Τα είδη της αρετής κατά τον Αριστοτέλη

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=370735)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα, είναι ο ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης. H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική ηθική. Πηγή της ηθικής κατά τον Αριστοτέλη είναι ο ορθός λόγος. Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά πρέπον. Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα, η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός νόμος.

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του. Στα Ηθικά Νικομάχεια παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον Λογικό και στο Άλογο μέρος, ενώ ο Πλάτων σε Λογιστικόν, Θυμοειδές και Επιθυμητικόν.

Το άλογο μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες, τις επιθυμίες τα συναισθήματα και τα πάθη. Τα πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στο λογικό και είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον αυτό.

Το λογικό δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το «άλογον», αλλά να το εξορθολογίσει, να επιβάλει σ’ αυτό κάποιο μέτρο. Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται, να μη βγαίνουν έξω από ορισμένα όρια. Ουσία των ηθικών πράξεων και των «ηθικών αρετών» είναι η μεσότητα. H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται. O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σ’ όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές. Στην άποψη αυτή λέγεται ότι ο Αριστοτέλης έφτασε   ξεκινώντας από κανόνες υγιεινής, που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών

Ο ορθός λόγος θα καθορίσει το μέτρο και θα κατευθύνει προς την αρετή, όμως απαιτείται απαραίτητα και η βούληση του ανθρώπου. Δεν είναι αρκετή η γνώση του μέτρου, η γνώση της αρετής, για να γίνει κανείς ηθικός. Χρειάζεται και η προσπάθεια και η άσκηση, ώστε η αρετή να γίνει έξη, δηλαδή σταθερή συνήθεια.  Με τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από την άποψη του Σωκράτη, ο οποίος ισχυρίζεται  ότι η αρετή είναι αποκλειστικά θέμα γνώσης, ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό, το κάνει κιόλας.

Η ελεύθερη βούληση και η προαίρεση πέρα από τον ορθό λόγο αποτελεί το μεγαλύτερο βαθμό της ηθικής αρετής. Η ελεύθερη εκλογή μιας πράξης, η προαί­ρεση, είναι ο κατεξοχήν ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της αρετής· χάρη σ’ αυτόν μπορούμε να κρίνουμε την ηθική αξία μιας πράξης.  Ο ρόλος του εκούσιου και της ευθύνης των πράξεων μας είναι σημαντικός. Ο Αριστοτέλης δέχεται ότι η κακία είναι εκούσια και ότι εναπόκειται σε μας να την αποφύγουμε με λογική απόφαση και ελεύθερη προαίρεση.

 Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην προαίρεση και την επιθυμία. Η επιθυμία  είναι μια έμφυτη τάση, είναι ένας ποθητός σκοπός αλλά δεν είναι πάντα υπο­ταγμένη στον ορθό  λόγο, ενώ η προαίρεση είναι μια έλλογη επιθυμία που αναφέρεται και στο μέσο πραγματοποίησης.  Όταν δε συμβαίνει αυτό υπάρχει εσωτερική πάλη, ενώ αντίθετα, όταν υπάρχει αρμονία επιθυμίας και ορθού λόγου, ο άνθρωπος  βρίσκεται  σε ηρεμία.

 Η προαίρεση πάλι διαφέρει όχι μόνο από την επιθυμία αλλά και από την εκούσια πράξη. Η εκούσια πράξη γίνεται και από τα ζώα και τα μικρά παιδιά, ενώ με την επιθυμία επιδιώκουμε και πράγματα που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν ή πράγματα που δεν εξαρτώνται από τη δική μας δράση.

Η πραγμάτωση της αρετής  περιλαμβάνει τα εξής στάδια:

α. τη σκέψη (ορθός λόγος)

 β. την  έλλογη βούληση (ελεύθερη επιλογή)

γ. την προσπάθεια  πραγμάτωση τη απόφασης (πράξη).

Αρετή και εθισμός

Οι ηθικές αρετές δεν είναι ούτε φυσικές ούτε αφύσικες για τον άνθρωπο. Στον καθένα υπάρχει η ικανότητα να τις αποκτήσει, αλλά αυτό μπορεί να συμβεί μόνο μέσω του εθισμού. Σημείο εκκίνησης για την διαμόρφωση των έξεων είναι η ηδονή και η λύπη που αισθανόμαστε μετά από κάθε πράξη. Με την επαναλαμβανόμενη εκτέλεση ενάρετων πράξεων διαπλάθουμε σταδιακά το ήθος μας.

Η αρετή Επομένως κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι φυσική προδιάθεση, αλλά κάτι που προκύπτει από επίμονη άσκηση και δεν αποκτιέται μόνο με τη διδασκαλία, αλλά και με την πρακτική εξάσκηση.      Η αρετή  είναι μια «έξη προαιρετική», μία συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα, όμως πρέπει να συντρέχουν και άλλοι λόγοι για να επιτευχθεί η αρετή, όπως   ο εφικτός σκοπός, ο ορθός τρόπος,  ο κατάλληλος χρόνος κλπ. Ο ορθός λόγος έχει τον πρώτο λόγο σε όλα αυτά. Με την ενεργητικότητα του ορθού λόγου προκύπτει η σοφία, με την ενεργητικότητα της ελεύθερης βούλησης προκύπτει η ηθική και με την επανάληψη της πράξης προκύπτει η αρετή.

Τα είδη της αρετής κατά τον Αριστοτέλη

Δύο είναι τα είδη της αρετής: η διανοητική και η ηθική. Η διανοητική αρετή σχετίζεται με την νοητική ικανότητα, ενθαρρύνεται με τη διδασκαλία και απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η ηθική αρετή σχετίζεται με την δραστηριότητα και είναι το αποτέλεσμα του εθισμού.   Ο έσχατος σκοπός της έρευνάς του Αριστοτέλη είναι το πώς μπορεί να γίνει ο άνθρωπος ενάρετος. Αυτό το επιτυγχάνεται με τον κανόνα του μέσου,  που καθορίζεται από τη λογική και τη φρόνηση του ατόμου.

Ενώ οι διανοητικές αρετές, δεν έχουν διαβάθμιση και δεν υπόκεινται στην υπερβολή και την έλλειψη, διότι βρίσκονται στον υπέρτατο βαθμό, οι ηθικές  για να διαμορφωθούν πρέπει να επενεργήσει η λογική του σώφρονος, ο οποίος θα καθορίσει το μέσο σε σχέση με μας.  Το μέσο καθορίζεται από την κοινωνία, από την κοινή λογική και  από τη λογική του σώφρονος. Είναι προφανής η πρόθεση του Αριστοτέλη να δώσει ασφαλή κριτήρια καθορισμού της μεσότητας, που αποτελεί το κυριότερο γνώρισμα της αρετής.

Σχετικά με το θέμα του διδακτού της αρετής ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η αρετή στον άνθρωπο δεν είναι ούτε «κατά φύσιν» ούτε «παρά φύσιν» αλλά υπάρχει μια φυσική ικανότητα, η οποία για να εξελιχθεί σε αρετή απαιτείται εθισμός. Επομένως κατά τον Αριστοτέλη οι εγγενείς τάσεις αποκτούν θετικό η αρνητικό πρόσημο ανάλογα με την χρήση τους. Έτσι ο Αριστοτέλης υιοθετεί μια συνδυαστική γραμμή, καθώς θεωρεί ότι η αρετή είναι αποτέλεσμα συγκερασμού φύσεως και διδαχής και ασκήσεως με την έννοια ότι η φύση προσφέρει την δυνατότητα και διδαχή και η άσκηση επιτυγχάνει την αρετή.

 H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική. H ηθική αρετή χαρίζει ευτυχία, όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία, ψυχική ελευθερία και ισορροπία. Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο.  Ο σκοπός της ζωής κατά τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία και η αρετή έχει μια σαφή σχέση με αυτήν, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι κάποιος ευτυχισμένος, χωρίς να είναι ενάρετος.   Αν θέλουμε λοιπόν να κατακτήσουμε την αρετή και να γίνουμε ευτυχισμένοι στην ζωή μας, πρέπει να αποφεύγουμε τις ακραίες επιλογές και να ακολουθούμε την μέση οδό της αρετής. Επομένως η καλλιέργεια των αρετών είναι αναγκαία για την πραγμάτωση του τελικού αγαθού της ευδαιμονίας Για την επίτευξη όμως των αρετών χρειάζεται παιδεία, μάθηση, κάποια προδιάθεση, όπως επίσης ωριμότητα και κατάλληλη προπαρασκευή.

(Συνεχίζεται)