Σύνδεση του νου με τις αισθήσεις
18 Ιανουαρίου 2025(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=413302)
Οι Πατέρες της Εκκλησίας μέσα από την ασκητική πορεία τους και ασχολούμενοι με την θεραπεία των παθών τους, έφτασαν στην κάθαρση της καρδιάς και με το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος γνώρισαν την ψυχή τους και τον εσωτερικό τους κόσμο. Έτσι μπόρεσαν στα έργα τους να μιλήσουν για τη φύση της ψυχής και την θεραπεία της, ώστε να κατανοηθεί με ποιον τρόπο θα βρει ο άνθρωπος την αληθινή ζωή και θα επανακτήσει τη σχέση του με τον Θεό. Παρέδωσαν στα έργα τους, όπως αναφέρθηκε, για την προσέγγιση της φύσης της ψυχής, την τριμερή διαίρεσή της σε νου, λόγο και πνεύμα. Παρέδωσαν επίσης ακόμη μία διαίρεση της ψυχής: στον νου, τη διάνοια, τη δόξα, τη φαντασία και την αίσθηση. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφερόμενος σε αυτή τη διαίρεση, ονομάζει αυτά τα μέρη της ψυχής, αισθήσεις, όπως πέντε είναι και οι αισθήσεις του σώματος[1].

Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός.
Οι δυνάμεις αυτές της ψυχής, όπως αλλιώς ονομάζονται, είναι οι γνωστικές δυνάμεις, γιατί με τη σωστή χρήση τους μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει τον Θεό, ενώ υπάρχουν και οι ζωτικές ή ορεκτικές δυνάμεις[2]. Στη φυσική τους λειτουργία είναι οι δυνατότητες που έχει η ψυχή να αναπτυχθεί και να τελειωθεί με βάση το Αρχέτυπό της. Μεταξύ των γνωστικών δυνάμεων παρατηρείται μια διαβάθμιση από τις λογικές προς τις αλογότερες και από τις νοερές στις αισθητές. Έτσι, ο νους και η αίσθηση είναι τα δύο άκρα, όπως για τον κτιστό κόσμο είναι ο ουρανός και η γη, τα οποία συνδέουν τον άνθρωπο με τον νοητό και με τον αισθητό ή υλικό κόσμο αντίστοιχα. Μεταξύ αυτών υπάρχουν οι άλλες τρεις δυνάμεις, η διάνοια, η δόξα και η φαντασία, οι οποίες λειτουργούν ως σύνδεσμοι μεταξύ νοερού και αισθητού.
Η αίσθηση είναι η αλογότερη από τις δυνάμεις και μέσω αυτής ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και γνωρίζει όλα τα αισθητά πράγματα, όταν αυτά είναι παρόντα. Η φαντασία έχει την αρχή της στην αίσθηση, διότι μέσω των αισθήσεων και των αισθητηρίων εισέρχονται οι παραστάσεις στην ψυχή και δρα ακόμη και όταν τα αισθητά απουσιάζουν, μεταφέροντας τα ερεθίσματα στον νου. Η δόξα προέρχεται και αυτή από την φαντασία και είναι η γνώμη που έχουμε για κάθε ζήτημα· διακρίνεται σε λογική και σε άλογη. Η διάνοια είναι λογική δύναμη της ψυχής που ολοκληρώνει τη λογική δόξα[3]. Καμία από τις τέσσερις αυτές δυνάμεις δεν έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει στη γνώση του Θεού. Όλες αυτές οι δυνάμεις ενεργούν με πρώτο όργανο το ψυχικό πνεύμα στον εγκέφαλο. Ο νους, ο οφθαλμός της ψυχής, είναι ο κυβερνήτης της ψυχής[4]. Εκείνος φέρει κυρίως το κατ’ εικόνα και είναι η σημαντικότερη δύναμη γιατί καθιστά τον άνθρωπο ικανό να δει τον Θεό, να έχει εμπειρία και γνώση του Θεού και να γίνει και ο ίδιος κατά χάριν Θεός. Δεν χρησιμοποιεί κάποιο όργανο του σώματος όπως οι τέσσερις άλλες δυνάμεις, αλλά έχει ως έδρα του την καρδιά[5].
Μέσω της αίσθησης, που είναι η δύναμη που συνδέει αρχικά τον αισθητό με το νοερό κόσμο, πραγματοποιούνται στον εγκέφαλο οι πρώτες αναπαραστάσεις -δηλαδή οι εικόνες- των αισθητών πραγμάτων. Αν και προέρχονται από τα σώματα δεν είναι σωματικές αναπαραστάσεις αλλά μόνο αποτυπώματα αυτών. Έτσι, η όραση διαμορφώνεται από τα διαφόρων ειδών σχήματα και χρώματα, η όσφρηση από τους ατμούς, η γεύση από τους χυμούς, η ακοή από τους ήχους, η αφή από την τραχύτητα ή τη λειότητα των επιφανειών[6].
Η αίσθηση αν και η πιο άλογη από τις δυνάμεις της ψυχής, είναι η πρώτη που φέρνει σε επαφή τον υλικό με τον νοερό κόσμο. Επιτελεί σημαντικό ρόλο γιατί μέσω αυτής ο άνθρωπος εφηύρε τις γνώσεις, τις επιστήμες και τις τέχνες που τον βοήθησαν να πορευτεί πάνω στη γη[7]. Αυτή είναι και η υπεροχή του ανθρώπου έναντι όλων των άλλων κτισμάτων· η ύπαρξη της αισθητικής δύναμης παράλληλα με τη νοερά και τη λογική. Ο νους από μόνος του δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τον υλικό κόσμο και αυτό γίνεται βαθμιαία με τις ψυχικές δυνάμεις και κυρίως με τις αισθήσεις. Έτσι, λέγεται ότι ο νους είναι το κέντρο των πέντε αισθήσεων, μέσω των οποίων διαχέεται στην κτίση και προσλαμβάνει τα αισθητά.
Υπάρχει τέτοιος σύνδεσμος μεταξύ νοός και αισθήσεως, ώστε το καθένα από μόνο του να μην μπορεί να αναπτύξει τις ενέργειές του[8]. Ο νους χρειάζεται την αίσθηση για να πληροφορείται για τον υλικό κόσμο, ενώ η αίσθηση χρειάζεται τον νου ώστε μέσω των αισθητών να φτάνει στα θεία. Η μεταξύ τους σχέση έχει δύο κατευθύνσεις· μπορεί να οδηγήσει την ψυχή σε μόνιμο φως ή μόνιμο σκότος. Από τη μία η συνεργασία του νου και της αισθήσεως συμβάλλει στη γνώση των πραγμάτων του κόσμου και των λόγων της φύσεως[9], η προσκόλληση όμως στην απόλαυση των αισθητών καθιστά τον άνθρωπο δούλο των σωματικών ηδονών[10].
Υποσημειώσεις:
[1]. «Ἰστέον οὔν ὅτι διπλοῦς ὤν ὁ ἄνθρωπος, ἤγουν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, διπλᾶς ἔχει καὶ τὰς αἰσθήσεις, καὶ τὰς τούτων ἀρετὰς· καὶ πέντε μὲν εἰσι τῆς ψυχῆς, καὶ πέντε τοῦ σώματος. Καὶ αἱ μὲν ψυχικαὶ αἰσθήσεις, ἂς καὶ δυνάμεις αὐτὰς οἱ σοφοὶ λέγουσιν, εἰσὶν αὗται· νούς, διάνοια, δόξα, φαντασία, καὶ αἴσθησις. Αἱ δὲ σωματικαί, ὅρασις, ὄσφρησις, ἀκοή, γεῦσις, καὶ ἁφὴ· ὅθεν τοὶ διπλαὶ τούτων αἱ ἀρεταί, διπλαὶ καὶ αἱ κακίαι· ὥστε ἀναγκαῖον εἰδέναι σαφῶς πάντα ἄνθρωπον, πόσα μὲν εἰσι τὰ ψυχικὰ πάθη, ποῖα δὲ τὰ σωματικά». ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Λόγος ψυχωφελὴς καὶ θαυμάσιος περὶ πασῶν τῶν ἀρετῶν καὶ παθῶν, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 232.
[2]. ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Ἔκδοσις Ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, 26, PG. 94, 928C.
[3]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ὁμιλία 53, Εἰς τὴν πρὸς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων Εἴσοδον, 56, ΕΠΕ 11, σελ. 334.
[4]. ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Ἔκδοσις Ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, 50, PG. 94, 1005B.
[5]. «Η καρδιά είναι όργανο της ουσίας και της ενέργειας του νου». ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο, ό.π., σελ. 116- 117.
[6]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικά, Ἠθικὰ τὲ καὶ Πρακτικά, ιε΄, Φιλοκαλία Δ΄, σελ. 139.
[7]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ό.π., ξγ΄, Φιλοκαλία Δ΄, σελ. 157.
[8]. ΣΥΜΕΩΝ ΝΕΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Κεφάλαια Θεολογικὰ καὶ πρακτικά, 34, ΕΠΕ 19, σελ. 495.
[9]. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικά, Ἠθικὰ τὲ καὶ Πρακτικά, ιθ΄, Φιλοκαλία Δ΄, σελ. 139- 140.
[10]. ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΛΙΒΥΟΥ, Περὶ Ἀγάπης καὶ Ἐγκρατείας Κεφαλαίων Ἑκατοντὰς Δευτέρα, νε΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 214.
(Συνεχίζεται)