
Άγιος Ισχυρός, Εσύ που απλόχερα χαρίζεις τις δωρεές Σου σε όσους περιέστειλαν το «εγώ» τους,
Άγιος Αθάνατος, Εσύ, που αναμένεις την απεξαρτημένη ψυχή από τα μάταια και φθαρτά, προκειμένου να την πλημμυρίσεις με το φως της Αναστάσεως,
Ελέησον ημάς.
Αμήν.
