«Πανηγύρεως ημέρα…»

Μια αληθινή πρόγευση της Αναστάσεως λαμβάνομε κατά το ψάλσιμο του Κανόνος του Σταυρού στον Όρθρο της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως. Πράγματι, ο Κανόνας αυτός αποτελεί μια «παραλλαγή» του Αναστασίμου Κανόνος τόσο κατά τον ήχο και τον ρυθμό, όσο και κατά το περιεχόμενο, το οποίο, για την ακρίβεια, είναι σταυροαναστάσιμο, όπως αρμόζει στο πνεύμα των ημερών, με εμφανή ωστόσο την κυριαρχία του χαρμοσύνου μηνύματος.

Ο υπέροχος αυτός Κανόνας, ποίημα του Θεοδώρου Στουδίτου, παρουσιάζεται εφ’ εξής ολόκληρος, με τους ειρμούς εκάστης ωδής και τα αντίστοιχα τροπάρια, και με σύντομη ερμηνευτική προσέγγιση για την ευκολώτερη κατανόησή του.

Να θυμίσωμε ότι και στον Κανόνα αυτόν, όπως και στους περισσοτέρους, απουσιάζει η β’ ωδή ως μη αρμόζουσα στο όλο χαρμόσυνο πνεύμα του. Σημειωτέον ότι το περιεχόμενο της παλαιάς, β’ βιβλικής ωδής, ήταν θλιβερό και «στενόχωρο», γι’ αυτό η ωδή αυτή στιχολογείται μόνον σε Κανόνες με αντίστοιχο πνεύμα, όπως λ.χ. στον Μεγάλο Κανόνα του Ανδρέου Κρήτης, που ακούμε στις Εκκλησίες μας κατά την Ε’ Εβδομάδα των Νηστειών.

Επίσης να αναφέρωμε ότι, ενώ παλαιότερα οι Κανόνες ψάλλονταν ολόκληροι και μάλιστα οι Ειρμοί (το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής που έδινε τον ρυθμό βάσει του οποίου ψάλλονταν τα υπόλοιπα τροπάρια), επαναλαμβάνονταν πανηγυρικά στο τέλος κάθε ωδής, ως Καταβασίες (ονομάζονταν έτσι, επειδή συνήθως οι ψάλτες και ο πιστός λαός κατέβαιναν από τα στασίδια), αργότερα οι Κανόνες αναγιγνώσκονταν, στην εποχή μας, όμως, πολλές φορές δεν αναγιγνώσκονται καν η αναγιγνώσκονται μόνον η α’ και η γ’ ωδή και ψάλλονται μόνον οι Καταβασίες, όπως ακούσαμε και κατ’ αυτήν την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως.

Επειδή, όμως, οι γλωσσικοί και πνευματικοί θησαυροί του παρόντος Κανόνος είναι πραγματικά θαυμάσιοι, αξίζει, θεωρούμε, να εμβαθύνωμε περισσότερο, ώστε και να τους απολαύσωμε και παράλληλα να ενισχυθούμε στον αγώνα μας, με όραμα και την δική μας ανάσταση!

ᾨδὴ α’. Ἦχος α’. Εἱρμός: Ἀναστάσεως ἡμέρα

«Ὁ θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς, ἐν ἐρυθρᾷ θαλάσσῃ διαβιβάσας Ἰσραήλ, τῶ Σταυρῶ σου, τὴν ὑγράν τῇ ῥάβδῳ τεμῶν, ὠδὴν σοὶ ἐξόδιον, ἀναμέλπων Χριστὲ ὁ Θεός.»

Ἑρμηνεία:

Σύμφωνα με τον υμνοφράφο, ο θειότατος Μωϋσής προτύπωσε στην Ερυθρά θάλασσα, διά της οποίας πέρασε τον λαό του Ισραήλ, με το σημείο του Σταυρού, τέμνοντας με την ράβδο του την θάλασσα («την υγράν»), αναμέλποντας ωδή εξόδιο για τον Χριστό.

Όπως σε όλους τους Κανόνες, έτσι και σε αυτόν, διαπιστώνεται σαφής πρόθεση του υμνογράφου να συνδυάση τα παλαιά βιβλικά γεγονότα – εδώ την διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης- με τα νεώτερα γεγονότα, – εδώ την Σταυροπροσκύνηση. Έτσι, η σταυροειδής κίνηση του Μωϋσέως προτυπώνει τον σταυρικό θάνατο του Κυρίου και η τότε επινίκια ωδή του παραπέμπει τώρα στην εξόδια ωδή για την Σταύρωση του Κυρίου.

Τροπάρια

Πανηγύρεως ἡμέρα, τῇ Ἐγέρσει Χριστοῦ θάνατος φροῦδος ὤφθη*, ζωῆς ἀνέτειλεν αὐγή, ὁ Ἀδὰμ ἐξαναστὰς χορεύει χαρᾷ· διὸ ἀλαλάξωμεν ἐπινίκιον ᾄδοντες.

τῇ Ἐγέρσει Χριστοῦ θάνατος φροῦδος ὤφθη = μὲ τὴν ἔγερση τοῦ Χριστοῦ ὁ θάνατος ἐξαφανίστηκε.

Προσκυνήσεως ἡμέρα τοῦ τιμίου Σταυροῦ δεῦτε πρὸς τοῦτον πάντες· τῆς γὰρ Ἐγέρσεως Χριστοῦ, τὰς αὐγὰς φωτοβολῶν, προτίθεται* νῦν· Αὐτὸν ἀσπασώμεθα ψυχικῶς ἀγαλλόμενοι.

τῆς γὰρ Ἐγέρσεως Χριστοῦ, τὰς αὐγὰς φωτοβολῶν, προτίθεται νῦν= ὁ Σταυρὸς τίθεται μπροστά μας ἀκτινοβολῶντας τὶς λάμψεις («τὰς αὐγάς») τῆς ἐγέρσεως τοῦ Χριστοῦ.

Ἐπιφάνηθι ὁ μέγας τοῦ Κυρίου Σταυρός, δεῖξόν μοι ὄψιν θείαν τῆς ὡραιότητός σου νῦν ἄξιον προσκυνητήν αἰνέσεώς σου*· καὶ γὰρ ὡς ἐμψύχῳ σοι, καὶ φωνῶ, καὶ προσπτύσσομαι*.

δεῖξόν μοι … ἄξιον προσκυνητήν αἰνέσεώς σου = ἀνάδειξέ με ἄξιο προσκυνητὴ τῆς αἰνέσεώς σου.

καὶ γὰρ ὡς ἐμψύχῳ σοι, καὶ φωνῶ, καὶ προσπτύσσομαι = διότι σὰν νὰ εἶσαι ἔμψυχος καὶ σὲ προσφωνῶ καὶ σὲ ἀσπάζομαι.

Αἰνεσάτωσαν συμφώνως, οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ὅτι πρόκειται πᾶσιν* ὁ παμμακάριστος Σταυρός, ᾧ παγεὶς σωματικῶς ἐτύθη Χριστός*· Αὐτὸν ἀσπασώμεθα, ψυχικῶς ἀγαλλόμενοι.

ὅτι πρό-κειται πᾶσιν = διότι στήνεται μπροστὰ σὲ ὅλους μας.

ᾧ παγεὶς σωματικῶς ἐτύθη Χριστός = πάνω στὸν ὁποῖον ἀφοῦ στήθηκε («παγείς»< ρ. πήγνυμι: πήζω, παγώνω) ὁ Χριστὸς μὲ τὸ σῶμα του θυσιάστηκε.

ᾨδὴ γ’. Εἱρμός: Δεῦτε πόμα πίωμεν καινόν.

«Στερέωσον, Δέσποτα Χριστέ, τῷ Σταυρῷ σου ἐν πέτρᾳ με τῇ τῆς πίστεως μὴ σαλευθῆναι τὸν νοῦν ἐχθροῦ προσβολαῖς τοῦ δυσμενοῦς﮲ μόνος γὰρ εἶ ἅγιος.»

Ἑρμηνεία: Και ο ειρμός αυτής της ωδής είναι εμπνευσμένος από την αντίστοιχη γ’ βιβλική ωδή, ποίημα της προφήτιδος Άννης, η οποία, όταν γέννησε τον Σαμουήλ, ευχαρίστησε τον Κύριο, με τα λόγια: «Εστερεώθη η καρδία μου εν Κυρίω…» (Α’ Βασ., β’ 1-10). Ζητά λοιπόν ο υμνογράφος να τον στερεώση ο Κύριος, με την δύναμη του σταυρού Του στην πέτρα της πίστεως, ώστε να μη σαλευθή ο νούς του από τις προσβολές του δυσμενούς εχθρού (του διαβόλου). Τελειώνει, όπως και η παλαιά βιβλική ωδή, με την φράση: διότι μόνος συ είσαι άγιος.

Τροπάρια

Δεῦτε ᾆσμα ᾄσωμεν καινόν, τὴν κατάλυσιν ᾍδου πανηγυρίζοντες· ἐκ γὰρ τοῦ τάφου Χριστὸς ἀνέστη τὸν θάνατον ἑλὼν* καὶ σώσας τὰ σύμπαντα.

τὸν θάνατον ἑλών = κυριεύοντας τὸν θάνατο.

Δεῦτε ἀρυσώμεθα πιστοὶ οὐκ ἐκ κρήνης βρυούσης ὕδωρ φθειρόμενον*, ἀλλὰ πηγὴν φωτισμοῦ Σταυροῦ προσκυνήσει τοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾧ καὶ καυχώμεθα.

Δεῦτε ἀρυσώμεθα πιστοὶ οὐκ ἐκ κρήνης βρυούσης ὕδωρ φθειρόμενον = ἄς ἀντλήσωμε, πιστοί, ὄχι ἀπὸ κρήνη ποὺ ἀναβλύζει φθειρόμενο ὕδωρ.

Σταυροῦ προσκυνήσει … ἐν ὧ …= μὲ τὴν προσκύνηση τοῦ Σταυροῦ, γιὰ τὸν ὁποῖον ….

Πάλαι ὅν ἐτύπου Μωϋσῆς ταῖς παλάμαις Σταυρόν σου νῦν προσπτυσσόμενοι, τὸν νοητὸν Ἀμαλὴκ τροπούμεθα, Δέσποτα Χριστέ, δι’ οὗ καὶ σεσώσμεθα.

Ἑρμηνεία: Ο υμνογράφος αναφέρεται στο γνωστό επεισόδιο από την Παλαιά Διαθήκη, κατά το οποίο, όσο ο Μωϋσής είχε υψωμένα τα χέρια του, σχηματίζοντας έτσι σταυρό, νικούσαν οι Ισραηλίτες, όταν τα κατέβαζε, επειδή κουραζόταν, νικούσαν οι Αμαληκίτες (Έξοδος 17,8-16). Ως νοητός Αμαλήκ εννοείται ο εχθρός που μας αντιπαλαίει όχι σωματικά, αλλά πνευματικά.

Ὄμμασι* καὶ χείλεσιν ἁγνοῖς ἀνακρούοντες μέλος ἀγαλλιάσεως* τὸν τοῦ Κυρίου Σταυρὸν χαρᾷ προσκυνήσωμεν πιστοί, κροτοῦντες ἐν ᾄσμασι.

ὄμμασι = μὲ μάτια.

ἀνακρούοντες μέλος ἀγαλλιάσεως = παίζοντας μέλος (ἆσμα) χαρᾶς.

ᾨδὴ δ’. Ὁ Εἱρμός: «Ἐπὶ τῆς θείας φυλακῆς».

«Ἐπὶ Σταυροῦ σε, Δυνατέ, φωστὴρ ὁ μέγας κατιδών, τρόμῳ ἐπαρθείς, τὰς ἀκτῖνας συνέστειλεν, ἔκρυψε, πᾶσα δὲ κτίσις ὕμνησεν, ἐν φόβῳ τὴν σὴν μακροθυμίαν﮲ καὶ γάρ ἐπλήσθη ἡ γῆ, τῆς σῆς αἰνέσεως.»

Ἑρμηνεία: Εδώ ο υμνογράφος εμπνέεται από την αντίστοιχη δ’ βιβλική ωδή, ύμνο του Προφήτου Αββακούμ, όταν προείδε την Σάρκωση του Κυρίου, που αρχίζει ως εξής: «Κύριε, εισακήκοα την ακοήν σου και εφοβήθην. Κύριε κατενόησα τα έργα σου και εξέστην…» (Αββακ., γ’ 1-19). Με την σειρά του ο υμνογράφος, σε μια υπέροχη ποιητική σύλληψη, απευθυνόμενος προς τον Κύριο, λέει ότι καθώς τον αντίκρυσε πάνω στον Σταυρό ο φωστήρας ο μέγας (ο ήλιος), καταληφθείς από τρόμο, μάζεψε και έκρυψε τις ακτίνες του και όλη η κτίση ύμνησε με φόβο την μακροθυμία του, ενώ η γη γέμισε από την αίνεσή του. Με τον τρόπο αυτόν δηλώνεται ότι ολόκληρη η κτίση, ουρανός και γη, συνέπασχε με τον Κτίστη και Δημιουργό της στο σταυρικό Του πάθος.

Τροπάρια

Ἰδοὺ ἀνέστη ὁ Χριστός, ταῖς Μυροφόροις Γυναιξίν Ἄγγελος φησί, μὴ θρηνεῖτε, πορευθεῖσαι εἴπατε τοῖς Ἀποστόλοις﮲ Χαίρετε﮲ σήμερον σωτηρία τῷ Κόσμῳ, ἡ τυραννίς τοῦ ἐχθροῦ θανάτῳ λέλυται.

Τοῦ ζωηφόρου σου Σταυροῦ τὴν προσκυνήσιμον χαρὰν σήμερον, Χριστέ, ὑπαντῶντες, προπομπὴν ποιούμεθα τοῦ παναγίου Πάθους σου﮲ εἰς σωτηρίαν τοῦ Κόσμου ἐναπειργάσω*, Σωτήρ, ὡς παντοδύναμος.

εἰς σωτηρίαν … ἐναπειργάσω = ἐργάστηκες γιὰ τὴν σωτηρία, τὴν σχεδίασες, τὴν προετοίμασες.

Σήμερον γίνεται χαρὰ ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς, ὅτι τοῦ Σταυροῦ τὸ σημεῖον Κόσμῳ ἐμφανίζεται, Σταυρὸς ὁ τρισμακάριστος﮲ οὗτος γὰρ προτεθεὶς ἀναβλύζει τοῖς προσκυνοῦσιν αὐτὸν χάριν ἀένναον.

Τί σοι προσάξωμεν Χριστέ; ὅτι τὸν τίμιον Σταυρὸν δέδωκας ἡμῖν προσκυνῆσαι, ἐν ᾧ τὸ πανάγιον κατεκενώθη* Αἷμά σου, ᾧ καὶ ἡ Σάρξ σου ἣλοις ἐπάγη﮲* ὃν ἀσπαζόμενοι νῦν, εὐχαριστοῦμέν σοι.

ἐν ᾧ … κατεκενώθη = πάνω στὸ ὁποῖο ἄδειασε.

ᾧ καὶ ἡ Σάρξ σου ἣλοις ἐπάγη = στὸ ὁποῖο καὶ ἡ σάρκα σου μπήχτηκε σὲ καρφιά.

 

ᾨδὴ ε’. Ὁ Εἱρμός: «Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος»

«Ὀρθρίζοντες σὲ ἀνυμνοῦμεν, Σωτὴρ τοῦ Κόσμου, εἰρήνην εὑράμενοι τῷ Σταυρῷ σου, δι’ οὗ ἀνεκαίνισας τὸ γένος τὸ ἀνθρώπινον, φῶς πρός ἀνέσπερον ἄγων ἡμᾶς.»

Τροπάρια

Ἀνέτειλας ἀπὸ τοῦ τάφου ἄδυτον φάος*, τῷ Κόσμῳ ἀστράπτων τὴν ἀφθαρσίαν, ἐκμειώσας, Κύριε, θανάτου τὴν κατήφειαν ἐκ τῶν περάτων ὡς εὔσπλαγχνος.

φάος = φῶς.

Προσέλθωμεν κεκαθαρμένοι τῇ ἐγκρατείᾳ*, θερμῶς προσπτυσσόμενοι ἐν αἰνέσει Ξύλον τὸ πανάγιον, ἐν ᾧ Χριστὸς σταυρούμενος ἔσωσε Κόσμον ὡς εὔσπλαγχνος.

κεκαθαρμένοι τῇ ἐγκρατείᾳ = ἔχοντας καθαρθῆ μὲ τὴν ἐγκράτεια.

Χορεύουσιν ἐν εὐφροσύνῃ Ἀγγέλων τάξεις σήμερον, Σταυροῦ σου τῇ προσκυνήσει﮲ ἐν αὐτῷ γὰρ τέθραυκας* τὰς τῶν δαιμόνων φάλαγγας, σώσας, Χριστέ, τὸ ἀνθρώπινον.

ἐν αὐτῷ τέθραυκας = μὲ τὴν βοήθειά Του (τοῦ Σταυροῦ) ἔχεις θραύσει.

Παράδεισος ἄλλος ἐγνώσθη ἡ Ἐκκλησία, ὡς πρίν ξύλον ἔχουσα ζωηφόρον, τὸν Σταυρόν σου, Κύριε﮲ ἐξ οὗ διὰ προσψαύσεως ἀθανασίας μετέχομεν.

Ἑρμηνεία: Όπως πριν υπήρχε στο κέντρο του Παραδείσου το ξύλο της ζωής, έτσι και τώρα η Εκκλησία, ως άλλος Παράδεισος, έχει στο κέντρο της τον Σταυρό του Κυρίου, με το άγγιγμα του οποίου («διά προσψαύσεως») μετέχομε στην αθανασία.

ᾨδὴ Ϛ’. Ὁ Εἱρμός: «Κατῆλθες ἐν τοῖς κατωτάτοις».

«Τὸν τύπον τοῦ θείου Σταυροῦ Ἰωνᾶς ἐν κοιλίᾳ τοῦ κήτους τεταμέναις παλάμαις προδιεχάραξε καὶ ἀνέθορε σεσωσμένος τοῦ θηρὸς τῇ δυνάμει σου, Λόγε.»

Ἑρμηνεία: Και ο Ειρμός αυτός είναι εμπνευσμένος από την αντίστοιχη στ’ βιβλική ωδή: «Τον τύπο του θείου σου Σταυρού στην κοιλιά του κήτους προδιεχάραξε ο Ιωνάς με τις απλωμένες του παλάμες·και εξήλθε σώος από την κοιλιά του τεραστίου ψαριού, χάρη στην θεία σου δύναμη, Λόγε.». Η παραμονή του Ιωνά επί τριήμερον στην κοιλία του κήτους και η μετέπειτα σωτήρια άνοδός του αποτελεί προτύπωση της καθόδου του Κυρίου στον Άδη και της μετά τριήμερον αναστάσεώς Του.

Τροπάρια

Ἀνέστης τὸν θάνατον θραύσας, Χριστέ, ὥσπερ μέγας Βασιλεύς, ἐκ τῶν τοῦ ᾍδου ταμείων*, ἀνακαλέσας ἡμᾶς εἰς ἀπόλαυσιν Βασιλείας οὐρανῶν, εἰς γῆν ἀθανασίας.

ἐκ τῶν τοῦ Ἅδου ταμείων = ἀπὸ τὸ κατοικητήριο τοῦ Ἅδου.

Κροτοῦντες ἐν ᾄσμασι θείοις, πιστοί, ἀλαλάξωμεν Θεῷ, τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου κατασπαζόμενοι﮲ ἁγιότητος ἀναβλύζει γὰρ πηγὴν πᾶσι τοῖς ἐν τῷ Κόσμῳ.

Πληροῦται ἡ ᾀσματογράφος φωνή*, προσκυνοῦμεν γὰρ ἰδοὺ τῶν ἀχράντων ποδῶν σου, τὸ ὑποπόδιον Παντοδύναμε, τὸν Σταυρόν σου τὸν σεπτόν, τὸ τριπόθητον ξύλον*.

Ἑρμηνεία: Αναφέρεται στην εκπλήρωση, στο πρόσωπο του Κυρίου, του ψαλμού του Δαυΐδ: «Υψούτε Κύριον τον Θεόν ημών και προσκυνείτε τω υποποδίω των ποδών αυτού, ότι άγιος εστί» (Ψαλ., 98, 5).

τὸ τριπόθητον ξύλον = τὸ τρεῖς φορὲς ποθητό. Ἔμμεση ἀναφορὰ στὴν Ἁγία Τριάδα.

Ὃ εἶδε ξύλον τῷ σῷ ἄρτῳ βληθὲν, Προφητῶν ὁ θρηνητής*, τὸν Σταυρόν σου, οἰκτίρμον, κατασπαζόμενοι, ἀνυμνοῦμέν σου τὰ δεσμὰ καὶ τὴν ταφήν, λόγχην τε καὶ τούς ἥλους.

Ἑρμηνεία: Αναφέρεται στον Ιερεμία, τον «θρηνητή Προφήτη», που προείδε ότι μπήχτηκε ξύλο στο σώμα του Χριστού («στον άρτο του»). Πράγματι ο Κύριος προς-ηλώθηκε πάνω στον Σταυρό.

Ἐπ’ ὤμων ὃνπερ κατεδέξω, Χριστέ, φέρειν ἅγιον Σταυρόν, καὶ ἐν τούτῳ ἀρθῆναι καὶ σταυρωθῆναι σαρκὶ προσπτυσσόμενοι κομιζόμεθα ἰσχὺν κατ’ ἐχθρῶν ἀοράτων.

Ἑρμηνεία: Τον Σταυρό που δέχθηκες να πάρης πάνω στον ώμο σου και πάνω σ’ αυτόν να υψωθής και να σταυρωθής ως άνθρωπος («σαρκί»), αυτόν προσκυνούντες λαμβάνομε δύναμη κατά αοράτων εχθρών.

Κοντάκιον. Αὐτόμελον. Ἦχος βαρὺς

Οὐκέτι φλογίνη ῥομφαία φυλάττει τὴν πύλην τῆς Ἐδέμ﮲ αὐτῇ γὰρ ἐπῆλθε παράδοξος σβέσις, τὸ ξύλον τοῦ Σταυροῦ﮲ θανάτου τὸ κέντρον καὶ ᾅδου τὸ νῖκος ἐλήλαται﮲ ἐπέστης δέ, Σωτήρ μου, βοῶν τοῖς ἐν ᾅδη﮲ Εἰσάγεσθε πάλιν εἰς τὸν Παράδεισον.

Ἑρμηνεία: Μετά από την έξοδο των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, πύρινη ρομφαία τάχθηκε να φυλάη την πύλη του Παραδείσου, ώστε να εμποδίζεται η πρόσβαση των Πρωτοπλάστων σε αυτόν και στο ξύλο της ζωής. (Γεν., 3, 23-24). Τώρα, όμως, ο Εσταυρωμένος Κύριος (αυτόν συμβολίζει «το ξύλο του Σταυρού»), με την νίκη Του επί του θανάτου επέφερε «παράδοξο σβέσι» στην φωτιά, με την έννοια ότι ξεγέλασε τον διάβολο που πίστεψε ότι Τον θανάτωσε αλλά Αυτός αναστήθηκε! Γι’ αυτό λέει ο υμνογράφος ότι το κεντρί του θανάτου και η νίκη του Άδου «έχουν πάει περίπατο» («ελήλαται» < ρ. ελαύνω), διότι ο Σωτήρας Κύριος λυτρώνει από τον θάνατο τους νεκρούς (οι οποίοι δεν είναι πλέον νεκροί αλλά κεκοιμημένοι) και τους χαρίζει τον Παράδεισο της αιωνίου ζωής!

Ὁ Οἶκος

Τρεῖς σταυροὺς ἐπήξατο ἐν Γολγοθᾷ ὁ Πιλάτος, δύω τοῖς λῃστεύσασι καὶ ἕνα τοῦ Ζωοδότου*﮲ ὃν εἶδεν ὁ ᾅδης καὶ εἶπε τοῖς κάτω﮲ Ὢ λειτουργοί μου καὶ δυνάμεις μου, τίς ὁ ἐμπήξας ἧλον τῇ καρδίᾳ μου; ξυλίνη με λόγχη ἐκέντησεν ἄφνω καὶ διαῤῥήσομαι﮲ τὰ ἔνδον μου πονῶ, τὴν κοιλίαν μου ἀλγῶ, τὰ αἰσθητήριά μου﮲ μαιμάσσει τὸ πνεῦμά μου καὶ ἀναγκάζομαι ἐξερεύξασθαι τὸν Ἀδὰμ καὶ τοὺς ἐξ Ἀδάμ, ξύλῳ δοθέντας μοι﮲ ξύλον γὰρ τούτους εἰσάγει πάλιν εἰς τὸν Παράδεισον.

Τρεῖς σταυροὺς ἐπήξατο = τρεῖς σταυροὺς ἔμπηξε (ἡ γραφή «δύω» ἀντί «δύο»εἶναι σωστή, διότι εἶναι δυϊκὸς ἀριθμός).

Ἑρμηνεία: Ευφάνταστη ποιητική σύλληψη! Ο υμνογράφος προσωποποιεί τον Άδη, ο οποίος, αντί για τον Σταυρωμένο Κύριο, που θα ‘πρεπε να σπαράζη από τον πόνο και να θρηνή, θρηνεί ο ίδιος και λέγει: ποιος μου έμπηξε καρφί στην καρδιά μου; Ξύλινη λόγχη με κέντησε ξαφνικά και διαρρηγνύομαι. Πονώ μέσα μου, πονώ στην κοιλιά μου και σε όλες μου τις αισθήσεις. Ταράζεται («μαιμάσσει») το πνεύμα μου και αναγκάζομαι να «ξεράσω» τον Αδάμ και τους προερχομένους απ’ αυτόν (τους συν-αμαρτωλούς), που μου δόθηκαν εξ αιτίας της βρώσεως του ξύλου. Και πάλι ξύλο (το ξύλον της ζωής, ο Χριστός) τους εισάγει στον Παράδεισο!

ᾨδή ζ’. Εἱρμός: Ὁ Παῖδας ἐκ καμίνου.

«Φλογώσεως ὁ Παῖδας ρυσάμενος, σάρκα προσλαβόμενος, ἦλθεν ἐπὶ γῆς, καὶ Σταυρῷ προσηλωθείς, σωτηρίαν ἡμῖν ἐδωρήσατο, ὁ μόνος εὐλογητὸς τῶν Πατέρων Θεός, καὶ ὑπερένδοξος».

Ἑρμηνεία: Και πάλι η σύνδεση με την παλαιά ζ’ βιβλική ωδή, που έψαλλαν οι τρεις παίδες, όταν ρίχθηκαν στην κάμινο. Ο υμνογράφος, λοιπόν, λέει ότι Αυτός που έσωσε τους Παίδες από την φλόγωση της καμίνου, αφού έλαβε σάρκα και οστά, ήλθε στην γη και προσηλωθείς στον Σταυρό, μας δώρισε την σωτηρία, ο μόνος ευλογητός των Πατέρων Θεός και υπερένδοξος. Επομένως την σωτηρία των τριών παίδων την απεργάστηκε ο Θεός Λόγος, άσαρκος στην Παλαιά Διαθήκη, και κατόπιν Σαρκωθείς «διά την ημών -πάντων των ανθρώπων- σωτηρίαν».

Τροπάρια

Ἀνέστης ἐκ τοῦ τάφου τριήμερος, ὡς ὁ ὑπνῶν*, Κύριε, Ἅδου πυλωροὺς* πατάξας θείᾳ δυνάμει καὶ τοὺς πάλαι ἐγείρας Προπάτορας, ὁ μόνος εὐλογητὸς τῶν Πατέρων Θεὸς καὶ ὑπερένδοξος.

ὡς ὁ ὑπνῶν = ὅπως ὁ ἀποκοιμισμένος, ποὺ κάποια στιγμὴ ξυπνάει.

Ἅδου πυλωρούς = τοὺς φρουροὺς τοῦ Ἅδου.

Τῇ λύρᾳ τῶν ἀσμάτων χορεύοντες ἀγαλλιασώμεθα* σήμερον λαοί, τῇ τοῦ Σταυροῦ προσκυνήσει τὸν ἐν τούτῳ παγέντα* Χριστὸν δοξάζοντες, τὸν μόνον εὐλογητὸν τῶν Πατέρων Θεὸν καὶ ὑπερένδοξον.

ἀγαλλιασώμεθα = ἄς χαροῦμε (ὑποτακτικὴ ἔγκλιση).

τὸν ἐν τούτῳ παγέντα = αὐτὸν ποὺ καρφώθηκε πάνω του (παγέντα < ρ. πήγνυμι).

Ὁ δείξας τὸ θνητότητος ὄργανον ζωῆς ἐργαστήριον κόσμῳ ἀσπαστόν*, τὸν σὸν Σταυρόν, Πανοικτίρμον, τοὺς αὐτὸν προσκυνοῦντας ἁγίασον, ὁ μόνος εὐλογητὸς τῶν Πατέρων Θεὸς καὶ ὐπερένδοξος.

Ὁ δείξας τὸ θνητότητος ὄργανον ζωῆς ἐργαστήριον = ἐσὺ ποὺ ἀπέδειξες τὸ ὄργανο τοῦ θανάτου ὄργανο ζωῆς ποὺ νὰ μπορῆ κανεὶς νὰ τὸ ἀσπαστῆ.

Ὁ μόνος ἐλεήμων καὶ εὔσπλαγχνος φώτισον, ἁγίασον, μόνε Ἰησοῦ, τοὺς προσκυνοῦντάς σου πιστῶς τὸν Σταυρὸν καὶ τὰ θεῖα παθήματα, ὁ μόνος εὐλογητὸς τῶν Πατέρων Θεὸς καὶ ὑπερένδοξος.

ᾨδὴ η’. Εἱρμός: Αὕτη ἡ κλητὴ καὶ ἁγία ἡμέρα.

«Χεῖρας ἐν τῷ λάκκῳ βληθεὶς τῶν λεόντων ποτέ, ὁ μέγας ἐν Προφήταις, σταυροειδῶς ἐκπετάσας, Δανιήλ, ἀβλαβὴς ἐκ τῆς τούτων καταβρώσεως σέσωσται, εὐλογῶν Χριστὸν τὸν Θεὸν εἰς τοὺς αἰῶνας».

Ἑρμηνεία: Και η ογδόη βιβλική ωδή σχετιζόταν με τους τρεις παίδες εν τη καμίνω, οι οποίοι, όταν βγήκαν ζωντανοί, δοξολογούσαν τον Κύριο, με τα λόγια: «Ευλογητός ο Θεός των Πατέρων ημών και υπερένδοξος.» Ο τωρινός υμνογράφος αναφέρεται εδώ στον προφήτη Δανιήλ, που ως γνωστόν, ρίχθηκε στον λάκκο των λεόντων και έμεινε αβλαβής από την κατασπάραξή των («εκ της τούτων καταβρώσεως»), αφού άπλωσε σταυροειδώς τα χέρια του. Η σταυροειδής κίνηση τούΔανιήλ, χάρη στην οποία σώθηκε και δοξολόγησε τον Κύριο, αποτελεί προτύπωση του σταυρού του Κυρίου, του σταυρικού Του θανάτου, διά του οποίου επήλθε η σωτηρία στον κόσμο.

Τροπάρια

Μύρα ἐν χερσὶ τί κατέχετε ὅλως; τίνα δὲ ἐκζητεῖτε; νῦν ὁ φανεὶς Νεανίας ἐν τῷ τάφῳ βοᾶ﮲ ἐξανέστη ὁ Χριστὸς καὶ Θεὸς ἡμῶν, ἀναστήσας φύσιν βροτῶν Ἅδου κευθμώνων*.

Ἑρμηνεία: Το παρόν τροπάριο ξαναζωντανεύει τον διάλογο του Αγγέλου-Κυρίου με τις Μυροφόρες. Ο Κύριος τους λέει ότι ανέστη, συνανασταίνων την φύση των θνητών από την υπόγεια κατοικία του Άδου («Άδου κευθμώνων»).

Χαίροις τὸ τρισόλβιον* ξύλον καὶ θεῖον, Σταυρέ, φῶς τοῖς ἐν σκότει, ὁ τετραπέρατον κόσμον τῇ ἐλλάμψει τῇ σῇ τῆς ἐγέρσεως Χριστοῦ προδεικνὺς τὰς αὐγάς*, ἀξίωσον πάντας πιστοὺς φθάσαι τὸ Πάσχα.

Ἑρμηνεία: (Σταυρέ) ο τετραπέρατον κόσμον τη ελλάμψει τη ση της εγέρσεως Χριστού προδεικνύς τας αυγάς = εσύ Σταυρέ, που έδειξες εκ των προτέρων («προδεικνύς»), με την λάμψη σου, στον τετραπέρατο κόσμο (που έχει τέσσερις άκρες) τις λάμψεις της εγέρσεως του Χριστού. Και πάλι ο Σταυρός, το πρώην φονικό όργανο, παρουσιάζεται από τον υμνογράφο ως «τρισόλβιον ξύλον» (=ξύλο που κάνει κάποιον τρισευτυχισμένο) και ως φωτεινό σημάδι που προμηνύει την ανάσταση!

Ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ μυρίζει τὰ μύρα τῆς θείας μυροθήκης, τὸ ζωομύριστον ξύλον, ὁ Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ﮲ ὀσφρανθῶμεν τῆς αὐτοῦ θεοπνεύστου ὀδμῆς* αὐτὸν προσκυνοῦντες πιστῶς εἰς τοὺς αἰῶνας.

ὀδμῆς: ἀρχαιότερος τύπος, ἀντὶ ὀσμῆς.

Δεῦρο Ἐλισσαῖε Προφῆτα, εἰπὲ ἐμφανῶς﮲ Τί τὸ ξύλον ἐκεῖνο, ὃ εἰς τὸ ὕδωρ καθῆκες*; Ὁ Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ﮲ δι’ οὗ αὐτὸν προσκυνοῦντες πιστῶς εἰς τοὺς αἰῶνας.

Ἑρμηνεία: Άλλη μια προτύπωση του Σταυρού του Χριστού παρουσιάζεται εδώ. Κάποτε, ξέφυγε σε έναν από την ομάδα των προφητών που συνώδευαν τον προφήτη Ελισσαίο το σίδερο του τσεκουριού, ενώ έκοβε ξύλα, και του έπεσε στον ποταμό. Τότε ο Ελισσαίος ξεφλούδισε ένα κομμάτι ξύλου και το έρριξε στο σημείο όπου έπεσε το σίδερο και τότε αυτό ανήλθε στην επιφάνεια και επέπλεε (Δ’ Βασιλειών 6, 1-7). Έτσι και διά του Σταυρού του Κυρίου «ανελκύσθημεν του βάθους της φθοράς».

Πάλαι Ἰακὼβ προτυπῶν τὸν Σταυρόν σου, Χριστέ, Ἰωσὴφ προσεκύνει τῆς θείας ῥάβδου τὸ ἄκρον, σκῆπτρον ταύτην φρικτόν, βασιλείας τε τῆς σῆς προορώμενος﮲ ὃν νῦν προσκυνοῦμεν πιστῶς εἰς τοὺς αἰῶνας.

Ἑρμηνεία: Και άλλη μια προτύπωση του Σταυρού του Κυρίου: Η προσκύνηση της βασιλικής ράβδου του Ιωσήφ από τον πατέρα του, τον Ιακώβ. Με την κίνηση του Ιακώβ να προσκυνήση το άκρο της ράβδου σχηματίζεται σταυρός. Εξ άλλου, η βασιλική ράβδος του Ιωσήφ προτυπώνει την βασιλεία του Χριστού, που με τον σταυρικό Του θάνατο θα μετατρέψη το «φρικτόν σκήπτρον» σε όργανο σωτηρίας!

ᾨδὴ θ’. Εἱρμός: Φωτίζου, φωτίζου

«Ὦ Μῆτερ Παρθένε καὶ Θεοτόκε ἀψευδής, ἡ τεκοῦσα ἀσπόρως Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν, τὸν ἐν Σταυρῷ ὑψωθέντα σαρκί, σὲ οἱ πιστοὶ ἅπαντες ἀξίως σὺν τούτῳ νῦν μεγαλύνομεν».

Ἑρμηνεία: Η ενάτη ωδή, η μόνη που δεν αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, αποτελεί ύμνο στην Παναγία, η οποία, εν προκειμένω χαρακτηρίζεται ως «αψευδής Θεοτόκος», προς άρση των αντιθέτων αιρετικών απόψεων. Αυτήν λοιπόν «την Θεοτόκο και Μητέρα του φωτός», μαζί με τον τόκο της, τον Χριστό, που υψώθηκε «σαρκί» στον Σταυρό για την δική μας σωτηρία υμνούμε «αξίως» όλοι οι πιστοί.

Τροπάρια

Ἐν τάφῳ κατῆλθες, ὁ ζωοδότης καὶ Θεός, καὶ συνέτριψας πάντα κλεῖθρα τε καὶ τοὺς μοχλοὺς καὶ τοὺς νεκροὺς ἐξανέστησας, Δόξα τῇ σῇ ἐγέρσει βοῶντας, Χριστέ, Σωτὴρ παντοδύναμε.

Ὁ τάφος ζωήν μοι, Χριστέ, ἀνέβλυσεν ὁ σός﮲ ὁ κρατῶν τῆς ζωῆς γὰρ ἐπιστὰς ἐβόησας τοῖς κατοικοῦσιν ἐν μνήμασιν﮲ Οἱ ἐν δεσμοῖς λύθητε﮲ ἐγὼ γὰρ τοῦ κόσμου λύτρον ἐλήλυθα.

Ἐν ὕμνοις σκιρτάτω πάντα τὰ ξύλα τοῦ δρυμοῦ, τὸ ὁμώνυμον ξύλον τοῦ Σταυροῦ θεώμενα κατασπαζόμενον σήμερον﮲ οὗ ὁ Χριστὸς ὕψωσε τὴν κάραν, ὡς προφητεύει ὁ θεῖος Δαυΐδ.

Ἐν ξύλῳ τεθνήξας ξύλον σὲ εὕρηκα ζωῆς, χριστοφόρε Σταυρέ μου*, φυλακτήρ μου ἄρρηκτε, κατὰ δαιμόνων ἰσχὺς κραταιά﮲ σὲ προσκυνῶν σήμερον κραυγάζω﮲ Ἁγίασόν με τῇ δόξῃ σου.

Ἑρμηνεία: Και πάλι η αναλογία ανάμεσα στο ξύλο της γνώσεως, το οποίο απετέλεσε την αιτία για την πτώση των Πρωτοπλάστων («τεθνήξας εν ξύλω»), και στο ξύλο της ζωής, τον Εσταυρωμένο Κύριο, που διά της σταυρικής Του θυσίας ανασταίνει «τον Αδάμ παγγενή», ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, και του χαρίζει την αιώνια ζωή.

Εὐφραίνου, ἀγάλλου, ἡ Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ, τὸ τρισόλβιον ξύλον προσκυνοῦσα σήμερον τοῦ παναγίου Σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ, ᾧ λειτουργεῖ τάγματα Ἀγγέλων* καὶ μετὰ φόβου παρίστανται.

ᾧ λειτουργεῖ = τὸν ὁποῖο (Σταυρό) διακονοῦν …

Μετά από την παραπάνω προσέγγιση, έγινε, πιστεύω, κατανοητό ότι ο Κανόνας του Σταυρού, ο οποίος ψάλλεται την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, είναι απολύτως εναρμονισμένος με το πνεύμα της περιόδου της Σαρακοστής. Βρισκόμενοι μάλιστα στο μεσοστάδιό της, έχοντας διανύσει ήδη τρεις εβδομάδες και οδεύοντας για την τέταρτη, ατενίζομε πλέον με ελπίδα και γλυκιά προσμονή την Ανάσταση, χρειάζεται, όμως, να ανέβωμε και τον ανηφορικό δρόμο του Σταυρού, ώστε να φτάσωμε στο τέρμα της πορείας μας.

Είθε να μας αξιώση ο Κύριος, με την δική Του χάρη, την δύναμη του ζωηφόρου Σταυρού Του και με την βοήθεια των ζωηρρύτων ύμνων της Εκκλησίας μας, να βιώσωμε και εφέτος τα Άγιά Του Πάθη και να ζήσωμε και την λυτρωτική Του Ανάσταση. Γένοιτο!