Γνωριμία με την ποίηση και την ποιητική τέχνη του Κ. Καβάφη

11 Οκτωβρίου 2024

Διαβάζοντας κανείς τα ποιήματα του Καβάφη  διερωτάται αν πρόκειται για ποίηση ή για πεζό λόγο. Αυτήν την αλλαγή την έφερε πρώτος ο Καβάφης και την ακολούθησαν και οι υπόλοιποι, όπως ο Σεφέρης στην ποιητική του συλλογή «Στροφή». Πρόκειται για μια μετάβαση από τα περίτεχνα στολίδια του Ρομαντισμού  και του Παρνασσισμού στην ουσία της ποίησης.

Αργότερα ο Σεφέρης θα τονίσει:

«Δὲ θέλω τίποτε ἄλλο παρὰ νὰ μιλήσω ἁπλά,

 νὰ μοῦ δοθεῖ ἐτούτη ἡ χάρη.
Γιατί καὶ τὸ τραγούδι τὸ φορτώσαμε μὲ τόσες μουσικὲς
ποὺ σιγά-σιγὰ βουλιάζει
καὶ τὴν τέχνη μας τὴ στολίσαμε τόσο πολὺ

ποὺ φαγώθηκε ἀπὸ τὰ μαλάματα τὸ πρόσωπό της
κι εἶναι καιρὸς νὰ ποῦμε τὰ λιγοστά μας λόγια

γιατί ἡ ψυχή μας αὔριο κάνει πανιά.

(Ένας γέροντας στην ακροποταμιά, Γ. Σεφέρη)

Έτσι δόθηκε βαρύτητα στο ουσιαστικό, που εκφράζει την ουσία των πραγμάτων και όχι στο επίθετο που εκφράζει μια γνώμη, συνήθως υποκειμενική, στον ποιητικό τρόπο συνδυασμού των λέξεων, στην «δραματικότητα», δηλαδή την θεατρικότητα του λόγου. Ο Καβάφης είναι ο πρώτος που επικεντρώνει την προσοχή του σε αυτά τα ουσιώδη της ποίησης και όχι τα επουσιώδη και τα φανταχτερά, μέτρα, ομοιοκαταληξίες κλπ. του Ρομαντισμού και του Παρνασσισμού. Είναι ακόμη δεξιοτέχνης στις «δραματικές» σκηνές, δηλαδή τις θεατρικές σκηνές με έντονο το διαλογικό στοιχείο αλλά και το μονολογικό. Κάθε ποίημά του είναι ένα μονόπρακτο, το οποίο άνετα μπορεί να ανεβεί στην σκηνή. Ο Καβάφης γράφει πεζολογικά ποιήματα σε μια μεικτή γλώσσα, που αγνοεί το δίλημμα δημοτική ή καθαρεύουσα, γράφει δηλαδή σε μια δική του ποιητική γλώσσα με στοιχεία δημοτικής και καθαρεύουσας.

           Μέσα από μια επώδυνη διαλεκτική ο ποιητής θα ξεπεράσει την υποκειμενική προοπτική του ρομαντισμού και την υπερβολή στην έκφραση των συναισθημάτων και θα προχωρήσει σταδιακά σε μια δημιουργική αφομοίωση των διδαγμάτων του Συμβολισμού και του Παρνασσισμού. Η πορεία αυτή θα ολοκληρωθεί στη δεκαετία 1900–1910. όπου ο Καβάφης θα κάμει το αποφασιστικό βήμα από τον υποκειμενισμό του συναισθήματος στη συλλογικότητα του ιστορικού βιώματος, από την ατομική οπτική στον κοινωνικό και πανανθρώπινο ορίζοντα.

Για τους λόγους αυτούς ο Καβάφης  κατέχει μια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους ποιητές που έφεραν  την ανανέωση του ποιητικού λόγου.

Α. Η ποίηση και η ποιητική του Καβάφη

 Τα ποιήματα του Καβάφη χαρακτηρίζονται ως: α) φιλοσοφικά β) ιστορικά και γ) ερωτικά.

  1. Τα φιλοσοφικά ποιήματα

Τη «φιλοσοφική ποίηση» καλλιεργεί ο Καβάφης κυρίως στη δεκαετία 1900 – 1910. Η σκέψη του μορφοποιείται σε στοχαστικούς μονολόγους (ή ψευδοδιαλόγους), κατά το πρότυπο αρχαίων λογοτεχνικών ειδών, όπως στο  «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»,  και στις «Θερμοπύλες«. Όλη αυτή η κατηγορία διακρίνεται από έναν διδακτισμό, που ο Καβάφης θα εγκαταλείψει μετά το 1911. Παρότι τα φιλοσοφικά δεν είναι από τα καλύτερά του, είναι ωστόσο τα πιο δημοφιλή, καθώς συμπυκνώνουν σε λιτές, εύστοχες και εύληπτες διατυπώσεις, στοχασμούς για  διαχρονικά προβλήματα του ανθρώπου. Τέτοιοι στοχασμοί του Καβάφη   κυκλοφορούν ευρέως σε μεμονωμένους στίχους και εκφράζουν   τη θυμόσοφη διάθεση του απλού ανθρώπου.

Τα πιο ενδιαφέροντα ποιήματα αυτής της κατηγορίας είναι εκείνα όπου ο ποιητής εφαρμόζει τεχνικές του αφηγηματικού λόγου, όπως είναι η «υποδειγματική αφήγηση»  για παράδειγμα  τα ποιήματα «Περιμένοντας τους βαρβάρους», «Η Σατραπεία», η «Ιθάκη» και άλλα.

          Ακόμη στην ποίηση του Καβάφη θα συναντήσουμε λογοτεχνικά σύμβολα, δηλαδή πραγματικές εικόνες με συμβολικό χαρακτήρα, όπως  τα «Τείχη»,   «Η πόλις».  Ας τα δούμε από κοντά:

 

Τα τείχη του Καβάφη (φιλοσοφικό)

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ

μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.

Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.

Α!  όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.

Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

 

Ανάλυση και εμβάθυνση του ποιήματος

 Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ

μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Τα τείχη τα έκτιζαν παλιότερα για να προστατευθούν από τους εξωτερικούς επιδρομείς. Εδώ κτίστηκαν για να μην βγει κάποιος από μέσα προς τα έξω. Η ελληνική γλώσσα χρησιμοποιεί το είργνυμι με ψιλή για να μην μπει κανείς από έξω προς τα μέσα και το είργνυμι με δασεία, για να μην βγει κανείς από μέσα προς τα έξω. Έτσι λέμε ειρκτή με δασεία για την φυλακή που εμποδίζει τους φυλακισμένους να βγουν έξω, το ίδιο και κάθειρξη που σημαίνει φυλακή, που δεν μπορείς να την εξαγοράσεις και να βγεις έξω.

Εδώ τα τείχη του Καβάφη είναι ειρκτή με δασεία και η παραμονή του μέσα σε αυτά είναι κάθειρξη. Όμως, ενώ την κάθειρξη μας την επιβάλλουν οι αρχές για σοβαρά παραπτώματα, εδώ η κάθειρξη προήλθε από προσωπικά παραπτώματα. Στην κατάσταση αυτή βρίσκεται ο άνθρωπος, όταν είναι δεσμευμένος από σοβαρά πάθη και αισθάνεται αιχμάλωτος των παθών του. Βέβαια ο ποιητής τονίζει ότι οι άλλοι του έκτισαν γύρω γύρω μεγάλα και ψηλά τείχη. Μήπως όμως φταίει ο ίδιος, μήπως τα προκάλεσε ο ίδιος χωρίς να προβάλλει καμιά αντίσταση. Στο ερώτημα αυτό θα μας απαντήσει παρακάτω.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.

Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.

Ο αποκλεισμός του ποιητή, που μπορεί να είναι και κάθε ανθρώπου, έχει ως αποτέλεσμα την απελπισία. Τώρα συνειδητοποιεί το πόσο κακός είναι ο αποκλεισμός. Μέσα στα τείχη οι δραστηριότητες είναι πολύ περιορισμένες, ενώ έξω από τα τείχη είναι πολλές. Και το κακό είναι ότι ο ποιητής – άνθρωπος είχε να κάνει πολλά έξω. Τα είχε σκεφτεί, τα είχε προγραμματίσει αλλά την περίπτωση του αποκλεισμού μέσα σε τείχη δεν την είχε σκεφτεί, δεν την είχε προβλέψει. Λίγες στιγμές περισυλλογής,   αυτοκριτικής και απολογισμού θα ήταν αρκετές για να αποφύγει τον αποκλεισμό αλλά έρχονται και στιγμές που ο άνθρωπος αυτοπαγιδεύεται  λόγω έλλειψης  προσοχής και  εγρήγορσης. Δυστυχώς στις περιπτώσεις αυτές ο άνθρωπος δεν μπορεί να γυρίσει πίσω τον χρόνο και είναι αναγκασμένος να υποστεί τις συνέπειες.

Α!  όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.

Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Το συμπέρασμα που βγάζει από την αυτοκριτική που έκανε για τον αποκλεισμό του είναι ότι δεν πρόσεξε, όταν του έκτιζαν γύρω του τα τείχη. Η φτηνή δικαιολογία δυστυχώς είναι πάντα πρόχειρη και έτσι δικαιολογούμε τον εαυτό μας. Δεν άκουσα ήχο ή κρότο τότε που οι κτίστες έκτιζαν τα τείχη, λέει ο ποιητής για λογαριασμό του αποκλεισμένου. Συνεχίζει την δικαιολογία και ισχυρίζεται ότι ανεπαίσθητα και χωρίς να τους αντιληφθεί τον έκλεισαν από τον έξω κόσμο. Δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πράξεις του αλλά την μεταθέτει σε άλλους και όχι στον εαυτό του και στην έλλειψη της ανάλογης προσοχής που απαιτεί η περίσταση. Ο κόσμος είναι έξω, οι δραστηριότητες είναι έξω και όχι  μέσα σε έναν τόσο περιορισμένο χώρο, όπως της φυλακής, χωρίς άλλους συνεργάτες, συναδέλφους, συνανθρώπους. Αποτέλεσμα η αποτελμάτωση, η αδράνεια, ο παροπλισμός.

Είναι προφανές ότι από το α΄ πρόσωπο, που χρησιμοποιεί ο ποιητής, βγάζει κανείς το συμπέρασμα ότι πρόκειται μόνο για τον ίδιο. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο ποιητής υποκρίνεται την ομάδα αυτών των ανθρώπων και μιλάει για λογαριασμό τους. Αυτό είναι το μεγάλο ταλέντο  και η πρωτοτυπία του Καβάφη, να μιλάει για λογαριασμό άλλων ανθρώπων. Αυτό το κάνει πολύ συχνά ο Καβάφης και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία.

Συμπέρασμα

Είναι κρίμα οι άνθρωποι να παγιδεύονται από εξωτερικούς παράγοντες και το χειρότερο να  αυτοπαγιδεύονται, αφού, αν πρόσεχαν, δεν θα επέτρεπαν να τους κτίσουν γύρω τους τείχη και θα είχαν ελευθερία κινήσεων για κάθε δραστηριότητα. Πρόκειται για απροσεξία και αμέλεια που τιμωρείται με τις οδυνηρές συνέπειες. Τώρα το ποια είναι αυτά τα τείχη, εύκολα μπορεί κανείς να το υποθέσει. Είναι οι κακές συνήθειες, τα ύπουλα πάθη, οι λανθασμένες μας επιλογές. Η ελευθερία όμως είναι ένα πολύτιμο αγαθό και δεν πρέπει να το απεμπολούμε με πρόσκαιρες χαρές και ηδονές. Για να την διατηρήσουμε  θέλει αγώνα, προσπάθεια και εγρήγορση.

Στην περίπτωση αυτή υπάρχει η δικαιολογία ότι δεν μπορώ να τα καταφέρω ακόμη κι αν προσέξω, ακόμη κι αν προσπαθήσω. Αυτή είναι δικαιολογία, διότι αν κανείς είναι σε συνεχή επαγρύπνηση δεν θα αφήσει να εξελιχθούν τα πράγματα άσχημα και να φτάσουν στο απροχώρητο αλλά εγκαίρως θα αντιμετωπίζει την κατάσταση από την αρχή, όσο καιρό είναι εύκολα αντιμετωπίσιμη.

(Συνεχίζεται)