Ο ανθρωπισμός του Πλάτωνος
5 Μαΐου 2023(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=371509)
Ο ανθρωπισμός εμφανίστηκε ως πνευματικό κίνημα στην Δύση κατά την Αναγέννηση, όταν η Δύση ανακάλυψε τους αρχαίους συγγραφείς που μιλούσαν για ανθρωπισμό και ανθρώπινα δικαιώματα. Ο ανθρωπισμός όμως γεννήθηκε πολλούς αιώνες πριν από την Αναγέννηση σε όλους τους προχριστιανικούς αιώνες. Τον υπηρέτησαν μεγάλα πνεύματα της αρχαιότητας, όπως ο Όμηρος, οι τραγικοί συγγραφείς, οι φιλόσοφοι, ιδιαίτερα ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης και πολλοί άλλοι κλασικοί συγγραφείς.
Η συνισταμένη όλων των απόψεων των αρχαίων συγγραφέων ήταν η αξία του ανθρώπου, τόσο ως σωματικής όσο και ως πνευματικής οντότητας. Πιο συγκεκριμένα μίλησαν για ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία η Δύση τα ανακάλυψε πολύ αργότερα και τα έκαναν σύνθημά τους στις κοινωνικές επαναστάσεις και τα συνταγματικά τους κείμενα. Επομένως η κεντρική έννοια του ανθρωπισμού είναι ό,τι προάγει τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική οντότητα. Οι ιδέες αυτές έχουν σχέση με την ελεύθερη και όχι καταναγκαστική αποδοχή εκ μέρους των πολιτών. Εδώ όμως γεννάται το ερώτημα. Αν οι νόμοι κατοχυρώνουν τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου μπορεί αυτό να αφεθεί στην προαίρεση του ανθρώπου χωρίς καμιά υποχρέωση; Μήπως όμως έτσι καταργείται η ελευθερία του ανθρώπου; Στα ερωτήματα αυτά πρέπει να δοθούν σύντομες απαντήσεις.
Οι νόμοι, πολιτικοί και ηθικοί, ασφαλώς κατοχυρώνουν τα ατομικά δικαιώματα αλλά μόνο οι ηθικοί νόμοι μπορούν να αφεθούν στην καλή προαίρεση των ανθρώπων. Οι πολιτικοί είναι υποχρεωτικοί, διότι με αυτούς κατοχυρώνονται τα ελάχιστα δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις του ατόμου, διότι διαφορετικά δεν μπορεί να υπάρχει κοινωνία. Το να κάνει κανείς ό,τι θέλει δεν είναι ελευθερία, διότι, αν αυτό είναι ο γενικός κανόνας, τότε κανένα δικαιώματα του ανθρώπου, δεν μπορεί να κατοχυρωθεί, αφού ο πιο ισχυρός θα καταπατά τα δικαιώματα του ανίσχυρου. Η τήρηση των νόμων συνεπώς κατοχυρώνει τα δικαιώματα των ανθρώπων, φτάνει αυτοί να είναι δίκαιοι, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Από την άλλη η τήρηση των ηθικών νόμων, ενώ δεν είναι υποχρεωτικοί, εντούτοις είναι εντελώς απαραίτητοι, αν θέλουμε μια κοινωνία με αρμονικές σχέσεις μεταξύ των μελών της. Τιμωρία υπάρχει μόνο στην μη τήρηση των υποχρεωτικών νόμων, ενώ η τήρηση των ηθικών νόμων, που είναι προαιρετικοί, συνεπάγεται ηθική αμοιβή.
Όπως έγινε κατανοητό ο ανθρωπισμός των αρχαίων Ελλήνων έχει άμεση σχέση με την Πολιτική και Ηθική. Συνεπώς μια διερεύνηση γύρω από τις πολιτικές και ηθικές θέσεις των πιο αντιπροσωπευτικών φιλοσόφων των αρχαίων θα μας έδινε πιθανόν κάποιες διαστάσεις του ανθρωπισμού των αρχαίων. Ανθρωπισμός είναι ό,τι αφορά τον άνθρωπο και ιδιαίτερα αυτά που σχετίζονται με την ζωή του. Ο τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας στην οποία ζει, ο τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των μελών της κοινότητας, οι αρχές του διέπουν βασικά τους φορείς της εξουσίας αλλά και το κάθε μέλος της κοινωνίας, όλα αυτά αφορούν την ζωή του ανθρώπου, όλα αυτά έχουν άμεση σχέση με τον ανθρωπισμό. Έτσι το να ρίξουμε μια ματιά στην Πλατωνική και Αριστοτελική σκέψη για όλα αυτά νομίζω ότι είναι επιβεβλημένο, γιατί οι πληροφορίες αυτές θα μας δώσουν την δυνατότητα να αντιληφθούμε το είδος, το βάθος και το πλάτος του ανθρωπισμού, για τον οποίο μιλάμε.
Ο Πλατωνικός ανθρωπισμός
Το βασικό έργο, όπου συναντούμε τις πολιτικές θέσεις του Πλάτωνα με έναν ευρύτερο χαρακτήρα, είναι η «Πολιτεία» του. Στο έργο αυτό γίνεται έρευνα με διαλογικό τρόπο, όπου κατά πάγια πρακτική ο Σωκράτης είναι αυτός που διευθύνει την συζήτηση, γύρω από την ευτυχία, ευδαιμονία του ανθρώπου και στο ποια προηγείται η ατομική ευδαιμονία ή η ατομική. Συνδέει την ευδαιμονία με την δικαιοσύνη σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο και δίνονται διάφοροι ορισμοί της. Ο πρώτος ορισμός της δικαιοσύνης του Κέφαλου συνδέεται με την ανταπόκριση του ανθρώπου στις υποχρεώσεις του, ο δεύτερος του Θρασύμαχου στο δίκαιο του ισχυρότερου με υποχρεωτικό χαρακτήρα και ο τρίτος, που προήλθε από την κριτική του Σωκράτη στην άποψη του Θρασύμαχου και στηρίζεται στο δίκαιο του ασθενέστερου. Έτσι η συζήτηση κύλισε στην γενεσιουργό αιτία της δικαιοσύνης και της αδικίας και αποδόθηκε στη μορφή της πολιτείας, από την οποία επηρεάζεται και η συμπεριφορά του πολίτη. Τονίζονται οι λόγοι που επιβάλλουν την συγκρότηση της κοινωνίας, δηλαδή η αυτάρκεια και η καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών του πολίτη με τον καταμερισμό της εργασίας.
Μεγάλο μέρος του διαλόγου παίρνει η συζήτηση για τις κοινωνικές τάξεις, άρχοντες, φύλακες και δημιουργοί (γεωργοί, κτηνοτρόφοι και παραγωγοί), με τις προϋποθέσεις που πρέπει να εξασφαλίζουν, για να υπάρχει ευδαιμονία στην πολιτεία. Μετά περνάμε στη συζήτηση για τον ρόλο της Παιδείας και τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται, για να επιτευχθεί η ευδαιμονία της πολιτείας και στη συνέχεια και του πολίτη. Όλα όμως αυτά δεν πρέπει να επιβάλλονται αλλά να προβάλλονται με πειθώ τονίζοντας την ωφελιμότητα αυτών των μαθημάτων.
Ύστερα από αυτά επόμενο είναι να ασχολείται και με τις αρετές που πρέπει να έχουν όλοι οι πολίτες, την σοφία, την ανδρεία, την σωφροσύνη και την δικαιοσύνη. Για να επιτευχθούν όμως όλα αυτά θα πρέπει το «λογιστικόν» μέρος της ψυχής, που είναι καθαρός νους να επιβάλλεται στα άλλα δύο άλογα μέρη της ψυχής. Αυτά είναι το «θυμοειδές», που έχει λιγότερο νου και περισσότερη ύλη και γι’ αυτό πρέπει να χαρακτηρίζεται από την ανδρεία, και το «επιθυμητικόν» που έχει ακόμη λιγότερο νου και ακόμη περισσότερη ύλη και γι’ αυτό πρέπει να χαρακτηρίζεται από την σωφροσύνη. Η αρετή της δικαιοσύνης θα είναι το επιστέγασμα της απόκτησης αυτών των αρετών. Για όλα αυτά συμβάλλει τα μέγιστα το είδος του ορθού πολιτεύματος, με το οποίο διαπαιδαγωγούνται και οι πολίτες και γίνονται δίκαιοι. Σημαντικό όμως ρόλο στην αρμονική συμβίωση των πολιτών παίζει ο πολιτικός.
Ο πολιτικός κατά τον Πλάτωνα πρέπει να έχει γνώσεις, σχετικές με την διεύθυνση και την διακυβέρνηση των πολιτών, και ανάλογη επιδεξιότητα στην επίλυση των προβλημάτων τους. Πρέπει ακόμη να είναι κοντά στον πολίτη και να ακούει τα προβλήματά του. Πολιτικός είναι κάθε άνθρωπος που ασκεί εξουσία και ανεξάρτητα από το είδος της εξουσίας και οφείλει να είναι ακέραιος και να προωθεί νόμους που να επιλύουν τα προβλήματα των πολιτών. Ακόμη το έργο του είναι συναινετικό και συμφιλιωτικό, για να αξιοποιεί όλες τις υπάρχουσες δυνάμεις που είναι στη διάθεσή του.
Ο αληθινός πολιτικός κατά τον Πλάτωνα
Ο πολιτικός για να είναι αληθινός πρέπει να έχει τα παρακάτω γνωρίσμνατα:
- Ένας αληθινός πολιτικός γνωρίζει ότι η πολιτική τέχνη είναι γνώση και μάλιστα καθοδηγητική, εφόσον καθοδηγεί τους πολίτες, αλλά πρέπει να διαθέτει και πρακτική ευφυΐα και ευελιξία, για να μπορεί να ανταποκρίνεται επαρκώς στις υπάρχουσες και στις νέες καταστάσεις.
- Δεν βρισκόμαστε στην χρυσή εποχή του Κρόνου, όπου όλα ήταν εξασφαλισμένα, αλλά στην σιδηρά εποχή, όπου ο άνθρωπος πρέπει να παλέψει για όλα.
- Η ιατρική τέχνη μπορεί να επιβάλλεται αναγκαστικά, όταν ο άνθρωπος ενώ είναι ασθενής, δεν θέλει θεραπεία, η πολιτική όμως τέχνη δεν επιβάλλεται αλλά χρησιμοποιεί την πειθώ σε κάθε περίπτωση.
- Η πολιτική τέχνη έχει ομοιότητες με την υφαντική τέχνη, διότι, όπως η υφαντική τέχνη συνυφαίνει και συνταιριάζει τα σκληρά στημόνια με τα μαλακά υφάδια, το ίδιο και η πολιτική είναι προορισμένη να συνενώνει διαφορετικούς τύπους ανθρώπων, διότι δεν είναι όλοι όμοιοι.
- Η αληθινή πολιτική τέχνη επιδιώκει να συνενώνει όχι μόνο διαφορετικούς ανθρώπους αλλά και διαφορετικές αρετές, για επιτυγχάνει την πολιτική αρμονία μέσα στην ζωή του κάθε ανθρώπου αλλά και έξω στη ζωή της πόλης. Αυτό θα επιτευχθεί με την έλλειψη της υπερβολής. Επομένως η πολιτική πρέπει να σέβεται την διαφορετικότητα και να βοηθάει τους ανθρώπους, όποιοι κι αν είναι αυτοί, σε αγαστή συνεργασία.
- Η πολιτική τέχνη δεν μπορεί να τα επιτύχει όλα μόνη της. Χρειάζεται να συντρέξουν και άλλες βοηθητικές τέχνες, όπως η ρητορική, για να πείθει τους πολίτες, η δικαστική, για να κάνει τους ανθρώπους νομοταγείς, και η στρατηγική, για να υπερασπίζεται την πόλη και τα επιτεύγματα των πολιτών.
- Οι βοηθητικές τέχνες είναι αυτές καθ’ εαυτές πολύ χρήσιμες, όμως είναι ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων, τα οποία μόνο η πολιτική τέχνη μπορεί να τα αντιμετωπίσει αξιοποιώντας και την προσφορά των άλλων βοηθητικών τεχνών. Βασικό εργαλείο για όλα αυτά είναι το μέτρο. Χωρίς το μέτρο καμιά τέχνη δεν μπορεί να είναι δημιουργική και ωφέλιμη αλλά αντίθετα είναι αποδιοργανωτική και καταστρεπτική.
- Ο νόμος είναι καλός, εφόσον υπάρχουν αληθινοί πολιτικοί. Ο νόμος όμως είναι ατελής, γιατί απευθύνεται σε όλους, χωρίς να γνωρίζει τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Μόνο ο αληθινός πολιτικός μπορεί να σταθεί δίπλα στον κάθε πολίτη και να τον βοηθήσει ανάλογα. Όμως επειδή κάθε πολίτης δεν μπορεί να έχει και έναν πολιτικό σύμβουλο, πρέπει να υπάρχουν και οι καλοί νόμοι, για να συνεπικουρούν. Τον νόμο κατά περίπτωση μπορεί ο αληθινός πολιτικός να μην τον εφαρμόζει, αν αυτό είναι προς όφελος των πολιτών, διότι ο νόμος δεν μπορεί να τα προβλέπει όλα. Γι’ αυτό και η πολιτική τέχνη μοιάζει με την προπονητική, όπου ο προπονητής ανάλογα με τις δυνατότητες του προπονούμενου καταρτίζει και το πρόγραμμα της προπόνησής του.
- Ο πολιτικός τελικά πρέπει να έχει ως γνώμονα το μέτρο με τις τρεις συνιστώσες, τον καιρό, το πρέπον και το δέον. Καιρός είναι η κατάλληλη στιγμή για δράση, πρέπον είναι αυτό που ισχύει βάσει των νόμων και δέον είναι αυτό που πρέπει να επιτευχθεί σχετικά με το έργο.
- Η πολιτική τέχνη τελικά είναι η πιο σημαντική τέχνη, γιατί συντονίζει και αξιοποιεί όλες τις άλλες, και γι’ αυτό και ονομάζεται «βασιλική τέχνη», όπως και ο πολιτικός «βασιλικός υφαντής», εφόσον συνθέτει αντίθετες καταστάσεις και εναρμονίζει διαφορετικούς ανθρώπους.
(Συνεχίζεται)
