Ο νους ως οφθαλμός της ψυχής

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=410852)

Όπως αναφέρει η διήγηση της Γενέσεως^[1], μετά την πτώση ο άνθρωπος προσέλαβε τους δερμάτινους χιτώνες^[2], τις ιδιότητες της αλόγου φύσεως, οι οποίες στον μεταπτωτικό άνθρωπο λειτουργούν ως πάθη και σκοτίζουν τον νου.  Ο νους στα έργα των Πατέρων είναι όρος πολυσήμαντος. Αφενός σημαίνει την επιμέρους δύναμη της ψυχής -όπως αναφέρθηκε, η ψυχή αποτελείται από νου, λόγο και πνεύμα- αφετέρου ταυτίζεται με την ψυχή και βρίσκεται αναπόσπαστα συνδεδεμένος με αυτήν. Με αυτήν την τελευταία έννοια ο νους είναι «ο οφθαλμός της ψυχής»^[3], «ὁ ἡγεμὼν καὶ αὐτοκράτωρ»^[4], το κέντρο του πνευματικού οργανισμού, αυτός που βιώνει την εμπειρία του Θεού.

Ο νους, όπως και η ψυχή -αφού οι δύο όροι ορισμένες φορές ταυτίζονται- ως ασώματος βρίσκεται εντός και εκτός του σώματος, χρησιμοποιώντας ως έδρα την καρδιά^[5]. Στον προπτωτικό άνθρωπο ο νους ήταν φωτισμένος, είχε δηλαδή ζωντανή την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Μετά την πτώση όμως σκοτίσθηκε, και όπως, όταν ο οφθαλμός του σώματος ζημιωθεί, όλο το σώμα είναι σκοτεινό, έτσι και, όταν ο οφθαλμός της ψυχής, ο νους, σκοτισθεί, σκοτίζεται όλος ο πνευματικός οργανισμός^[6]. Όπως το σώμα χωρίς οφθαλμούς δεν χαίρεται την κτίση και τα δημιουργήματα του Θεού, έτσι και η ψυχή χωρίς καθαρό οφθαλμό, τον νου, δεν μπορεί να κατανοήσει τον Θεό και να τον δοξάσει^[7].

Ο νους εκ φύσεως «τόπος ἅγιος καὶ ναὸς Θεοῦ ὑπάρχει τοῦ ἀνθρώπου»^[8]. Στη φυσιολογική λειτουργία του ο νους απομακρύνει όλους τους λογισμούς, οι οποίοι δεν έχουν σχέση με την αγάπη^[9]. Οι λογισμοί αποτελούν την πρώτη κίνηση του νου και οφείλονται στη διάσπαση της ενιαίας και απλής μνήμης, που απομακρύνθηκε από τον Θεό και έγινε σύνθετη, κατευθυνόμενη προς τον εξωτερικό αισθητό κόσμο^[10]. Αυτή η διάσπαση μέσω των λογισμών, που προκαλείται κατά τους Πατέρες από την αίσθηση, την κράση του σώματος αλλά και από τη μνήμη^[11], καθιστά αδύνατο στον νου να μένει προσκολλημένος στο θείο θέλημα και να διακρίνει το κακό από το καλό^[12]. Μέσω του νου ξεκινάει η υποδούλωση του ανθρώπου. Οι εμπαθείς λογισμοί οδηγούν στην κατά διάνοια αμαρτία και μετά στην τέλεση της εφάμαρτης πράξης. Αυτό ακριβώς είναι και η ασθένεια του νου, ο σκοτασμός· η ύπαρξη λογισμών στον νου. Η θεραπεία συνίσταται στην κάθαρση του νου από όλους τους λογισμούς και ο περιορισμός τους στη λογική. Σχετικά με τους λογισμούς, αναφέρει ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης ότι στη φυσική της κατάσταση η νοερά ενέργεια της ψυχής βρίσκεται στην καρδιά και έχει μνήμη Θεού και η λογική ενέργεια βρίσκεται στον εγκέφαλο και σχηματίζει λογισμούς. Όταν οι λογισμοί καταλαμβάνουν τον νου, δημιουργείται ο σκοτασμός του νου. Η κάθαρση για την οποία γίνεται λόγος στην ασκητική παράδοση της Εκκλησίας, είναι η απομάκρυνση όλων των λογισμών από τον νου, ώστε να υπάρχει εκεί μόνο η μνήμη Θεού^[13]. Στον καθαρό νου αναπαύεται το Άγιο Πνεύμα και ο άνθρωπος γνωρίζει τα μυστήρια του Θεού και καθίσταται θεολόγος.

Υποσημειώσεις:

[1]. Γεν. 3, 21.

[2]. Οι δερμάτινοι χιτώνες δεν αποτελούν φυσικό στοιχείο του ανθρώπου, κάτι δηλαδή που υπήρχε πριν την πτώση, αλλά αυτοί προστέθηκαν μετά. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, για να αναιρέσουν τις αιρετικές δοξασίες περί του σώματος, τονίζουν ότι οι δερμάτινοι χιτώνες δεν είναι το σώμα του ανθρώπου, αλλά η φθορά και η θνητότητα, δηλαδή η βιολογική ζωή και το σαρκικό φρόνημα. Περισσότερα για τους δερμάτινους χιτώνες που προσέλαβε ο άνθρωπος, βλ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΝΕΛΛΑ, Ζώον Θεούμενον, ό.π., σελ. 45- 98. Πρβλ. ΠΑΥΛΟΥ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η έννοια του θανάτου στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, (μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής σχολής του Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 65- 69.

[3]. ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Ἔκδοσις Ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, 26, PG. 94, 924B.

[4]. Βλ. ΝΙΚΗΤΑ ΣΤΗΘΑΤΟΥ, Πρώτη Πρακτικῶν Κεφαλαίων Ἑκατοντάς, κστ΄, Φιλοκαλία Γ΄, σελ. 278-9.

[5]. Ο νους έχει ουσία και ενέργεια και ως ουσία βρίσκεται μέσα στην καρδιά, ενώ ως ενέργεια στους λογισμούς και έτσι εξέρχεται από το σώμα και συλλαμβάνει το νόημα των πραγμάτων. Βλ. Αρχιμ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΒΛΑΧΟΥ, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, ό.π., σελ. 122. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ὑπέρ των ἱερῶς ἡσυχαζόντων, Λόγος 2,2,29, ΕΠΕ 2, σελ. 406.

[6]. Μητρ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΒΛΑΧΟΥ, Ψυχική ασθένεια και υγεία, ό.π., σελ. 69.

[7]. ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Παραινέσεις περὶ ἤθους ἀνθρώπων καὶ χρηστῆς πολιτείας, ριη΄, Φιλοκαλία Α΄, 20.

[8]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περὶ Ἀγάπης Ἑκατοντὰς Δευτέρα, λα΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 6.

[9]. ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΛΙΒΥΟΥ, Περὶ Ἀγάπης καὶ Ἐγκρατείας Ἑκατοντὰς Τετάρτη, λη΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 225.

[10]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΣΙΝΑΪΤΟΥ, Κεφάλαια Πάνυ Ὠφέλιμα, ξ΄, Φιλοκαλία Δ΄, σελ. 39.

[11]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περὶ Θεολογίας Κεφαλαίων Ἑκατοντὰς Δευτέρα, οδ΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 83. Πρβλ. ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΛΙΒΥΟΥ, Περὶ Ἀγάπης καὶ Ἐγκρατείας Ἑκατοντὰς Πρώτη, μστ΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 207.

[12]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περὶ Ἀγάπης Κεφαλαίων Ἑκατοντὰς Τετάρτη, ×β΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 50- 51.

[13]. Βλ. Μητρ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΒΛΑΧΟΥ, Εμπειρική Δογματική, τόμ. Β΄, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Λιβαδειά ²2011, σελ. 314- 320. Στα έργα των Πατέρων οι όροι “νους” και “λόγος” διαφοροποιούνται ως προς τη χρήση τους. Ο Απόστολος Παύλος, όπως και οι Καππαδόκες Πατέρες δεν διακρίνουν τους δύο όρους και όταν αναφέρονται στα έργα τους, εννοούν πάντα τον νου. Οι νεώτεροι Πατέρες όμως τους χρησιμοποιούν διαφορετικά, για να διακρίνουν το έργο του νου, από το έργο της λογικής. Βλ. Ό.π., σελ. 364- 370. Στην συγκεκριμένη εργασία χρησιμοποιούνται οι δύο όροι ακολουθώντας την Παράδοση των νεωτέρων Πατέρων: η λέξη νους χρησιμοποιείται για να δηλώσει την νοερά ενέργεια, η οποία βρίσκεται στην καρδιά, ενώ η λέξη λόγος αναφέρεται στην λογική, δηλαδή την διάνοια.  Ο νους διακρίνεται εδώ από τη λογική, υπό την έννοια ότι η λογική εξετάζει τα κτιστά πράγματα και αποκτά εμπειρία αυτών, ενώ ο νους αποκτά εμπειρία Θεού. Η εμπειρία αυτή του νου διατυπώνεται από τη λογική.

(Συνεχίζεται)