ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Σε ένα κείμενο και μάλιστα ποιητικό οι λέξεις δεν μπαίνουν στη σειρά που βάζουμε εμείς όταν μιλάμε. Γι’ αυτό πρέπει να βάζουμε τις λέξεις στα νοηματικά σύνολα όπου ανήκουν. Αυτά τα σύνολα είναι Ονοματικά, όταν περιστρέφονται γύρω από ένα όνομα, και Ρηματικά, όταν περιστρέφονται γύρω από ένα ρήμα. Τα ονόματα θα έχουν τους προσδιορισμούς τους και τα ρήματα του κύριους όρους, Υποκείμενο, Αντικείμενο, Κατηγορούμενο. Για παράδειγμα:
Ἀστέκτῳ πυρὶ ἑνωθέντες, οἱ θεοσεβείᾳ προεστῶτες Νεανίαι,
Αν μπουν σε μια απλή σύνταξη θα πάρουν την εξής μορφή:
1ο σύνολο:(Οἱ θεοσεβείᾳ προεστῶτες Νεανίαι),
Το «θεοσεβείᾳ» προσδιορίζει το «προεστώτες», δηλαδή αυτοί που στέκονται μπροστά από τους άλλους ως προς την ευσέβεια.
2ο σύνολο: (ἑνωθέντες αστέκτῳ πυρὶ,). Το «ἑνωθέντες» συνδέεται με το «αστέκτῳ πυρὶ», δηλαδή οι Νέοι που ενώθηκαν με την φωτιά (έπεσαν μέσα στην φωτιά), που ήταν άστεγοι ως προς την φωτιά (άστεκτος = α (στερητικό) + στέγη, στεγάζω), φωτιά από την οποία δεν μπορεί κανείς να προφυλαχτεί, ανυπόφορη.
Ένα σχήμα λόγου που συναντιέται πολύ συχνά είναι το σχήμα Υπερβατό. Στο σχήμα αυτό δύο λέξεις στενά συνδεδεμένες τις χωρίζουν άλλες παρεμβαλλόμενες λέξεις π.χ. «Ἐν νόμου σκιᾷ καὶ γράμματι» η απλή ομαλή σειρά είναι: «Ἐν σκιᾷ καὶ γράμματι νόμου», διότι η πρόθεση εν- συντάσσεται με δοτική «σκιᾷ καὶ γράμματι» και όχι με γενική «νόμου» κι έτσι μπορούμε να βγάλουμε σωστό νόημα που είναι: στην σκιά και στο γράμμα του νόμου. Άλλο: «οι των Αποστόλων πρωτόθρονοι» αντί «οι πρωτόθρονοι των Αποστόλων».
- ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Πυρήνας της κάθε πρότασης, είπαμε, είναι το ρήμα, το οποίο μπορεί να δηλώνει μια ενέργεια (ενεργητικό), ή μια κατάσταση (παθητικό). Η ενέργεια του ενεργητικού ρήματος μεταβαίνει στο αντικείμενο, το οποίο μεταβάλλεται ή μένει αμετάβλητο. Το παθητικό ρήμα δεν έχει ενέργεια, αλλά δέχεται ενέργεια από κάποιο πρόσωπο ή πράγμα που λέγεται ποιοτικό αίτιο. Φυσικά το ρήμα έχει ένα πρόσωπο ή πράγμα, το οποίο ενεργεί ή δέχεται την ενέργεια και αυτό λέγεται υποκείμενο. Κάθε λέξη μέσα στην πρόταση λέγεται όρος. Οι τρείς όροι, υποκείμενο, ρήμα, αντικείμενο λέγονται κύριοι όροι. Οι κύριοι όροι σπάνια είναι μόνοι τους, συνήθως συνοδεύονται από άλλους όρους που λέγονται δευτερεύοντες όροι.
Α. Συντακτική ανάλυση νεοελληνικής πρότασης
Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι από την Νέα Ελληνική γλώσσα, για να γίνουν πιο εύκολα κατανοητά, αλλά και στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα δεν υπάρχει διαφορά.
1.Χτυπώ την πόρτα.
Είναι μία απλή πρόταση με τους τρεις κύριους όρους, το ρήμα, χτυπώ, το αντικείμενο, την πόρτα, εφόσον είναι ενεργητικό το ρήμα και το υποκείμενο που δεν μπορεί να είναι άλλο από το εγώ και γι’ αυτό παραλείπεται, ως ευκόλως εννοούμενο.
2.Χτυπώ την πόρτα δυνατά.
Είναι μια επαυξημένη πρόταση, διότι εκτός των κυρίων όρων, τους οποίους αναφέραμε παραπάνω, έχει και έναν επιρρηματικό προσδιορισμό (τροπικό), το δυνατά, διότι προσδιορίζει το ρήμα χτυπώ και όχι το όνομα, την πόρτα.
- Χτυπώ την ξύλινη πόρτα δυνατά.
Είναι και αυτή μια επαυξημένη πρόταση, διότι εκτός των κυρίων όρων, τους οποίους αναφέραμε παραπάνω, έχει και έναν δεύτερο προσδιορισμό, την ξύλινη, ονοματικό αυτή τη φορά, διότι προσδιορίζει ένα όνομα, την πόρτα.
- Χτυπώ τρεις φορές την ξύλινη πόρτα δυνατά.
Είναι και αυτή μια επαυξημένη πρόταση, διότι εκτός των παραπάνω έχει και έναν ακόμη προσδιορισμό, επιρρηματικό, που δηλώνει επανάληψη.
- Χτυπώ με καρδιοχτύπι τρεις φορές την ξύλινη πόρτα δυνατά.
Είναι και αυτή μια επαυξημένη πρόταση, διότι εκτός των παραπάνω έχει και έναν ακόμη προσδιορισμό, επιρρηματικό, που δηλώνει και αυτός τρόπο. Ο πρώτος επιρρηματικός τροπικός προσδιορισμός εκφέρεται με επίρρημα (δυνατά), ο δεύτερος με εμπρόθετο (με καρδιοχτύπι).
- Χτυπώ με καρδιοχτύπι τρεις φορές την ξύλινη πόρτα δυνατά, για να με ανοίξει.
Εδώ έχουμε δύο προτάσεις, εφόσον έχουμε δύο ρήματα, χτυπώ και ανοίξει. Για την πρώτη ισχύει ό,τι είπαμε στο προηγούμενο παράδειγμα. Η δεύτερη αποτελεί μια δευτερεύουσα πρόταση, τελική, γιατί δηλώνει σκοπό, και χρησιμεύει ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού και προσδιορίζει το ρήμα της προηγούμενης πρότασης.
Β. Νοηματική ανάλυση ( τα νοηματικά σύνολα της πρότασης)
Έχουμε δύο σύνολα, ένα ρηματικό (Χτυπώ με καρδιοχτύπι τρεις φορές δυνατά), και ένα ονοματικό σύνολο (την ξύλινη πόρτα).
Παράδειγμα αρχαιοελληνικής σύνταξης σε τροπάριο
Σάρκα εἰληφ ότα ἐξ ἁγνῶν σου αἱμάτων, Παρθένε Ἁγνή,
καὶ ἐν σπηλαίῳ γεννηθέντα, καὶ ἐν φάτνῃ τεθέντα,
ἰδὼν Ἰωσὴφ ὁ δίκαιος, τὸν καθ’ ἡμᾶς ὁραθέντα Θεόν,
ὕμνοις ἐμεγάλυνε.
Απλή σύνταξη
Ἰωσὴφ ὁ δίκαιος (Υποκείμενο, επιθετικός προσδιορισμός)
ἰδὼν (χρονική μετοχή)
εἰληφότα, σάρκα, ἐξ ἁγνῶν σου αἱμάτων, Παρθένε Ἁγνή,
(κατηγορηματική μετοχή, αντικείμενο, εμπρόθετος προέλευσης, κλητική προσφώνηση)
καὶ γεννηθέντα, ἐν σπηλαίῳ,(Κατηγορηματική μετοχή, τοπικός προσδιορισμός)
καὶ τεθέντα, ἐν φάτνῃ, (Κατηγορηματική μετοχή, τοπικός προσδιορισμός)
τὸν ὁραθέντα Θεόν, καθ’ ἡμᾶς, (Επιθετική μετοχή, τοπικός προσδιορισμός)
ἐμεγάλυνε, ὕμνοις. (ρήμα, δοτική του τρόπου)
Φυσικά δεν χρειάζεται να τα χαρακτηρίζουμε συντακτικά αλλά απλώς να τα βάζουμε σε μια απλή σειρά, για να μπορούμε να τα μεταφράζουμε. Φαίνεται πράγματι δύσκολο στην αρχή αλλά με μία εξάσκηση θα γίνει ευκολότερο αργότερα. Εξάλλου αυτό δεν χρειάζεται να το κάνουμε πάντοτε παρά μονάχα, όταν δυσκολευόμαστε και δεν μπορούμε να βγάλουμε νόημα.
(συνεχίζεται)
