Η αρετή κατά Πλάτωνα, Αριστοτέλη και άγιο Μάξιμο

Η λέξη  αρετή  παράγεται από το ρήμα  αραρίσκω,  που σημαίνει ταιριάζω, προσαρμόζω. Η πρώτη σημασία της αρετής ήταν ικανότητα προσαρμογής  και γενικότερα ικανότητα σωματική, ψυχική, πνευματική. Η πρώτη αρετή στην ηρωική εποχή των ομηρικών χρόνων ήταν η ανδρεία και η αξιοσύνη. Ο Πίνδαρος ταυτίζει την αρετή με τη σωματική διάπλαση, ο Ησίοδος με την τιμή. Στην αρετή έδωσαν κατά καιρούς διάφορο περιεχόμενο, ανάλογα με τα ιδανικά της εποχής.

Γενικότερα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι αρχαίοι θεωρούσαν δύσκολη την αρετή. Την έβλεπαν σαν καρπό προσωπικού αγώνα και καθημερινής, αδιάκοπης προσπάθειας. «Μπροστά στην αρετή οι θεοί βάλανε τον ιδρώτα», ανέφερε ο Ησίοδος, ενώ η αρετή χαρακτηρίζεται ως «πολύµοχθος». Εύκολη είναι µόνο η κακία, όπως αναφέρει ο σοφιστής Πρόδικος στον µύθο του  για την Αρετή και την Κακία, τις οποίες συνάντησε ο Ηρακλής στο δρόμο του.

Απ’ τους Έλληνες φιλοσόφους πρώτος ο μεγάλος μύστης Πυθαγόρας όχι μόνο δίδαξε την αρετή και τον ενάρετο βίο αλλά και την εφάρμοσε και ο ίδιος και οι μαθητές του με μεγάλη αυστηρότητα. Την αρετή την αποκαλούσε αρμονία ψυχής, σύμμετρο συνδυασμό πνευματικών και ηθικών προτερημάτων «καλόν καγαθόν«. Οι Πυθαγόρειοι επιδίωκαν τον ενάρετο βίο με την εξουσία της βούλησης. Περίφημος, όπως λέμε κι αλλού, ο καθημερινός βραδινός έλεγχος των Πυθαγορείων: «Τι παρέβην; Τι δ’ έρεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;» δηλ. τι έπραξα που δεν έπρεπε, τι έπραξα που έπρεπε και τι δεν έπραξα που έπρεπε να πράξω;

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης απηχούν τις ιδέες του δασκάλου τους, του Σωκράτη, ενώ ο άγιος  Μάξιμος εκπροσωπεί επάξια την χριστιανική άποψη. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τον Σωκράτη.

Η αρετή κατά τον Σωκράτη

Ο Σωκράτης πρώτος ένιωσε την ανάγκη να προσδιορίσει το περιεχόμενο κάθε αρετής. Διαπίστωσε ότι όλοι μιλούσαν για αρετές, χωρίς να εξετάζουν σε τι συνίσταται η καθεμιά, ποια είναι η ουσία τους. Οι αρετές για όλους σχεδόν ήταν έννοιες ευκολονόητες και δεν χρειάζονταν κάποια ιδιαίτερη ανάλυση. Για τον Σωκράτη η αρετή είναι γνώση και η πρώτη γνώση είναι η γνώση του εαυτού μας, η αυτογνωσία, γι’ αυτό και έβαλε θεμέλιο της διδασκαλίας του το Δελφικό ρητό  το «γνώθι σαυτόν«.

Κατά τον Σωκράτη δεν µπορεί να είναι κανείς ενάρετος, αν δεν γνωρίζει «τι είναι ἀρετή». Υποστήριζε ότι η αλήθεια υπάρχει σαν σπόρος μέσα στα βάθη της ψυχής κι από κει αρχίζει η αύξηση της. Έτσι η γνώση γίνεται καρπός, δηλαδή δραστηριότητα και αρετή μέσα στο χώρο της πολιτείας. Επομένως η αρετή κατά τον Σωκράτη είναι γνώση και η κακία  αμάθεια,   γι’ αυτό υποστηρίζει το «ουδείς εκών κακός» ότι δηλαδή κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση του, αλλά γιατί δεν γνωρίζει το καλό.

Η αρετή κατά τον  Πλάτωνα

Ο Πλάτων δίδαξε με πιο επιστημονικό τρόπο την αρετή. Η αρετή κατά τον Πλάτωνα είναι εσωτερική τάξη, αρμονία ψυχής, η δε κακία το αντίθετο. Μόνο ο ενάρετος είναι ελεύθερος, γιατί κυριαρχεί σ’ αυτόν ο νους. Ο ενάρετος  είναι «πλούσιος», γιατί είναι χαρούμενος, ατάραχος, αυτάρκης. Αν η ψυχή κυριαρχείται από το πάθος γίνεται δούλη, δειλή, περίλυπη. Η αρετή είναι μια και ενιαία, επειδή όμως ο άνθρωπος έχει ποικίλες κοινωνικές σχέσεις αλλά και ψυχικές εκδηλώσεις προκύπτουν επί μέρους αρετές.

Οι τέσσερις θεμελιώδεις αρετές κατά τον Πλάτωνα  είναι: η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη.

 Η Σοφία με έδρα τον εγκέφαλο, είναι αρετή του λογιστικού (διανόησης) και την οποία κατέχουν οι άρχοντες (βασιλείς) της πόλης και συνίσταται  στη δυνατότητα της ορθής κρίσης, δηλαδή  στην αληθινή σοφία. Ο Πλάτων δίνει ακόμη και πολιτική σημασία στην αρετή της σοφίας και την παρουσιάζει ως γνώση που αναφέρεται στον τρόπο της διακυβέρνησης της πολιτείας. «Σοφία, σημαίνει λοιπόν σύνεση και φρονιμάδα που είναι απαραίτητη για τη διοίκηση και το χειρισμό των πραγμάτων της πολιτείας, κι όχι  μεταφυσική γνώση της ιδέας του αγαθού».

Η Ανδρεία, με έδρα την καρδιά, είναι αρετή του θυμοειδούς, την οποία κατέχουν οι  φύλακες κα συνίσταται στη γνώση του «δεινού και μη δεινού», δηλαδή του τί πρέπει να φοβάσαι και τί όχι.

Η Σωφροσύνη, με έδρα το στομάχι, είναι αρετή του επιθυμητού και συνίσταται στην αυτοκυριαρχία και στην χαλιναγώγηση ορισμένων απολαύσεων και επιθυμιών.

Η Δικαιοσύνη, που είναι η συνισταμένη των προηγούμενων αρετών και  προσδίδει αρμονία και ισορροπία στην ψυχή του ανθρώπου.

Τις αρετές αυτές τις ονομάζει θεία αγαθά απ’ τα οποία εξαρτώνται και τα ανθρώπινα αγαθά, όπως  η υγεία, το κάλλος, η ισχύς, ο πλούτος και άλλα.

Η σωφροσύνη

Στον Χαρμίδη ο Πλάτων πραγματεύεται τη φύση της αρετής ως σωφροσύνης, ηθικής ισορροπίας και εγκράτειας, μέσα από μια αφηγηματική διαλογική διερεύνηση, η οποία προφανώς απηχεί συζητήσεις και σχόλια στην ίδια την Ακαδημία.

Οι ορισμοί της σωφροσύνης.

Σύμφωνα με τον πρώτο ορισμό, σωφροσύνη είναι η αρετή σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος βάζει τάξη στη ζωή του και ενεργεί αργά χωρίς να βιάζεται, την ταυτίζει δηλαδή με την ηρεμία του ανθρώπου στις διάφορες  ενέργειες και δραστηριότητες του.

Σύμφωνα με τον δεύτερο ορισμό, σωφροσύνη είναι η ικανότητα της ταχύτητας του σώματος και της οξύτητας του πνεύματος.

Σύμφωνα με τον τρίτο ορισμό, η σωφροσύνη ταυτίζεται με την οικειοπραγία, την ικανότητα δηλαδή να διαχειρίζεται σωστά τις υποθέσεις του.

Σύμφωνα με τον τέταρτο  ορισμό, η σωφροσύνη ταυτίζεται με την αυτογνωσία. Για να ζει κανείς χωρίς να κάνει σφάλματα στη ζωή του προϋποθέτει την επιστήμη της σωφροσύνης, της γνώσης δηλαδή και της επίγνωσης της άγνοιας και της αναγνώρισης του ειδικού σε κάθε περίπτωση.

Ο Σωκράτης στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα υποστηρίζει ότι  η «πολιτική αρετή» είναι η άρτια και πλήρης διαμόρφωση του πολίτη μέσα στα πλαίσια της πολιτείας, δηλαδή ζει σε οργανωμένη κοινότητα, της οποίας είναι αναπόσπαστο μέλος και μοιράζεται τη συνυπευθυνότητα  με τους ομοίους του.

Η πολιτεία που θεμελιώνεται σε αυτές τις αρετές είναι δημοκρατική, γιατί ο αμοιβαίος σεβασμός και το αίσθημα της δικαιοσύνης των πολιτών εμπεδώνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και με την πολιτεία και  εξασφαλίζουν την ισορροπία στις σχέσεις τους.

Γενικά σκοπός της αρετής κατά τον Πλάτωνα είναι η ευδαιμονία. Κύριο γνώρισμα της ευδαιμονίας είναι η συμμόρφωση της ψυχικής μας δραστηριότητας προς στην αρετή.

(Συνεχίζεται)