Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα. Νέα εικονογραφικά θέματα από τον αγιογράφο Νεόφυτο Ν. Ζωγράφου (1880-1961)
12 Δεκεμβρίου 2024Για την ζωή του αγίου Σπυρίδωνα αντλούμε πληροφορίες ήδη κατά τον 7ο αι. μ.Χ. από τον επίσκοπο Πάφου Θεόδωρο, ο οποίος συνέγραψε εγκώμιο στον άγιο και το ανέγνωσε δημόσια για πρώτη φορά ο ίδιος στις 14 Δεκεμβρίου του 655 μ.Χ. στον εορτάζοντα ναό του αγίου Σπυρίδωνος στην Τριμυθούντα. Σύμφωνα με τον Βίον του αγίου Σπυρίδωνος, αυτός ήταν ἄγροικος μέν ὡς εἰπεῖν κατά τήν ἀνατροφήν, ἐν χωρίῳ Ἀσκίᾳ καλουμένω γεννηθείς εἰς τήν Κυπρίων ἐπαρχίαν…
Ο άγιος Σπυρίδων ήταν χωρίς μόρφωση και άσκησε το επάγγελμα του βοσκού και του γεωργού. Αναφέρεται μάλιστα πως αργότερα, όταν έγινε επίσκοπος, εξακολούθησε να βόσκει πρόβατα. Νυμφεύθηκε κι απέκτησε οικογένεια. Μεταξύ των παιδιών του ήταν και μια κόρη του που λεγόταν Ειρήνη. Παρά την ταπεινή καταγωγή του, η φήμη του ως ενάρετου και δίκαιου ανθρώπου έγινε με τον καιρό τόσο μεγάλη, ώστε αυτός να εκλεγεί επίσκοπος Τριμυθούντος. «…Τοιαύτην οὖν ἐνάρετον πολιτείαν κτησάμενος, ώστε ἀνελθών πρῶτος τῆς Τριμιθουσιέων πόλεως ἁγίας ἐκκλησίας τῇ δικαίᾳ τοῦ Θεοῦ ψήφῳ δικαίως ἠξιώθη…».
Αφού έγινε επίσκοπος της πόλης Τριμυθούντος ποίμανε με ταπείνωση και απλότητα το ποίμνιο του και έφτασε σε μεγάλα ύψη αγιότητας. Η εκκλησία του αποδίδει την προσωνυμία ο Θαυματουργός.
Ο θάνατος του αγίου Σπυρίδωνος, περί το 348 μ.Χ., συνέβη στην επισκοπική του έδρα, στην Τριμυθούντα. Κατά τον 7ο αι. μ.Χ. όταν άρχισαν οι αραβικές επιδρομές, το λείψανο του αγίου μετεφέρθηκε για ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη, στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Το 1460, μετά την άλωση της Πόλης, το λείψανο μετεφέρθη στην Κέρκυρα, όπου εξακολουθεί να φυλάγεται ως σήμερα. Από την Κωνσταντινούπολη το λείψανο φυγαδεύτηκε από ένα μοναχό, τον Γεώργιο Πολύευκτο και στην Κέρκυρα, ύστερα από αρκετές περιπέτειες, τοποθετήθηκε σε ναό αφιερωμένο στο όνομα του αγίου, που κτίστηκε το 1527-1531, καταστράφηκε το 1575 και αντικαταστάθηκε από άλλον, το 1589.
Εικόνες του λαοφιλούς αγίου Σπυρίδωνα υπάρχουν πάμπολλες στο νησί μας[1]. Άλλες τον εικονίζουν από την μέση και πάνω, άλλες ένθρονο και σπάνια, κάποιες όρθιο.
Ο Ζωγράφος Νεόφυτος, στις πλείστες εικόνες του για τον άγιο, τον εικονίζει ένθρονο. Μάλιστα, σε δύο από αυτές που θα εξετάσουμε, τις εμπλουτίζει με τέσσερεις σκηνές από τα θαύματα του αγίου.
Πρόκειται για δύο εικόνες οι οποίες παράχθηκαν από το ίδιο ανθίβολο με διαφορά η μία από την άλλη επτά ετών.

Εικ. 1. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός Παναγίας Παλαιχώρι.
Α. Η πρώτη εικόνα (εικ.1) βρίσκεται σήμερα στον ναό της Παναγίας στο Παλαιχώρι Ορεινής, της Μητροπολιτικής περιφέρειας Ταμασού και Ορεινής. Η εικόνα απεικονίζει τον άγιο ολόσωμο, με αρχιερατική στολή. Φοράει κοκκινωπό στιχάριο και σκούρο πράσινο φαιλόνιο με πλούσια εγχάρακτη (sgraffito) διακόσμηση από φυτικά μοτίβα. Φέρει ωχρόλευκο ωμοφόριο με μεγάλους χρυσούς σταυρούς, καφέ/κίτρινα επιμάνικα, επιγονάτιο με φυτική διακόσμηση στην μέση και επιτραχήλιο με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα. Την σεβάσμια του μορφή καλύπτει η χαρακτηριστική κίδαρις, πλεγμένη από φύλλα φοινικιάς, όπως σημειώνει ο βιογράφος του, Θεόδωρος επίσκοπος
Πάφου. Με το δεξί του χέρι υψωμένο ευλογεί ενώ με το αριστερό κρατά ανοικτό ευαγγέλιο στο οποίο αναγράφεται με μαύρα κεφαλαία γράμματα η επιγραφή: ΕΓΩ ΕΙΜΙ/ Ο ΠΟΙΜΗΝ/ Ο ΚΑΛΟΣ Ο/ ΠΟΙΜΗΝ Ο ΚΑΛΟΣ ΤΗΝ/ ΨΥΧΗΝ ΑΥ/ΤΟΥ ΤΙΘΗ/ΣΙΝ ΥΠΕ/Ρ ΤΩΝ ΠΡ/ΟΒΑΤΩΝ. Ο άγιος κάθεται σε χαμηλό ξύλινο θρόνο χωρίς ερεισίνωτο και σε διακοσμημένο με χρυσογραφίες κυλινδρικό μαξιλάρι πράσινου χρώματος με φούντες στην άκρη. Τα πόδια του αγίου αναπαύονται επίσης, σε κυλινδρικό άσπρο μαξιλάρι διακοσμημένο με λουλούδια.
Στο πάνω μέρος της εικόνας η επιγραφή με κόκκινα γράμματα Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ. Εκατέρωθεν του υποποδίου του θρόνου η αφιερωματική επιγραφή Δώρον/ Μιχαήλ Κυριάκου και Ιωάννου Κυριάκου/1912. Στα αριστερά την καλλιτεχνική του υπογραφή Ν Ν ΖΩΓΡΑΦΟΥ.

Εικ. 2. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός Παναγίας Παλαιχώρι.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα, ως προς τις παραστάσεις, οι οποίες πλαισιώνουν τον ένθρονο άγιο. Ο Ζωγράφος επιδίδεται συχνά σε εικονογράφηση σκηνών από τον βίο και τα θαύματα των αγίων σε μικρή κλίμακα[2] όπως για παράδειγμα του αγίου Σπυρίδωνα, αγίου Χαραλάμπους, αγίου Παντελεήμονα, αγίου Μοδέστου, Απ. Ανδρέα, Απ. Λουκά και σε σπάνιες περιπτώσεις του αγίου Γεωργίου, αγίας Μαρίνας, και αγίου Επιφανίου.

Εικ. 3. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός Παναγίας Παλαιχώρι.
Στη προκειμένη περίπτωση, του αγαπητού αγίου των κυπρίων, Σπυρίδωνα, επιλέγει να αναπαραστήσει στο χρυσό φόντο της εικόνας τέσσερεις σκηνές χωρίς κάποιο πλαίσιο ή κάποιο διάχωρο. Πρόκειται για τις σκηνές: (1η σκηνή πάνω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΤΟ ΕΑΥΤΟΥ ΘΥΓΑΤΡΙΟΝ ΝΕΚΡΟΝ/ ΩΣΠΕΡ ΖΩΝ ΕΠΕΡΩΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΧΗΡΑΣ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗΣ (εικ.3). (2η σκηνή πάνω δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΤΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΛΩΝ/ ΜΕΤΑΘΕΣΙΝ ΤΟΥΣ ΦΟΝΕΥ/ΘΕΝΤΑΣ ΥΠΠΟΥΣ ΑΝΑΖΩΟΣΑΣ. (3η σκηνή κάτω αριστερά) Ο ΑΓΙΟΣ ΜΕΤΕΒΑΛΕ ΤΟΝ ΟΦΙΝ/ ΕΙΣ ΧΡΥΣΟΝ (εικ.2). (4η σκηνή κάτω δεξιά) Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΙΣΤΩΝ ΤΟΝ ΥΙΟΝ ΤΗΣ ΧΗΡΑΣ.

Εικ. 4. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός Παναγίας Παλαιχώρι.
Οι βιογράφοι του αγίου παραδίδουν μια πλούσια σειρά θαυμάτων τα οποία απετέλεσαν τη θεωρητική κατ’ αρχήν βάση για την ερμηνεία ίσως και τη δημιουργία των εικονογραφικών κύκλων του αγίου, τόσο κατά την πρώτη περίοδο -τη βυζαντινή- της λατρείας του αγίου, όσο και κατά τη δεύτερη και πλουσιότερη σε παραδείγματα, τη μεταβυζαντινή. Τα θεωρητικά αυτά δεδομένα αποτελούν τα είκοσι πέντε θαύματα που καταγράφονται από τις βυζαντινές πηγές και κυρίως από τον βίο του Θεόδωρου Πάφου, τα οποία εμπλουτίζονται στη συνέχεια, από τις μεταβυζαντινές πηγές με πλήθος νέων θαυμάτων. Με αυτά τα στοιχεία, ο κατάλογος των θαυμάτων του αγίου Σπυρίδωνα συγκεντρώνει τελικά 34 θαύματα[3].

Εικ. 5. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός Παναγίας Παλαιχώρι.
Σταδιακά αρχίζουν να εντάσσονται στη θεματολογία του κύκλου του αγίου επεισόδια που δεν αναφέρονται στα διάφορα κείμενα-βιογραφίες, όπως η χειροτονία του σε επίσκοπο, η Κοίμηση, ο άγιος που βοηθά τους κλέφτες του σίτου του, το θαύμα με την
αλλαγή των κεφαλιών στα άλογα (εικ. 4), το θαύμα της απόδειξης του τρισυπόστατου της θεότητας στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο με την αποσύνθεση της κεραμίδας στα τρία συστατικά της στοιχεία.
Ο Νεόφυτος επιλέγει από την πλούσια αυτή εικονογραφική παράδοση να αποδώσει τέσσερα από τα πιο γνωστά. Τα δύο μάλιστα αναφέρονται στο απολυτίκιο του αγίου … διό νεκρά σύ εν τάφω προσφωνείς, και όφιν εις χρυσούν μετέβαλες.
Άξιο σχολιασμού είναι το θαύμα με την αλλαγή των κεφαλιών στα άλογα, το οποίο όπως είπαμε πιο πάνω δεν αναφέρεται στο βίο του αγίου. Σε εικόνες του Τζανφουρνάρη Εμμανουήλ (Τζανφουρνάρη, εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα με σκηνές του βίου του, 1595. Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας) και του Πουλάκη (Θεοδώρου Πουλάκη, εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα με σκηνές του βίου του, 1671-1675 (;). Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα), η σκηνή συνοδεύεται από την επιγραφή «ο άγιος πορευόμενος εις την Σύνοδον» εντασσόμενη έτσι στο επεισόδιο της Α’ Οικουμενικής Συνόδου. Στην σκηνή αυτή, ο άγιος πορεύεται εις την Σύνοδο με τον μαθητή του Τριφύλλιο, όπου εικονίζονται τα δύο κεφάλια των αλόγων με διαφορετικά χρώματα.
Στη σπάνια (ίσως και μοναδική, αφού δεν εντοπίσαμε άλλη παρόμοια εικόνα στην Κύπρο ή αλλού) αυτή απεικόνιση, ο Ζωγράφος αναπαριστά τον άγιο με πλήρη αρχιερατική ενδυμασία να κρατά το κεφάλι του λευκού αλόγου και να ετοιμάζεται να το τοποθετήσει στο σώμα του καφέ αλόγου ενώ πιο πίσω ήδη το λευκό άλογο έχει καφέ κεφάλι. Εν συντομία, το θαύμα αυτό που έχει διασωθεί από στόμα σε στόμα έχει ως εξής[4]:
Ο Άγιος, πηγαίνοντας στη Νίκαια, ταξίδευε με τον διάκονό του πάνω σε δυο άλογα, ένα μαύρο και ένα άσπρο. Κάποιο βράδυ, σε κάποιο πανδοχείο που κατέλυσε, συναντήθηκε με μία ομάδα κληρικών που επίσης ταξίδευαν για να λάβουν μέρος στη Σύνοδο, αυτοί όμως ήταν θερμότατοι υποστηρικτές της αιρέσεως του Αρείου. Όταν κατάλαβαν ότι ο Άγιος Επίσκοπος Τριμυθούντος που πήγαινε στη Σύνοδο δεν είχε τις ίδιες με αυτούς δοξασίες, θέλησαν να τον εμποδίσουν να φτάσει στη Νίκαια, οπότε αλλοιώνοντας έτσι τη σύνθεση της Συνόδου θα είχαν μεγαλύτερες ελπίδες σε μια ενδεχόμενη τελική ψηφοφορία. Το βράδυ λοιπόν εκείνο θανάτωσαν τα δύο άλογα του Αγίου, για να σιγουρευτούν μάλιστα κατέκοψαν τελείως τα κεφάλια από αυτά. Το πρωί, πηγαίνοντας ο διάκονος να ετοιμάσει τα ζώα για να φύγουν, είδε τι είχε γίνει και το διηγήθηκε απελπισμένος στον Άγιο. Εκείνος, με τη μεγαλύτερη φυσικότητα του κόσμου, του παρήγγειλε να βάλει τα κεφάλια των αλόγων πίσω στη θέση τους, μετά να τα σελώσει και να τα βγάλει έξω για να φύγουν. Ο διάκονος υπάκουσε, κατά Θεία Πρόνοια όμως έκανε ένα λάθος: μη διακρίνοντας καλά στο σκότος του στάβλου έβαλε τα κεφάλια των ζώων ανάποδα, δηλαδή το καθένα στον κορμό του άλλου. Τα ζώα πραγματικά ζωντάνεψαν, και οι δύο, ο Άγιος και ο διάκονός του, συνέχισαν το ταξίδι. Πριν φτάσουν στη Νίκαια συναντήθηκαν ξανά με την ομάδα εκείνη των αιρετικών, οι οποίοι όμως τώρα εξεπλάγησαν βλέποντας τα δύο εκείνα ζώα που οι ίδιοι σκότωσαν να είναι ζωντανά, και μάλιστα το καθένα να φέρει το κεφάλι του άλλου, το μαύρο άλογο να έχει άσπρο κεφάλι, το δε άσπρο άλογο να έχει μαύρο κεφάλι. Κατάλαβαν τι είχε συμβεί, και αναγνωρίζοντας έτσι την αγιότητα του Αγίου Σπυρίδωνα, παραδέχτηκαν και την ορθόδοξή του πίστη: ήταν οι ίδιοι καλοπροαίρετοι, και αναλογίστηκαν ότι προφανώς η αλήθεια δεν μπορεί να βρίσκεται παρά με το μέρος εκείνου του αγίου Επισκόπου[5].

Εικ. 6. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1912, Ο Άγιος Σπυρίδωνας, ναός αγίου Γεωργίου, Βαβατσινιά.
Β. Η δεύτερη εικόνα (εικ.6) φυλάσσεται στον ναό του αγίου Γεωργίου, στην κοινότητα Βαβατσινιάς. Πρόκειται για πανομοιότυπη εικόνα η οποία όπως είπαμε, παράχθηκε από το ίδιο ανθίβολο. Εντοπίζουμε διαφορές στο χρυσό φόντο της εικόνας, το οποίο αντικαθιστά με χρωματικές αποχρώσεις ανοικτού μπλε και το φωτοστέφανο του αγίου παριστάνεται ακτινωτό σε αποχρώσεις της ώχρας. Η εικόνα φέρει την ονομαστική επιγραφή Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ και κάτω δεξιά την αφιερωματική επιγραφή Δώρον Μιχαήλ Ν. Πετρίδου 1919.
Τα δύο αυτά σύνολα, αποτελούν καρπό της ώριμης φάσης της εικονογραφικής του δραστηριότητας (1898-1920). Σκοπός του Ζωγράφου είναι να δώσει μεγαλοπρέπεια στην εικόνα προβάλλοντας τον άγιο καθήμενο σε Θρόνο. Έτσι, η τοποθέτηση του αγίου στο σανίδι ακολουθεί τον παραδοσιακό τρόπο των περισσότερων μεταβυζαντινών εικόνων 18ου -19ου αι. όπου ό άγιος εικονίζεται στο κεντρικό διάχωρο τις περισσότερες φορές ένθρονος και λιγότερο στηθαίος. Οι πτυχώσεις των ενδυμάτων είναι απαλές και θυμίζουν έντονα τα λάμματα των βυζαντινών εικόνων. Έντονη είναι και η χρήση της χρυσοκονδυλιάς ή της τεχνικής του «sgraffito» στην απόδοση της πτυχολογίας και της διακόσμησης των ιερατικών ενδυμάτων.
Στα πρώιμα επίσης, έργα του, χρησιμοποιεί καστανούς προπλασμούς για τα γυμνά μέρη, μορφώνοντας τα πρόσωπα με απαλές πινελιές που σμίγουν απαλά με τη σάρκα χωρίς έντονες φωτοσκιάσεις. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των προσώπων είναι αδρά τονισμένα, θυμίζοντας βυζαντινότροπες εικόνες. Επίσης, παρατηρούμε ότι δεν κάνει χρήση ψιμυθιών στα φωτεινότερα μέρη του προσώπου. Τα φώτα τονίζουν μόνο τα έξεργα σημεία. O Ζωγράφος φαίνεται να έχει ικανότητες στο πλάσιμο γενικά των σαρκωμάτων στα έργα του, χρησιμοποιώντας την τεχνική του «σφουμάτο», αλλά έχει αδυναμίες ως προς την απόδοση της πτυχολογίας των ενδυμάτων, η οποία αποδίδεται βιαστικά με αδρές και σκληρές πινελιές.

Εικ. 7. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος;, 1913, Λεπτομ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας.
Επιπλέον, χαρακτηριστική είναι στην περίπτωση αυτή και η πανομοιότυπη απόδοση του απλού, χωρίς περίτεχνα σκαλίσματα ξύλινου θρόνου και των επεξηγηματικών επιγραφών, οι οποίες συνοδεύουν τις τέσσερεις σκηνές από τα θαύματα του αγίου.
Ακόμα, αξίζει να αναφερθούμε στον εντοπισμό πανομοιότυπης εικόνας του ένθρονου Αγίου Σπυρίδωνα (εικ. 7 ) (άγνωστο από ποιο ναό προέρχεται, ίσως από τα κατεχόμενα εδάφη μας), και η οποία δημοπρατήθηκε στο εξωτερικό. Την εικόνα αυτή εντοπίσαμε στο διαδίκτυο με την εξής αναφορά από τον χρήστη του ιστολογίου. Σημείωση: η εικόνα του παρόντος άρθρου προέρχεται από μία δημοπρασία ενός αγγλικού οίκου, τον Απρίλιο του 2013. Είναι μία εικόνα με ημερομηνία 1913, που περιμετρικά του ένθρονου Αγίου απεικονίζονται σκηνές των θαυμάτων του. Στην άνω δεξιά γωνία, πάνω από το αριστερό χέρι του Αγίου, διακρίνεται το θαύμα με τα δύο άλογα! [6]
Είναι φανερό ότι και η εικόνα αυτή έχει παραχθεί από το ίδιο ανθίβολo με την εικόνα του Αγίου στον ναό της Παναγίας στο Παλαιχώρι και στον ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βαβατσινιά. Ο Νεόφυτος έχει ιστορήσει και άλλες εικόνες του Αγίου Σπυρίδωνα όπως π.χ στον ναό Παναγίας Φανερωμένης στην Λάρνακα, στο παρεκκλήσι του Προδρόμου (εικ.8) στην Μοσφιλωτή, στον ναό της Αγίας Παρασκευής στα Λιβάδια και σε πολλούς άλλους ναούς[7].

Εικ. 8. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, 1910, Ο Άγιος Σπυρίδωνας, Παρεκκλήσιο Τιμίου Προδρόμου, Μοσφιλωτή.
Ο Νεόφυτος Ζωγράφος, με την απλότητα και την αφαιρετική του διάθεση, κατάφερε να εμπλουτίσει τον εικονογραφικό κύκλο του αγίου με τις σπάνιες σκηνές από τον βίο του. Οι σκηνές αυτές, απλοϊκές στη σχεδιαστική και εικαστική τους απόδοση, δεν παύουν να μαρτυρούν την ευσέβεια του κυπριακού λαού και να διηγούνται τη θαυμαστή πολιτεία του αγίου Σπυρίδωνα, διατρανώνοντας ότι ο Θεός «ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν».
Αμαθής ανθρώπινης σοφίας, αλλά πλούσιος σε αγάπη για τον πλησίον,
στην πραότητα, στην αγαθοεργία, στην ελεημοσύνη,
στην φιλοξενία και στον ενάρετο βίο,
αξιώθηκε της Ουρανών Βασιλείας
και πρεσβεύει για τον λαό
της πολύπαθής του
πατρίδας.