Οι διαβαθμίσεις της εγκράτειας και της ακράτειας στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλους

2 Απριλίου 2023

     Ιδρυτής της ηθικής φιλοσοφίας φυσικά είναι ο Σωκράτης και συνεχιστής ο Πλάτωνας. Θεμελιωτής όμως της ηθικής επιστήμης, όπως και πολλών άλλων επιστημών, είναι ο Αριστοτέλης. Συγκεκριμένα περί αρετής πρώτος δίδαξε ο Σωκράτης αλλά την διδασκαλία του την διέσωσε και την διεύρυνε ο μαθητής του ο Πλάτωνας, η επιστημονική όμως εξέταση της αρετής οφείλεται στον Αριστοτέλη. Την ηθική του φιλοσοφία ο Αριστοτέλης την ανέπτυξε σε ένα εξαιρετικό σύγγραμμα στα Ηθικά Νικομάχεια.

Πιο συγκεκριμένα: Το έργο χωρίζεται σε 20 κεφάλαια με τα εξής περιεχόμενα:

Το Α΄ βιβλίο ασχολείται με το ποιο είναι το αγαθό για τον άνθρωπο.

Το Β΄, Γ΄, Δ΄ και Ε΄, με την Ηθική Αρετή.

Το Ζ΄ για τις Διανοητικές Αρετές

Το Η΄ για την εγκράτεια, ακράτεια και την φύση της ηδονής.

Το Θ΄ και Ι΄ για την φιλία

Το Κ΄ για την ηδονή και την ευδαιμονία.

Από το έργο  αυτό θα ασχοληθούμε με το όγδοο (Η΄) βιβλίο, όπου γίνεται λόγος  για την εγκράτεια και την ακράτεια, για την ηδονή και τη λύπη, και δίνονται εξηγήσεις για το  τί είναι το καθένα από αυτά και με ποιο νόημα κάποια από αυτά είναι καλά και κάποια άλλα κακά.

Η΄ ΒΙΒΛΙΟ:  Περί εγκράτειας και ακράτειας

Από το Αριστοτελικό έργο λείπουν οι Πλατωνικοί διάλογοι, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν ακούγονται και οι απόψεις άλλων προσώπων, αλλά και ακούγονται και συζητιούνται και βγαίνουν τα ανάλογα συμπεράσματα. Ας ακούσουμε όμως από τον ίδιο πώς διαπραγματεύεται τα διάφορα θέματα.   «Αφού εκθέσουμε τις διάφορες όψεις του θέματος και αφού πρώτα συζητήσουμε τα επίμαχα σημεία, θα δείξουμε στη συνέχεια την αλήθεια που εμπεριέχεται μακάρι σε όλες τις γνώμες που έχουν διατυπωθεί γι᾽ αυτές τις ψυχικές ιδιότητες, ή τουλάχιστο στις περισσότερες και στις πιο σημαντικές από αυτές· γιατί αν αντιμετωπισθούν τα επίμαχα σημεία και μείνουν στο τέλος οι γενικά αποδεκτές γνώμες, το θέμα θα έχει διευκρινισθεί ικανοποιητικά».

          Αρχίζει λοιπόν με το τί γίνεται παραδεκτό από τον κόσμο. Λέει:

Όλος  ο κόσμος θεωρεί:

α) ότι η εγκράτεια και η καρτερία ανήκουν στις καλές και αξιέπαινες ιδιότητες, ενώ η ακράτεια και η μαλθακότητα στις ευτελείς και αξιοκατάκριτες·

β) ότι ο εγκρατής είναι αυτός που έχει την τάση να μένει σταθερός στους λογισμούς και στους σχεδιασμούς του, ενώ ακρατής είναι αυτός που έχει την τάση να τους εγκαταλείπει·

γ) ο ακρατής, μολονότι ξέρει ότι κάνει πράγματα ευτελή και αξιοκατάκριτα, όμως τα κάνει, κινημένος από το πάθος του, ενώ ο εγκρατής, ξέροντας ότι οι επιθυμίες του είναι ευτελείς και αξιοκατάκριτες, δεν τις ακολουθεί, χάρη στο λογικό του.

δ) Τον σώφρονα άνθρωπο τον λένε εγκρατή και καρτερικό στις επιθυμίες, κάποιοι  όμως  τον  άνθρωπο  που έχει αυτές τις ιδιότητες λένε ότι τις έχει σε όλες τις περιπτώσεις, κάποιοι άλλοι όμως όχι. Κάποιοι, επίσης, ονομάζουν τον ακόλαστο ακρατή και τον ακρατή ακόλαστο χωρίς, δηλαδή, να κάνουν καμιά διάκριση ανάμεσα στον έναν και στον άλλον, ενώ κάποιοι άλλοι λένε ότι άλλος είναι ο ένας και άλλος ο άλλος,

ε) Για τον φρόνιμο, επίσης, άνθρωπο άλλοτε λένε ότι δεν είναι δυνατό να είναι ακρατής, και άλλοτε, πάλι, ότι κάποιοι φρόνιμοι και δεινοί (έξυπνοι)  άνθρωποι είναι ακρατείς,

στ) Μιλούμε, επίσης, για ακρατείς ανθρώπους εν σχέσει με τον θυμό, ενσχέσει με τις τιμές και ενσχέσει με το κέρδος κλπ. πάντα εν σχέσει με κάτι.

           Μετά από αυτά που πιστεύει ο κόσμος, για να ερευνήσει σωστά το θέμα  υποβάλλει κάποια ερωτήματα, στα οποία  δίνει τις δικές του απαντήσεις.

Η έρευνα  στη συνέχεια επικεντρώνεται στα εξής βασικά σημεία:

α) αν οι ακρατείς άνθρωποι ενεργούν εν γνώσει τους ή όχι, και αν ενεργούν εν γνώσει τους, τί ακριβώς σημαίνει αυτό·

β) ενσχέσει με ποιά πράγματα πρέπει να πούμε ότι οι άνθρωποι είναι ακρατείς ή εγκρατείς; θέλω να πω: ενσχέσει με κάθε είδος ηδονής ή λύπης, ή μήπως μόνο ενσχέσει με κάποιες, ορισμένες όμως, μορφές τους; επίσης:

γ) ο εγκρατής και ο καρτερικός είναι το ίδιο πρόσωπο ή μήπως ο καθένας τους είναι κάτι άλλο;

δ) Με παρόμοιο τρόπο και για τα άλλα ερωτήματα που σχετίζονται στενά με την παρούσα μας έρευνα.

Εγκρατής, καρτερικός και μαλθακός (διαφορά)

Ο αντίθετος του ακρατούς είναι ο εγκρατής, και του μαλθακού ο καρτερικός: «είμαι καρτερικός» θα πει «αντέχω, υπομένω», ενώ «είμαι εγκρατής» θα πει «είμαι κύριος, νικώ» και είναι, βέβαια, άλλο πράγμα το «αντέχω» και το «είμαι κύριος», όπως είναι άλλο πράγμα το «δεν νικιέμαι» και το «νικώ» γι᾽ αυτό και η εγκράτεια είναι προτιμότερη   από την καρτερία.

Ο άνθρωπος που είναι ελλιπής σε πράγματα που τα αντέχουν και μπορούν να τα αντέχουν οι περισσότεροι άνθρωποι, είναι άνθρωπος μαλθακός και τρυφηλός· γιατί και η τρυφηλότητα είναι ένα είδος μαλθακότητας.

Το ίδιο συμβαίνει και με την εγκράτεια και την ακράτεια: Αν ένας άνθρωπος νικηθεί από ισχυρές και υπερβολικές ηδονές ή λύπες, δεν υπάρχει στο πράγμα αυτό τίποτε το εκπληκτικό, τίποτε το παράξενο· ίσα ίσα, είμαστε έτοιμοι να δείξουμε κατανόηση και να συγχωρήσουμε τον άνθρωπο που υποκύπτει αφού προβάλει αντίσταση. Το παράξενο είναι, αντίθετα, όταν κανείς νικιέται από τις ηδονές ή τις λύπες που οι πιο πολλοί έχουν τη δύναμη να τις αντέξουν, ενώ αυτός δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί σ᾽ αυτές, και αυτό όχι λόγω κάποιας κληρονομικής φυσικής ιδιότητας ή λόγω κάποιας αρρώστιας. Και σ’ αυτόν δείχνουμε κατανόηση

Αυτός που έχουν σχέση με τις ηδονές είναι ή ακρατής  ή εγκρατής, ενώ αυτός που έχει σχέση με τις λύπες είναι ή μαλθακός ή  καρτερικός. Και για τις επιθυμίες ισχύει ό,τι και με τις ηδονές: κάποιες είναι εντελώς αναγκαίες, ενώ κάποιες όχι, ενώ οι υπερβολές είναι κατακριτέες.

(Συνεχίζεται)